పరిహారరహస్యమాహ

తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః ।

పూర్వస్మాదవిరోధాదస్య విశేషాభిధానోపక్రమస్య విభాగమాహ

అభ్యుపగమ్య చేమమితి ।

స్యాదేతత్ । యదికారణాత్పరమార్థభూతాదనన్యత్వమాకాశాదేః ప్రపఞ్చస్య కార్యస్య కుతస్తర్హి న వైశేషికాద్యుక్తదోషప్రపఞ్చావతార ఇత్యత ఆహ

వ్యతిరేకేణాభావః కార్యస్యావగమ్యత ఇతి ।

న ఖల్వనన్యత్వమిత్యభేదం బ్రూమః, కిన్తు భేదం వ్యాసేధామః, తతశ్చ నాభేదాశ్రయదోషప్రసఙ్గః । కిన్త్వభేదం వ్యాసేధద్భిర్వైశేషికాదిభిరస్మాసు సాహాయకమేవాచరితం భవతి । భేదనిషేధహేతుం వ్యాచష్టే

ఆరమ్భణశబ్దస్తావదితి ।

ఎవం హి బ్రహ్మవిజ్ఞానేన సర్వం జగత్తత్త్వతో జ్ఞాయేత యది బ్రహ్మైవ తత్త్వం జగతో భవేత్ । యథా రజ్జ్వాం జ్ఞాతాయాం భుజఙ్గతత్త్వం జ్ఞాతం భవతి । సా హి తస్య తత్త్వమ్ । తత్త్వజ్ఞానం చ జ్ఞానమతోఽన్యన్మిధ్యాజ్ఞానమజ్ఞానమేవ । అత్రైవ వైదికో దృష్టాన్తః

యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేనేతి ।

స్యాదేతత్ । మృది జ్ఞాతాయాం కథం మృన్మయం ఘటాది జ్ఞాతం భవతి । నహి తన్మృదాత్మకమిత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాత్తత్త్వతో భిన్నమ్ । న చాన్యస్మిన్విజ్ఞాతేఽన్యద్విజ్ఞాతం భవతీత్యత ఆహ శ్రుతిః “వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్ ।”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) వాచయా కేవలమారభ్యతే వికారజాతం, న తు తత్త్వతోఽస్తి, యతో నామధేయమాత్రమేతత్ । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి రాహోః శిర ఇతి వికల్పమాత్రమ్ । యథాహుర్వికల్పవిదః “శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః”(యో.సూ. ౧-౯) ఇతి । తథా చావస్తుతయానృతం వికారజాతం, మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ । తస్మాద్ఘటశరావోదఞ్చనాదీనాం తత్త్వం మృదేవ, తేన మృది జ్ఞాతాయాం యేషాం సర్వేషామేవ తత్త్వం జ్ఞాతం భవతి । తదిదముక్తమ్

న చాన్యథైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సమ్పద్యత ఇతి ।

నిదర్శనాన్తరద్వయం దర్శయన్నుపసంహరతి

తస్మాద్యథా ఘటకరకాద్యాకాశానామితి ।

యే హి దృష్టనష్టస్వరూపా న తే వస్తుసన్తో యథా మృగతృష్ణికోదకాదయః, తథా చ సర్వం వికారజాతం తస్మాదవస్తుసత్ । తథాహి యదస్తి తదస్త్యేవ, యథా చిదాత్మా । నహ్యసౌ కదాచిత్క్వచిత్కథఞ్చిద్వాస్తి । కిన్తు సర్వదా సర్వత్ర సర్వథాస్త్యేవ, న నాస్తి । న చైవం వికారజాతం, తస్య కదాచిత్కథఞ్చిత్కుత్రచిదవస్థానాత్ । తథాహి - సత్స్వభావం చేద్వికారజాతం, కథం కదాచిదసత్ । అసత్స్వభావం చేత్ , కథం కథాచిద్ సత్ । సదసతోరేకత్వవిరోధాత్ । నహి రూపం కదాచిత్క్వచిత్కథఞ్చిద్వా గన్ధో భవతి । అథ యస్య సదసత్త్వే ధర్మౌ, తే చ స్వకారణాధీనజన్మతయా కదాచిదేవ భవతః, తత్తర్హి వికారజాతం దణ్డాయమానం సదాతనమితి న వికారః కస్యచిత్ । అథాసత్త్వసమయే తన్నాస్తి, కస్య తర్హి ధర్మోఽసత్త్వమ్ । నహి ధర్మిణ్యప్రత్యుత్పన్నే తద్ధర్మోఽసత్త్వం ప్రత్యుత్పన్నముపపద్యతే । అథాస్య న ధర్మః కిన్త్వర్థాన్తరమసత్త్వమ్ । కిమాయాతం భావస్య । నహి ఘటే జాతే పటస్య కిఞ్చిద్భవతి । అసత్త్వం భావవిరోధీతి చేత్ । న । అకిఞ్చిత్కరస్య తత్త్వానుపపత్తేః । కిఞ్చిత్కరత్వే వా తత్రాప్యసత్త్వేన తదనుయోగసమ్భవాత్ । అథాస్యాసత్త్వం నామ కిఞ్చిన్న జాయతే కిన్తు స ఎవ న భవతి । యథాహుః “న తస్య కిఞ్చిద్భవతి న భవత్యేవ కేవలమ్” ఇతి । అథైష ప్రసజ్యప్రతిషేధో నిరుచ్యతాం, కిం తత్స్వభావో భావ ఉత భావస్వభావః స ఇతి । తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే భావానాం తత్స్వభావతయా తుచ్ఛతయా జగచ్ఛూన్యం ప్రసజ్యేత । తథా చ భావానుభవాభావః । ఉత్తరస్మింస్తు సర్వభావనిత్యతయా నాభావవ్యవహారః స్యాత్ । కల్పనామాత్రనిమిత్తత్వేఽపి నిషేధస్య భావనిత్యతాపత్తిస్తదవస్థైవ తస్మాద్భిన్నమస్తి కారణాద్వికారజాతం న వస్తు సత్ । అతో వికారజాతమనిర్వచనీయమనృతమ్ । తదనేన ప్రమాణేన సిద్ధమనృతత్వం వికారజాతస్య కారణస్య నిర్వాచ్యతయా సత్త్వం “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదినా ప్రబన్ధేన దృష్టాన్తతయానువదతి శ్రుతిః । “యత్ర లౌకికపరీక్షకాణాం బుద్ధిసామ్యం స దృష్టాన్తః” ఇతి చాక్షపాదసూత్రం ప్రమాణసిద్ధో దృష్టాన్త ఇత్యేతత్పరం, న పునర్లోకసిద్ధత్వమత్ర వివక్షితమ్ , అన్యథా తేషాం పరమాణ్వాదిర్న దృష్టాన్తః స్యాత్ । నహి పరమాణ్వాదిర్నైసర్గికవైనయికబుద్ధ్యతిశయరహితానాం లౌకికానాం సిద్ధ ఇతి । సంప్రత్యనేకాన్తవాదినముత్థాపయతి

