ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి ।
బ్రహ్మ ఖల్వేకమద్వితీయతయా పరానపేక్షం క్రమేణోత్పద్యమానస్య జగతో వివిధవిచిత్రరూపస్యోపాదానముపేయతే తదనుపపన్నమ్ । నహ్యేకరూపాత్కార్యభేదో భవితుమర్హతి, తస్యాకస్మికత్వప్రసఙ్గాత్ । కారణభేదో హి కార్యభేదహేతుః, క్షీరబీజాదిభేదాద్దద్యఙ్కురాదికార్యభేదదర్శనాత్ । న చాక్రమాత్కారణాత్కార్యక్రమో యుజ్యతే, సమర్థస్య క్షేపాయోగాదద్వితీయతయా చ క్రమవత్తత్సహకారిసమవధానాపపత్తేః । తదిదముక్తమ్
ఇహ హి లోక ఇతి ।
ఎకైకం మృదాది కారకం తేషాం తు సామగ్ర్యం సాధనమ్ , తతో హి కార్యం సాధయత్యేవ, తస్మాన్నాద్వితీయం బ్రహ్మ జగదుపాదానమితి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే
క్షీరవద్ధి ।
ఇదం తావద్భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ కిం తాత్త్వికమస్య రూపమపేక్ష్యేదముచ్యతే ఉతానాదినామరూపబీజసహితం కాల్పనికం సార్వజ్ఞ్యం సర్వశక్తిత్వమ్ । తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే కిం నామ తతోఽద్వితీయాదసహాయాదుపజాయతే । నహి తస్య శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య వస్తుసత్కార్యమస్తి । తథా చ శ్రుతిః “న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యతే”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౮) ఇతి । ఉత్తరస్మింస్తు కల్పే యది కులాలాదివదత్యన్తవ్యతిరిక్తసహకారికారణాభావాదనుపాదానత్వం సాధ్యతే, తతః క్షీరాదిభిర్వ్యభిచారః । తేఽపి హి బాహ్యచేతనాదికారణానపేక్షా ఎవ కాలపరివశేన స్వత ఎవ పరిణామాన్తరమాసాదయన్తి । అత్రాన్తరకారణానపేక్షత్వం హేతుః క్రియతే, తదసిద్ధమ్ , అనిర్వాచ్యనామరూపబీజసహాయత్వాత్ । తథా చ శ్రుతిః “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇతి కార్యక్రమేణ తత్పరిపాకోఽపి క్రమవానున్నేయః । ఎకస్మాదపి చ విచిత్రశక్తేః కారణాదనేకకార్యోత్పాదో దృశ్యతే । యథైకస్మాద్వహ్నేర్దాహపాకావేకస్మాద్వా కర్మణః సంయోగవిభాగసంస్కారాః । ౨౪ ॥
యది తు చేతనత్వే సతీతి విశేషణాన్న క్షీరాదిభిర్వ్యభిచారః, దృష్టా హి కులాలాదయో బాహ్యమృదాద్యపేక్షాః, చేతనం చ బ్రహ్మేతి, తత్రేదముపతిష్ఠతే
దేవాదివదపి లోకే ।
లోక్యతేఽనేనేతి లోకః శబ్ద ఎవ తస్మిన్ ॥ ౨౫ ॥
ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి॥౨౪॥ బ్రహ్మ నోపాదానమసహాయత్వాత్సంమతవదితి న్యాయేన సమన్వయస్య విరోధసన్దేహే పూర్వత్రౌపాధికజీవబ్రహ్మభేదాద్ధితాకరణాదిదోషః పరిహృతః , ఇహ తూపాధితోఽపి విభక్తమధిష్ఠాత్రాది నాస్తీతి పూర్వపక్షమాహ –
బ్రహ్మ ఖల్విత్యాదినా ।
ఎకమిత్యుపాదానభేదవారణమ్ । అద్వితీయతయేతి సహకారినిషేధః ।
ఎకత్వప్రయుక్తం దూషణమాహ –
న హ్యేకరూపాదితి ।
కారణవైజాత్యే హి కార్యవైజాత్యమిత్యర్థః ।
న కేవలం కార్యవైజాత్యాయోగ ఎకజాతీయకార్యాణామపి క్రమయోగ ఇత్యాహ –
న చాక్రమాదితి ।
సమర్థమపి సహకార్యపేక్షం సత్ క్రమేణ కుర్యాదిత్యాశఙ్కామపనయన్నద్వితీయత్వప్రయుక్తామనుపపత్తిమాహ –
అద్వితీయతయా చేతి ।
భాష్యస్థకారకసాధనపదయోరపౌనరుక్త్యమాహ –
ఎకైకమితి ।
సమగ్రాణాం భావః సామగ్ర్యమ్ ।
కథం తస్య సాధనశబ్దాభిధేయత్వమత ఆహ –
తతో హీతి ।
సాధయత్యేవేతి ।
సాధనమిత్యర్థః॥ శ్రుతౌ – కరణం నిష్పాదనమ్ । అత్యన్తవ్యతిరిక్తత్వం స్వధర్మత్వేనానన్తర్భూతత్వమ్ । ఎకస్మిన్కాలే ఉషిత్వా తం పరిత్యజ్య కాలాన్తరేఽపి వాసః పరివాసః పర్యుషితమితి దర్శనాత్ । ఆన్తరత్వం నామ స్వధర్మత్వమ్ । మాయినం మాయావిషయమ్ । అజ్ఞాతత్వస్య వస్తుధర్మత్వాత్ తద్ద్వారేణ మాయాఖ్యమజ్ఞానమపి ధర్మ ఇత్యాన్తరత్వమ్ ।
నను మాయాయా అప్యక్రమత్వాత్ కథమక్రమాత్కారణాత్ కార్యక్రమస్తత్రాహ –
కార్యక్రమేణేతి ।
తస్యా మాయాయాః పరిపాకస్తత్తత్కార్యసర్గం ప్రతి పౌష్కల్యమ్ । తస్య క్రమోఽపి కార్యక్రమాన్యథానుపపత్త్యా కల్ప్య ఇత్యర్థః ।
పూర్వమవిద్యాసాచివ్యాదసహాయత్వమసిద్ధమిత్యుక్తమ్ , ఇదానీమఙ్గీకృత్యాపి తదనైకాన్తికత్వమాహ –
ఎకస్మాదపీతి ।
శరే ఉత్పన్నం హి కర్మ పూర్వాకాశప్రదేశవిభాగముత్తరప్రదేశసంయోగం శరే చ వేగాఖ్యసంస్కారం జనయతీత్యనైకాన్తికమ్ । అసహాయత్వం నానాకార్యానుత్పాదమిత్యర్థః॥౨౪॥
అసహాయస్యోపాదానత్వం క్షీరవదుపపాద్యాసహాయస్యాధిష్ఠాతృత్వసమర్థకం సూత్రమవతారయతి –
యది త్వితి॥౨౫॥