ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲ್ವೇಕಮದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಪರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜಗತೋ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರರೂಪಸ್ಯೋಪಾದಾನಮುಪೇಯತೇ ತದನುಪಪನ್ನಮ್ । ನಹ್ಯೇಕರೂಪಾತ್ಕಾರ್ಯಭೇದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾರಣಭೇದೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಭೇದಹೇತುಃ, ಕ್ಷೀರಬೀಜಾದಿಭೇದಾದ್ದದ್ಯಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯಭೇದದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಕ್ರಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಚ ಕ್ರಮವತ್ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನಾಪಪತ್ತೇಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಇಹ ಹಿ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಏಕೈಕಂ ಮೃದಾದಿ ಕಾರಕಂ ತೇಷಾಂ ತು ಸಾಮಗ್ರ್ಯಂ ಸಾಧನಮ್ , ತತೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸಾಧಯತ್ಯೇವ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ
ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ।
ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ ಕಿಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಸ್ಯ ರೂಪಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇದಮುಚ್ಯತೇ ಉತಾನಾದಿನಾಮರೂಪಬೀಜಸಹಿತಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಕಿಂ ನಾಮ ತತೋಽದ್ವಿತೀಯಾದಸಹಾಯಾದುಪಜಾಯತೇ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಸ್ತುಸತ್ಕಾರ್ಯಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಕಲ್ಪೇ ಯದಿ ಕುಲಾಲಾದಿವದತ್ಯಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಹಕಾರಿಕಾರಣಾಭಾವಾದನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತತಃ ಕ್ಷೀರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತೇಽಪಿ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಚೇತನಾದಿಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾ ಏವ ಕಾಲಪರಿವಶೇನ ಸ್ವತ ಏವ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಮಾಸಾದಯಂತಿ । ಅತ್ರಾಂತರಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಹೇತುಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯನಾಮರೂಪಬೀಜಸಹಾಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇಣ ತತ್ಪರಿಪಾಕೋಽಪಿ ಕ್ರಮವಾನುನ್ನೇಯಃ । ಏಕಸ್ಮಾದಪಿ ಚ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದನೇಕಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥೈಕಸ್ಮಾದ್ವಹ್ನೇರ್ದಾಹಪಾಕಾವೇಕಸ್ಮಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಸಂಸ್ಕಾರಾಃ । ೨೪ ॥
ಯದಿ ತು ಚೇತನತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ಕ್ಷೀರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಮೃದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಃ, ಚೇತನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ
ದೇವಾದಿವದಪಿ ಲೋಕೇ ।
ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಲೋಕಃ ಶಬ್ದ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ ॥ ೨೫ ॥
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ॥೨೪॥ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾದಾನಮಸಹಾಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರೌಪಾಧಿಕಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಃ ಪರಿಹೃತಃ , ಇಹ ತೂಪಾಧಿತೋಽಪಿ ವಿಭಕ್ತಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಮಿತ್ಯುಪಾದಾನಭೇದವಾರಣಮ್ । ಅದ್ವಿತೀಯತಯೇತಿ ಸಹಕಾರಿನಿಷೇಧಃ ।
ಏಕತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಾಹ –
ನ ಹ್ಯೇಕರೂಪಾದಿತಿ ।
ಕಾರಣವೈಜಾತ್ಯೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯವೈಜಾತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕಾರ್ಯವೈಜಾತ್ಯಾಯೋಗ ಏಕಜಾತೀಯಕಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಕ್ರಮಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಕ್ರಮಾದಿತಿ ।
ಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ ಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ನದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಅದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಚೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಕಾರಕಸಾಧನಪದಯೋರಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಹ –
ಏಕೈಕಮಿತಿ ।
ಸಮಗ್ರಾಣಾಂ ಭಾವಃ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮತ ಆಹ –
ತತೋ ಹೀತಿ ।
ಸಾಧಯತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಶ್ರುತೌ – ಕರಣಂ ನಿಷ್ಪಾದನಮ್ । ಅತ್ಯಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವೇನಾನಂತರ್ಭೂತತ್ವಮ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಉಷಿತ್ವಾ ತಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ವಾಸಃ ಪರಿವಾಸಃ ಪರ್ಯುಷಿತಮಿತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಆಂತರತ್ವಂ ನಾಮ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಮಾಯಿನಂ ಮಾಯಾವಿಷಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಮಾಯಾಖ್ಯಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾಂತರತ್ವಮ್ ।
ನನು ಮಾಯಾಯಾ ಅಪ್ಯಕ್ರಮತ್ವಾತ್ ಕಥಮಕ್ರಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಮಾಯಾಯಾಃ ಪರಿಪಾಕಸ್ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಪೌಷ್ಕಲ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಕ್ರಮೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾಸಾಚಿವ್ಯಾದಸಹಾಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ತದನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ –
ಏಕಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।
ಶರೇ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವಾಕಾಶಪ್ರದೇಶವಿಭಾಗಮುತ್ತರಪ್ರದೇಶಸಂಯೋಗಂ ಶರೇ ಚ ವೇಗಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಂ ಜನಯತೀತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕಮ್ । ಅಸಹಾಯತ್ವಂ ನಾನಾಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥
ಅಸಹಾಯಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಕ್ಷೀರವದುಪಪಾದ್ಯಾಸಹಾಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಮರ್ಥಕಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ॥೨೫॥