నన్వనేకాత్మకమితి ।

అనేకాభిః శక్తిభిర్యాః ప్రవృత్తయో నానాకార్యసృష్టయస్తద్యుక్తం బ్రహ్మైకం నానా చేతి । కిమతో యద్యేవమిత్యత ఆహ

తత్రైకత్వాంశేనేతి ।

యది పునరేకత్వమేవ వస్తుసద్భవేత్తతో నానాత్వాభావాద్వైదికః కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సమస్త ఎవోచ్ఛిద్యేత । బ్రహ్మగోచరాశ్చ శ్రవణమననాదయః సర్వే దత్తజలాఞ్జలయః ప్రసజ్యేరన్ । ఎవం చానేకాత్మకత్వే బ్రహ్మణో మృదాదిదృష్టాన్తా అనురూపా భవిష్యన్తీతి । తమిమమనేకాన్తవాదం దూషయతి

నైవం స్యాదితి ।

ఇదం తావదత్ర వక్తవ్యమ్ , మృదాత్మనైకత్వం ఘటశరావాద్యాత్మనా నానాత్వమితి వదతః కార్యకారణయోః పరస్పరం కిమభేదోఽభిమతః, ఆహో భేదః, ఉత భేదాభేదావితి । తత్రాభేద ఐకాన్తికే మృదాత్మనేతి చ ఘటశరావాద్యాత్మనేతి చోల్లేఖద్వయం నియమశ్చ నోపపద్యతే । భేదే చోల్లేఖద్వయనియమావుపపన్నౌ, ఆత్మనేతి త్వసమఞ్జసమ్ । నహ్యన్యస్యాన్య ఆత్మా భవతి । న చానేకాన్తవాదః । భేదాభేదకల్పే తుల్లేఖద్వయం భవేదపి । నియమస్త్వయుక్తః । నహి ధర్మిణోః కార్యకారణయోః సఙ్కరే తద్ధర్మావేకత్వనానాత్వే న సఙ్కీర్యేతే ఇతి సమ్భవతి । తతశ్చ మృదాత్మనైకత్వం యావద్భవతి తావద్ఘటశరావాద్యాత్మనాపి స్యాత్ , ఎవం ఘటశరావాద్యాత్మనా నానాత్వం యావద్భవతి తావన్మృదాత్మనా నానాత్వం భవేత్ । సోఽయం నియమః కార్యకారణయోరైకాన్తికం భేదముపకల్పయతి, అనిర్వచనీయతాం వా కార్యస్య । పరాక్రాన్తం చాస్మాభిః ప్రథమాధ్యాయే తత్ । ఆస్తాం తావత్ । తదేతద్యుక్తినిరాకృతమనువదన్తీం శ్రుతిముదాహరతి

మృత్తికేత్యేవ సత్యమితి ।

స్యాదేతత్ । న బ్రహ్మణో జీవభావః కాల్పనికః, కిన్తు భావికః । అంశో హి సః, తస్య కర్మసహితేన జ్ఞానేన బ్రహ్మభావ ఆధీయత ఇత్యత ఆహ

స్వయం ప్రసిద్ధం హీతి ।

స్వాభావికస్యానాదేరితి । యదుక్తం నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీతి, తత్రాహ

బాధితే చేతి ।

యావదబాధం హి సర్వోఽయం వ్యవహారః స్వప్నదశాయామివ తదుపదర్శితపదార్థజాతవ్యవహారః । స చ యథా జాగ్రదవస్థాయాం బాధకాన్నివర్తతే ఎవం తత్త్వమస్యాదివాక్యపరిభావనాభ్యాసపరిపాకభువా శారీరస్య బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారేణ బాధకేన నివర్తతే । స్యాదేతత్ । “యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్” (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదినా మిథ్యాజ్ఞానాధీనో వ్యవహారః క్రియాకారకాదిలక్షణః సమ్యగ్జ్ఞానేనాపనీయత ఇతి న బ్రూతే, కిన్త్వవస్థాభేదాశ్రయో వ్యవహారోఽవస్థాన్తరప్రాప్త్యా నివర్తతే, యథా బాలకస్య కామచారవాదభక్షతోపనయనప్రాప్తౌ నివర్తతే । నచ తావతాసౌ మిథ్యాజ్ఞాననిబన్ధనో భవత్యేవమత్రాపీత్యత ఆహ

న చాయం వ్యవహారాభావ ఇతి ।

కుతః,

తత్త్వమసీతి బ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।

న ఖల్వేతద్వాక్యమవస్థావిశేషవినియతం బ్రహ్మాత్మభావమాహ జీవస్య, అపి తు న భుజఙ్గో రజ్జురియమితివత్సదాతనం తమభివదతి । అపి చ సత్యానృతాభిధానేనాప్యేతదేవ యుక్తమిత్యాహ

తస్కరదృష్టాన్తేన చేతి ।

న చాస్మిన్దర్శన ఇతి ।

నహి జాతు కాష్ఠస్య దణ్డకమణ్డలుకుణ్డలశాలినః కుణ్డలిత్వజ్ఞానం దణ్డవత్తాం కమణ్డలుమత్తాం బాధతే । తత్కస్య హేతోః । తేషాం కుణ్డలాదీనాం తస్మిన్ భావికత్వాత్ । తద్వదిహాపి భావికగోచరేణైకాత్మ్యజ్ఞానేన న నానాత్వం భావికమపవదనీయమ్ । నహి జ్ఞానేన వస్త్వపనీయతే । అపి తు మిథ్యాజ్ఞానేనారోపితమిత్యర్థః । చోదయతి

నన్వేకత్వైకాన్తాభ్యుపగమ ఇతి ।

అబాధితానధిగతాసన్దిగ్ధవిజ్ఞానసాధనం ప్రమాణమితి ప్రమాణసామాన్యలక్షణోపపత్త్యా ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణతామశ్నువతే । ఎకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే తు తేషాం సర్వేషాం భేదవిషయాణాం బాధితత్వాదప్రామాణ్యం ప్రసజ్యేత । తథా విధిప్రతిషేధశాస్త్రమపి భావనాభావ్యభావకకరణేతికర్తవ్యతాభేదాపేక్షత్వాద్వ్యాహన్యేత । తథా చ నాస్తిక్యమ్ । ఎకదేశాక్షేపేణ చ సర్వవేదాక్షేపాద్వేదాన్తానామప్యప్రామాణ్యమిత్యభేదైకాన్తాభ్యుపగమహానిః । న కేవలం విధినిషేధాక్షేపేణాస్య మోక్షశాస్త్రస్యాక్షేపః స్వరూపేణాస్యాపి భేదాపేక్షత్వాదిత్యాహ

మోక్షశాస్త్రస్యాపీతి ।

అపి చాస్మిన్ దర్శనే వర్ణపదవాక్యప్రకరణాదీనామలీకత్వాత్తత్ప్రభవమద్వైతజ్ఞానమసమీచీనం భవేత్ , న ఖల్వలీకాద్ధూమకేతనజ్ఞానం సమీచీనమిత్యాహ

కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణేతి ।

పరిహరతి -

అత్రోచ్యత ఇతి ।

యద్యపి ప్రత్యక్షాదీనాం తాత్త్వికమబాధితత్వం నాస్తి, యుక్త్యాగమాభ్యాం బాధనాత్ , తథాపి వ్యవహారే బాధనాభావాత్సాంవ్యవహారికమబాధనమ్ । నహి ప్రత్యక్షాదిభిరర్థం పరిచ్ఛిద్య ప్రవర్తమానో వ్యవహారే విసమ్వాద్యతే సాంసారికః కశ్చిత్ । తస్మాదబాధనాన్న ప్రమాణలక్షణమతిపతన్తి ప్రత్యక్షాదయ ఇతి ।

సత్యత్వోపపత్తేరితి ।

సత్యత్వాభిమానోపపత్తేరితి । గ్రహణకవాక్యమేతత్ । విభజతే

యావద్ధి న సత్యాత్మైకత్వప్రతిపత్తిరితి ।

వికారానేవ తు శరీరాదీనహమిత్యాత్మభావేన పుత్రపశ్వాదీన్మమేత్యాత్మీయభావేనేతి యోజనా ।

వైదికశ్చేతి ।

కర్మకాణ్డమోక్షశాస్త్రవ్యవహారసమర్థనా । “స్వప్నవ్యవహారస్యేవ” ఇతి విభజతే

యథా సుప్తస్య ప్రాకృతస్యేతి ।

“కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణ” ఇతి యదుక్తం తదనుభాష్య దూషయతి

కథం త్వసత్యేనేతి ।

శక్యమత్ర వక్తుం శ్రవణాద్యుపాయ ఆత్మసాక్షాత్కారపర్యన్తో వేదాన్తసముత్థోఽపి జ్ఞాననిచయోఽసత్యః, సోఽపి హి వృత్తిరూపః కార్యతయా నిరోధధర్మా, యస్తు బ్రహ్మస్వభావసాక్షాత్కారోఽసౌ న కార్యస్తత్స్వభావత్వాత్ , తస్మాదచోద్యమేతత్కథమసత్యాత్సత్యోత్పాద ఇతి । యత్ఖలు సత్యం న తదుత్పద్యత ఇతి కుతస్తస్యాసత్యాదుత్పాదః । యచ్చోత్పద్యతే తత్సర్వమసత్యమేవ । సాంవ్యవహారికం తు సత్యత్వం వృత్తిరూపస్య బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యేవ శ్రవణాదీనామప్యభిన్నమ్ । తస్మాదభ్యుపేత్య వృత్తిస్వరూపస్య బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య పరమార్థసత్యతాం వ్యభిచారోద్భావనమితి మన్తవ్యమ్ । యద్యపి సాంవ్వహారికస్య సత్యాదేవ భయాత్సత్యం మరణముత్పద్యతే తథాపి భయహేతురహిస్తజ్జ్ఞానం వాఽసత్యం తతో భయం సత్యం జాయత ఇత్యసత్యాత్సత్యస్యోత్పత్తిరుక్తా । యద్యపి చాహిజ్ఞానమపి స్వరూపేణ సత్తథాపి న తజ్జ్ఞానత్వేన భయహేతురపి త్వనిర్వాచ్యాహిరూషితత్వేన । అన్యథా రజ్జుజ్ఞానాదపి భయప్రసఙ్గాజ్జ్ఞానత్వేనావిశేషాత్ । తస్మాదనిర్వాచ్యాహిరూషితం జ్ఞానమప్యనిర్వాచ్యమితి సిద్ధమసత్యాదపి సత్యస్యోపజన ఇతి । న చ బ్రూమః సర్వస్మాదసత్యాత్సత్యస్యోపజనః, యతః సమారోపితధూమభావాయా ధూమమహిష్యా వహ్నిజ్ఞానం సత్యం స్యాత్ । నహి చక్షుషో రూపజ్ఞానం సత్యముపజాయత ఇతి రసాదిజ్ఞానేనాపి తతః సత్యేన భవితవ్యమ్ । యతో నియమో హి స తాదృశః సత్యానాం యతః కుతశ్చిత్కిఞ్చిదేవ జాయత ఇతి । ఎవమసత్యానామపి నియమో యతః కుతశ్చిదసత్యాత్సత్యం కుతశ్చిదసత్యం, యథా దీర్ఘత్వాదేర్వర్ణేషు సమారోపితత్వావిశేషేఽప్యజీనమిత్యతో జ్యానివిరహమవగచ్ఛన్తి సత్యమ్ । అజినమిత్యతస్తు సమారోపితదీర్ఘభావాజ్జ్యానివిరహమవగచ్ఛన్తో భవన్తి భ్రాన్తాః । న చోభయత్ర దీర్ఘసమారోపం ప్రతి కశ్చిదస్తి భేదః । తస్మాదుపపన్నమసత్యాదపి సత్యస్యోదయ ఇతి । నిదర్శనాన్తరమాహ

స్వప్నదర్శనావస్థస్యేతి ।

యథా సాంసారికో జాగ్రద్భుజఙ్గం దృష్ట్వా పలాయతే తతశ్చ న దంశవేదనామాప్నోతి, పిపాసుః సలిలమాలోక్య పాతుం ప్రవర్తతే తతస్తదాసాద్య పాయమ్పాయమాప్యాయితః సుఖమనుభవతి, ఎవం స్వప్నాన్తికేఽపి తదవస్థం సర్వమిత్యసత్యాత్కార్యసిద్ధిః । శఙ్కతే

తత్కార్యమప్యనృతమేవేతి ।

ఎవమపి నాసత్యాత్సత్యస్య సిద్ధిరుక్తేత్యర్థః ।

పరిహరతి

తత్ర బ్రూమః । యద్యపి స్వప్నదర్శనావస్థస్యేతి ।

లౌకికో హి సుప్తోత్థితోఽవగమ్యం బాధితం మన్యతే న తదవగతిం, తేన యద్యపి పరిక్షకా అనిర్వాచ్యరూషితామవగతిమనిర్వాచ్యాం నిశ్చిన్వన్తి తథాపి లౌకికాభిప్రాయేణైతదుక్తమ్ । అత్రాన్తరే లౌకాయతికానాం మతమపాకరోతి

ఎతేన స్వప్నదృశోఽవగత్యబాధనేనేతి ।

యదా ఖల్వయం చైత్రస్తారక్షవీం వ్యాత్తవికటదంష్ట్రాకరాలవదనాముత్తబ్ధబమ్భ్రమన్మస్తకావచుమ్బిలాఙ్గూలామతిరోషారుణస్తబ్ధవిశాలవృత్తలోచనాం రోమాఞ్చసఞ్చయోత్ఫుల్లమీషణాం స్ఫటికాచలభిత్తిప్రతిబిమ్బితామభ్యమిత్రీణాం తనుమాస్థాయ స్వప్నే ప్రతిబుద్ధో మానుషీమాత్మనస్తనుం పశ్యతి తదోభయదేహానుగతమాత్మానం ప్రతిసన్దధానో దేహాతిరిక్తమాత్మానం, నిశ్చినోతి, న తు దేహమాత్రమ్ , తన్మాత్రత్వే దేహవత్ప్రతిసన్ధానాభావప్రసఙ్గాత్ । కథం చైతదుపపద్యేత యది స్వప్నదృశోఽవగతిరబాధితా స్యాత్ । తద్బాధే తు ప్రతిసన్ధానాభావ ఇతి । అసత్యాచ్చ సత్యప్రతీతిః శ్రుతిసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధా చేత్యాహ

తథాచ శ్రుతిరితి ।

తథాకారాదీతి ।

యద్యపి రేఖాస్వరూపం సత్యం తథాపి తద్యథాసఙ్కేతమసత్యమ్ । నహి సఙ్కేతయితారః సఙ్కేతయన్తీదృశేన రేఖాభేదేనాయం వర్ణః ప్రత్యేతవ్యోఽపి త్వీదృశో రేఖాభేదోఽకార ఈదృశశ్చ కకార ఇతి । తథా చాసమీచీనాత్సఙ్కేతాత్సమీచీనవర్ణావగతిరితి సిద్ధమ్ । యచ్చోక్తమేకత్వాంశేన జ్ఞానమోక్షవ్యవహారః సేత్స్యతి, నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీతి, తత్రాహ

అపి చాన్త్యమిదం ప్రమాణమితి ।

యది ఖల్వేకత్వానేకత్వనిబన్ధనౌ వ్యవహారావేకస్య పుంసోఽపర్యాయేణ సమ్భవతస్తతస్తదర్థముభయసద్భావః కల్ప్యేత, న త్వేతదస్తి । నహ్యేకత్వావగతినిబన్ధనః కశ్చిదస్తి వ్యవహారః, తదవగతేః సర్వోత్తరత్వాత్ । తథాహి “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యైకాత్మ్యావగతిః సమస్తప్రమాణతత్ఫలతద్వ్యవహారానపబాధమానైవోదీయతే, నైతస్యాః పరస్తాత్కిఞ్చిదనుకూలం ప్రతికూలం చాస్తి, యదపేక్షేన, యేన చేయం ప్రతిక్షిప్యేత, తత్రానుకూలప్రతికూలనివారణాన్నాతః పరం కిఞ్చిదాకాఙ్క్ష్యమితి । న చేయమవగతిర్డులిక్షీరప్రాయేత్యాహ

న చేయమితి ।

స్యాదేతత్ । అన్త్యా చేదియమవగతిర్నిష్ప్రయోజనా తర్హి తథా చ న ప్రేక్షావద్భిరుపాదీయేత, ప్రయోజనవత్త్వే వా నాన్త్యా స్యాదిత్యత ఆహ

న చేయమవగతిరనర్థికా కుతః అవిద్యానివృత్తిఫలదర్శనాత్ ।

నహీయముత్పన్నా సతీ పశ్చాదవిద్యాం నివర్తయతి యేన నాన్త్యా స్యాత్ , కిన్త్వవిద్యావిరోధిస్వభావతయా తన్నివృత్త్యాత్మైవోదయతే । అవిద్యానివృత్తిశ్చ న తత్కార్యతయా ఫలమపి త్విష్టతయా, ఇష్టలక్షణత్వాత్ఫలస్యేతి । ప్రతికూలం పరాచీనం నిరాకర్తుమాహ

భ్రాన్తిర్వేతి ।

కుతః,

బాధకేతి ।

స్యాదేతత్ । మా భూదేకత్వనిబన్ధనో వ్యవహారోఽనేకత్వనిబన్ధనస్త్వస్తి, తదేవ హి సకలాముద్వహతి లోకయాత్రామ్ , అతస్తత్సిద్ధ్యర్థమనేకత్వస్య కల్పనీయం తాత్త్వికత్వమిత్యత ఆహ

ప్రాక్చేతి ।

వ్యవహారో హి బుద్ధిపూర్వకారిణాం బుద్ధ్యోపపద్యతే, న త్వస్యాస్తాత్త్వికత్వేన, భ్రాన్త్యాపి తదుపపత్తేరిత్యావేదితమ్ । సత్యం చ తదవిసంవాదాత్ , అనృతం చ విచారాసహతయానిర్వాచ్యత్వాత్ । అన్త్యస్యైకాత్మ్యజ్ఞానస్యానపేక్షతయా బాధకత్వం, అనేకత్వజ్ఞానస్య చ ప్రతియోగిగ్రహాపేక్షయా దుర్బలత్వేన బాధ్యత్వం వదన్ ప్రకృతముపసంహరతి

తస్మాదన్త్యేన ప్రమాణేనేతి ।

స్యాదేతత్ । న వయమనేకత్వవ్యవహారసిద్ధ్యర్థమనేకత్వస్య తాత్త్వికత్వం కల్పయామః, కిన్తు శ్రౌతమేవాస్య తాత్త్వికత్వమితి చోదయతి

నను మృదాదీతి ।

పరిహరతి

నేత్యుచ్యత ఇతి ।

మృదాదిదృష్టాన్తేన హి కథఞ్చిత్పరిణామ ఉన్నేయః, నచ శక్య ఉన్నేతుమ్ , “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి కారణమాత్రసత్యత్వావధారణేన కార్యస్యానృతత్వప్రతిపాదనాత్ । సాక్షాత్కూటస్థనిత్యత్వప్రతిపాదికాస్తు సన్తి సహస్రశః శ్రుతయ ఇతి న పరిణామధర్మతా బ్రహ్మణః । అథ కూటస్థస్యాపి పరిణామః కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ

న హ్యేకస్యేతి ।

శఙ్కతే

స్థితిగతివదితి ।

యథైకబాణాశ్రయే గతినివృత్తీ ఎవమేకస్మిన్బ్రహ్మణి పరిణామశ్చ తదభావశ్చ కౌటస్థ్యం భవిష్యత ఇతి । నిరాకరోతి

న కూటస్థస్యేతి విశేషణాదితి ।

కూటస్థనిత్యతా హి సదాతనీ స్వభావాదప్రచ్యుతిః । సా కథం ప్రచ్యుత్యా న విరుధ్యతే । నచ ధర్మిణో వ్యతిరిచ్యతే ధర్మో యేన తదుపజనాపాయేఽపి ధర్మీ కూటస్థః స్యాత్ । భేద ఐకాన్తికే గవాశ్వవద్ధర్మధర్మిభావాభావాత్ । బాణాదయస్తు పరిణామినః స్థిత్యా గత్యా చ పరిణమన్త ఇతి । అపి చ స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యాపాదితార్థవత్త్వస్య వేదరాశేరేకేనాపి వర్ణేనానర్థకేన న భవితవ్యం కిం పునరియతా జగతో బ్రహ్మయోనిత్వప్రతిపాదకేన వాక్యసన్దర్భేణ । తత్ర ఫలవద్బ్రహ్మదర్శనసమామ్నానసన్నిధావఫలం జగద్యోనిత్వం సమామ్నాయమానం తదర్థం సత్తదుపాయతయావతిష్ఠతే నార్థాన్తరార్థమిత్యాహ

నచ యథా బ్రహ్మణ ఇతి ।

అతో న పరిణామపరత్వమస్యేత్యర్థః ।

తదనన్యత్వమిత్యస్య సూత్రస్య ప్రతిజ్ఞావిరోధం శ్రుతివిరోధం చ చోదయతి

కూటస్థబ్రహ్మాత్మవాదిన ఇతి ।

పరిహరతి

న । అవిద్యాత్మక ఇతి ।

నామ చ రూపం చ తే ఎవ బీజం తస్య వ్యాకరణం కార్యప్రపఞ్చస్తదపేక్షత్వాదైశ్వర్యస్య । ఎతదుక్తం భవతి న తాత్త్వికమైశ్వర్యం సర్వజ్ఞత్వం చ బ్రహ్మణః కిన్త్వవిద్యోపాధికమితి తదాశ్రయం ప్రతిజ్ఞాసూత్రం, తత్త్వాశ్రయం తు తదనన్యత్వసూత్రమ్ , తేనావిరోధః । సుగమమన్యత్ ॥ ౧౪ ॥

భావే చోపలబ్ధేః ।

కారణస్య భావః సత్తా చోపలమ్భశ్చ తస్మిన్ కార్యస్యోపలబ్ధేర్భావాచ్చ । ఎతదుక్తం భవతి - విషయపదం విషయవిషయిపరం, విషయిపదమపి విషయివిషయపరం, తేన కారణోపలమ్భభావయోరుపాదేయోపలమ్భభావాదితి సూత్రార్థః సమ్పద్యతే । తథా చ ప్రభారూపానువిద్ధబుద్ధిబోధ్యేన చాక్షుషేణ న వ్యభిచారః, నాపి వహ్నిభావాభావానువిధాయిభావాభావేన ధూమభేదేనేతి సిద్ధం భవతి । తత్ర యథోక్తహేతోరేకదేశాభిధానేనోపక్రమతే భాష్యకారః

ఇతశ్చ కారణాదనన్యత్వమ్భేదాభావః కార్యస్య, యత్కారణం యస్మాత్కారణాత్భావ ఎవ కారణస్యేతి ।

అస్య వ్యతిరేకముఖేన గమకత్వమాహ

నచ నియమేనేతి ।

కాకతాలీయన్యాయేనాన్యభావేఽన్యదుపలభ్యతే, న తు నియమేనేత్యర్థః ।

హేతువిశేషణాయ వ్యభిచారం చోదయతి

నన్వన్యస్య భావేఽపీతి ।

ఎకదేశిమతేన పరిహరతి

నేత్యుచ్యత ఇతి ।

శఙ్కయైకదేశిపరిహారం దూషయిత్వా పరమార్థపరిహారమాహ

అథేతి ।

తదనేన హేతువిశేషణముక్తమ్ । పాఠాన్తరేణేదమేవ సూత్రం వ్యాచష్టే

న కేవలం శబ్దాదేవేతి ।

పట ఇతి హి ప్రత్యక్షబుద్ధ్యా తన్తవ ఎవాతానవితానావస్థా ఆలమ్బ్యన్తే, న తు తదతిరిక్తః పటః ప్రత్యక్షముపలభ్యతే । ఎకత్వం తు తన్తూనామేకప్రావరణలక్షణార్థక్రియావచ్ఛేదాద్బహూనామపి । యథైకదేశకాలావచ్ఛిన్నా ధవఖదిరపలాశాదయో బహవోఽపి వనమితి । అర్థక్రియాయాం చ ప్రత్యేకమసమర్థా అప్యనారభ్యైవార్థాన్తరం కిఞ్చిన్మిలితాః కుర్వన్తో దృశ్యన్తే, యథా గ్రావాణ ఉఖాధారణమేకమ్ , ఎవమనారభ్యైవార్థాన్తరం తన్తవో మిలితాః ప్రావరణమేకం కరిష్యన్తి । నచ సమవాయాద్భిన్నయోరపి భేదానవసాయః అనవసాయ ఇతి సామ్ప్రతమ్, అన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । భేదే హి సిద్ధే సమవాయః సమవాయాచ్చ భేదః । నచ భేదే సాధనాన్తరమస్తి, అర్థక్రియావ్యపదేశభేదయోరభేదేఽప్యుపపత్తేరిత్యుపపాదితమ్ । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతమ్ । అనయా చ దిశా మూలకారణం బ్రహ్మైవ పరమార్థసత్ , అవాన్తరకారణాని చ తన్త్వాదయః సర్వేఽనిర్వాచ్యా ఎవేత్యాహ

తథా చ తన్తుష్వితి ॥ ౧౫ ॥

సత్త్వాచ్చావరస్య ।

విభజతే

ఇతశ్చేతి ।

న కేవలం శ్రుతిః, ఉపపత్తిశ్చాత్ర భవతి

యచ్చ యదాత్మనేతి ।

నహి తైలం సికతాత్మనా సికతాయామస్తి యథా ఘటోఽస్తి మృది మృదాత్మనా । ప్రత్యుత్పన్నో హి ఘటో మృదాత్మనోపలభ్యతే । నైవం ప్రత్యుత్పన్నం తైలం సికతాత్మనా । తేన యథా సికతాయాస్తైలం న జాయత ఎవమాత్మనోఽపి జగన్న జాయేత, జాయతే చ, తస్మాదాత్మాత్మనాసీదితి గమ్యతే । ఉపపత్త్యన్తరమాహ

యథా కారణం బ్రహ్మేతి ।

యథా హి ఘటః సర్వదా సర్వత్ర ఘట ఎవ న జాత్వసౌ క్వచిత్పటో భవత్యేవం సదపి సర్వత్ర సర్వదా సదేవ న తు క్వచిత్కదాచిదసద్భవితుమర్హతీత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాత్కార్యం త్రిష్వపి కాలేషు సదేవ । సత్త్వం చేత్కిమతో యద్యేవమిత్యత ఆహ

ఎకం చ పునరితి ।

సత్త్వం చైకం కార్యకారణయోః । నహి ప్రతివ్యక్తి సత్త్వం భిద్యతే । తతశ్చాభిన్నసత్తానన్యత్వాదేతే అపి మిథో న భిద్యేతే ఇతి । నచ తాభ్యామనన్యత్వాత్సత్త్వస్యైవ భేద ఇతి యుక్తమ్ । తథా సతి హి సత్త్వస్య సమారోపితత్వప్రసఙ్గః । తత్ర భేదాభేదయోరన్యతరసమారోపకల్పనాయాం కిం తాత్త్వికాభేదోపాదానాభేదకల్పనాస్తు, ఆహో తాత్త్వికభేదోపాదానాభేదకల్పనేతి । వయం తు పశ్యామో భేదగ్రహస్య ప్రతియోగిగ్రహాపేక్షత్వాద్భేదగ్రహమన్తరేణ చ ప్రతియోగిగ్రహాసమ్భవాదన్యోన్యసంశ్రయాపత్తేః, అభేదగ్రహస్య చ నిరపేక్షతయా తదనుపపత్తేరేకైకాశ్రయత్వాచ్చ భేదస్యైకాభావే తదనుపపత్తేరభేదగ్రహోపాదానైవ భేదకల్పనేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౬ ॥

అసద్వ్యపదేశాన్నేతి చేన్న ధర్మాన్తరేణ వాక్యశేషాత్ ।

వ్యాకృతత్వావ్యాకృతత్వే చ ధర్మావనిర్వచనీయౌ । సూత్రమేతన్నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౭ ॥

యుక్తేః శబ్దాన్తరాచ్చ । అతిశయవత్త్వాత్ప్రాగవస్థాయా ఇతి ।

అతిశయో హి ధర్మో నాసత్యతిశయవతి కార్యే భవితుమర్హతీతి । నను న కార్యస్యాతిశయో నియమహేతురపి తు కారణస్య శక్తిభేదః, స చాసత్యపి కార్యే కారణస్య సత్త్వాత్సన్నేవేత్యత ఆహ

శక్తిశ్చేతి ।

నాన్యా కార్యకారణాభ్యాం, నాప్యసతీ కార్యాత్మనేతి యోజనా ।

అపిచ కార్యకారణయోరితి ।

యద్యపి “భావాచ్చోపలబ్ధేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇత్యత్రాయమర్థ ఉక్తస్తథాపి సమవాయదూషణాయ పునరవతారితః । అనభ్యుపగమ్యమానే చసమవాయస్య సమవాయిభ్యాం సమ్బన్ధే విచ్ఛేదప్రసఙ్గోఽవయవావయవిద్రవ్యగుణాదీనాం మిథః । నహ్యసమ్బద్ధః సమవాయిభ్యాం సమవాయః సమవాయినౌ సమ్బన్ధయేదితి । శఙ్కతే

అథ సమవాయః స్వయమితి ।

యథా హి సత్త్వయోగాద్ద్రవ్యగుణకర్మాణి సన్తి, సత్త్వం తు స్వభావత ఎవ సదితి న సత్త్వాన్తరయోగమపేక్షతే, తథా సమవాయః సమవాయిభ్యాం సమ్బద్ధుం న సమ్బన్ధాన్తరయోగమపేక్షతే, స్వయం సమ్బన్ధరూపత్వాదితి । తదేతత్సిద్ధాన్తాన్తరవిరోధాపాదనేన నిరాకరోతి

సంయోగోఽపి తర్హీతి ।

నచ సంయోగస్య కార్యత్వాత్కార్యస్య చ సమవాయికారణాధీనజన్మత్వాత్ అసమవాయే చ తదనుపపత్తేః సమవాయకల్పనా సంయోగ ఇతి వాచ్యమ్ । అజసంయోగే తదభావప్రసఙ్గాత్ । అపి చ సమ్బన్ధ్యధీననిరూపణః సమవాయో యథా సమ్బన్ధిద్వయభేదే న భిద్యతే తన్నాశే చ న నశ్యత్యపి తు నిత్య ఎక ఎవం సంయోగోఽపి భవేత్ । తతః కో దోషః । అథైతత్ప్రసఙ్గభియా సంయోగవత్సమవాయోఽపి ప్రతిసమ్బన్ధిమిథునం భిద్యతే చానిత్యశ్చేత్యభ్యుపేయతే, తథా సతి యథైకస్మాన్నిమిత్తకారణాదేవ జాయత ఎవం సంయోగోఽపి నిమిత్తకారణాదేవ జనిష్యత ఇతి సమానమ్ ।

తాదాత్మ్యప్రతీతేశ్చేతి ।

సమ్బన్ధావగమో హి సమ్బన్ధకల్పనాబీజం న తాదాత్మ్యావగమః, తస్య నానాత్వైకాశ్రయసమ్బన్ధవిరోధాదితి । వృత్తివికల్పేనావయవాతిరిక్తమవయవినం దూషయతి

కథఞ్చ కార్యమితి ।

సమస్తేతి ।

మధ్యపరభాగయోరర్వాగ్భాగవ్యవహితత్వాత్ । అథ సమస్తావయవవ్యాసఙ్గ్యపి కతిపయావయవస్థానో గ్రహీష్యత ఇత్యత ఆహ

నహి బహుత్వమితి ।

అథావయవశ ఇతి ।

బహుత్వసఙ్ఖ్యా హి స్వరూపేణైవ వ్యాసజ్య సఙ్ఖ్యేయేషు వర్తతే ఇత్యేకమసఙ్ఖ్యేయాగ్రహణేఽపి న గృహ్యతే, సమస్తవ్యాసఙ్గిత్వాత్తద్రూపస్య । అవయవీ తు న స్వరూపేణావయవాన్వ్యాప్నోతి, అపి త్వవయవశః । తేన యథా సూత్రమవయవైః కుసుమాని వ్యాప్నువన్న సమస్తకుసుమగ్రహణమపేక్షతే కతిపయకుసుమస్థానస్యాపి తస్యోపలబ్ధేః, ఎవమవయవ్యపీతి భావః । నిరాకరోతి

తదాపీతి ।

శఙ్కతే

గోత్వాదివదితి ।

నిరాకరోతి

నేతి ।

యద్యపి గోత్వస్య సామాన్యస్య విశేషా అనిర్వాచ్యా న పరమార్థసన్తస్తథా చ క్వాస్య ప్రత్యేకపరిసమాప్తిరితి, తథాప్యభ్యుపేత్యేదముదితమితి మన్తవ్యమ్ । అకర్తృకా యతోఽతో నిరాత్మికా స్యాత్ । కారణాభావే హి కార్యమనుత్పన్నం కింనామ భవేత్ । అతో నిరాత్మకత్వమిత్యర్థః । యద్యుచ్యేత ఘటశబ్దస్తదవయవేషు వ్యాపారావిష్టతయా పూర్వాపరీభావమాపన్నేషు ఘటోపజనాభిముఖేషు తాదర్థ్యనిమిత్తాదుపచారాత్ప్రయుజ్యతే, తేషాం చ సిద్ధత్వేన కర్తృత్వమస్తీత్యుపపద్యతే ఘటో భవతీతి ప్రయోగ ఇత్యత ఆహ

ఘటస్య చోత్పత్తిరుచ్యమానేతి ।

ఉత్పాదనా హి సిద్ధానాం కపాలకులాలాదీనాం వ్యాపారో నోత్పత్తిః । న చోత్పాదనైవోత్పత్తిః, ప్రయోజ్యప్రయోజకవ్యాపారయోర్భేదాత్ । అభేదే వా ఘటముత్పాదయతీతివద్ఘటముత్పద్యత ఇత్యపి ప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్కరోతికారయత్యోరివ ఘటగోచరయోర్భృత్యస్వామిసమవేతయోరుత్పత్త్యుత్పాదనయోరధిష్ఠానభేదోఽభ్యుపేతవ్యః, తత్ర కపాలకులాలాదీనాం సిద్ధానాముత్పాదనాధిష్ఠానానాం నోత్పత్త్యధిష్ఠానత్వమస్తీతి పారిశేష్యాద్ఘట ఎవ సాధ్య ఉత్పత్తేరధిష్ఠానమేషితవ్యః । న చాసావసన్నధిష్ఠానం భవితుమర్హతీతి సత్త్వమస్యాభ్యుపేయమ్ । ఎవంచ ఘటో భవతీతి ఘటవ్యాపారస్య ధాతూపాత్తత్వాత్తత్రాస్య కర్తృత్వముపపద్యతే, తణ్డులానామివ సతాం విక్లిత్తౌ విక్లిద్యన్తి తణ్డులా ఇతి । శఙ్కతే

అథ స్వకారణసత్తాసమ్బన్ధ ఎవోత్పత్తిరితి ।

ఎతదుక్తం భవతి నోత్పత్తిర్నామ కశ్చిద్వ్యాపారః, యేనాసిద్ధస్య కథమత్ర కర్తృత్వమిత్యనుయుజ్యేత, కిన్తు స్వకారణసమవాయః, స్వసత్తాసమవాయో వా, స చాసతోఽప్యవిరుద్ధ ఇతి । సోఽప్యసతోఽనుపపన్న ఇత్యాహ

కథమలబ్ధాత్మకమితి ।

అపి చ ప్రాగుత్పత్తేరసత్త్వం కార్యస్యేతి కార్యాభావస్య భావేన మర్యాదాకరణమనుపపన్నమిత్యాహ

అభావస్య చేతి ।

స్యాదేతత్ । అత్యన్తాభావస్య వన్ధ్యాసుతస్య మా భూన్మర్యాదానుపాఖ్యో హి సః, ఘటప్రాగభావస్య తు భవిష్యతా ఘటేనోపాఖ్యేయస్యాస్తి మర్యాదేత్యత ఆహ

యది వన్ధ్యాపుత్రః కారకవ్యాపారాదితి ।

ఉక్తమేతదధస్తాద్యథా న జాతు ఘటః పటో భవత్యేవమసదపి సన్న భవతీతి । తస్మాన్మృత్పిణ్డే ఘటస్యాసత్త్వేఽత్యన్తాసత్త్వమేవేతి । అత్రాసత్కార్యవాదీ చోదయతి

నన్వేవం సతీతి ।

ప్రాక్ప్రసిద్ధమపి కార్యం కదాచిత్కారణేన యోజయితుం వ్యాపారోఽర్థవాన్భవేదిత్యత ఆహ

తదనన్యత్వాచ్చేతి ।

పరిహరతి

నైష దోష ఇతి ।

ఉక్తమేతద్యథా భుజఙ్గతత్త్వం న రజ్జోర్భిద్యతే, రజ్జురేవ హి తత్ , కాల్పనికస్తు భేదః, ఎవం వస్తుతః కార్యతత్త్వం న కారణాద్భిద్యతే కారణస్వరూపమేవ హి తత్ , అనిర్వాచ్యం తు కార్యరూపం భిన్నమివాభిన్నమివ చావభాసత ఇతి । తదిదముక్తమ్

వస్త్వన్యత్వమితి ।

వస్తుతః పరమార్థతోఽన్యత్వం న విశేషదర్శనమాత్రాద్భవతి । సాంవ్యావహారికే తు కథఞ్చిత్తత్త్వాన్యత్వే భవత ఎవేత్యర్థః । అనయైవ హి దిశైష సన్దర్భో యోజ్యః । అసత్కార్యవాదినం ప్రతి దూషణాన్తరమాహ

యస్య పునరితి ।

కార్యస్య కారణాదభేదే సవిషయత్వం కారకవ్యాపారస్య స్యాన్నాన్యథేత్యర్థః ।

మూలకారణం

బ్రహ్మ ।

శబ్దాన్తరాచ్చేతి సూత్రావయవమవతార్య వ్యాచష్టే

ఎవం యుక్తేః కార్యస్యేతి ।

అతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౮ ॥

పటవచ్చ । యథా చ ప్రాణాది ।

ఇతి చ సూత్రే నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతే ॥ ౧౯ ॥ ౨౦ ॥