వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్తథా హి దర్శయతి ।
అతిరోహితోఽత్ర పూర్వః పక్షః । ఉత్తరస్తూచ్యతే ఉచ్చావచమధ్యమసుఖదుఃఖభేదవత్ప్రాణభృత్ప్రపఞ్చం చ సుఖదుఃఖకారణం సుధావిషాది చానేకవిధం విరచయతః ప్రాణభృద్భేదోపాత్తపాపపుణ్యకర్మాశయసహాయస్యాత్రభవతః పరమేశ్వరస్య న చ వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే ప్రసజ్యేతే । నహి సభ్యః సభాయాం నియుక్తో యుక్తవాదినం యుక్తవాద్యసీతి చాయుక్తవాదినమయుక్తవాద్యసీతి బ్రువాణ, సభాపతిర్వా యుక్తవాదినమనుగృహ్ణన్నయుక్తవాదినం చ నిగృహ్ణన్ననుక్తో ద్విష్టో వా భవత్యపి తు మధ్యస్థ ఇతి వీతరాగద్వేష ఇతి చాఖ్యాయతే, తద్వదీశ్వరః పుణ్యకర్మాణమనుగృహ్ణన్నపుణ్యకర్మాణం చ నిగృహ్ణన్మధ్యస్థ ఎవ నామధ్యస్థః । ఎవం హ్యసావమధ్యస్థః స్యాద్యకల్యాణకారిణమనుగృహ్ణీయాత్కల్యాణకారిణం చ నిగృహ్ణీయాత్ । నత్వేతదస్తి । తస్మాన్న వైషమ్యదోషః । అత ఎవ న నైర్ఘృణ్యమపి సంహరతః సమస్తాన్ ప్రాణభృతః । స హి ప్రాణభృత్కర్మాశయానాం వృత్తినిరోధసమయః, తమతిలఙ్ఘయన్నయమయుక్తకారీ స్యాత్ । నచ కర్మాపేక్షాయామీశ్వరస్య ఐశ్వర్యవ్యాఘాతః । నహి సేవాదికర్మభేదాపేక్షః ఫలభేదప్రదః ప్రభురప్రభుర్భవతి । న చ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషతే ఎష ఎవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమధో నినిషతే”(కౌ.ఉ.౩-౮) ఇతి శ్రుతేరీశ్వర ఎష ద్వేషపక్షపాతాభ్యాం సాధ్వసాధునీ కర్మణీ కారయిత్వా స్వర్గం నరకం వా లోకం నయతి, తస్మాద్వైషమ్యదోషప్రసఙ్గాన్నేశ్వరః కారణమితి వాచ్యమ్ । విరోధాత్ । యస్మాత్కర్మ కారయిత్వేశ్వరః ప్రాణినః సుఖదుఃఖినః సృజతి ఇతి శ్రుతేరవగమ్యతే, తస్మాన్న సృజతీతి విరుద్ధమభిధీయతే । నచ వైషమ్యమాత్రమత్ర బ్రూమో న త్వీశ్వరకారణత్వం వ్యాసేధామ ఇతి వక్తవ్యమ్ । కిమతో యద్యేవమ్ । తస్మాదీశ్వరస్య సవాసనక్లేశాపరామర్శమభివదన్తీనాం భూయసీనాం శ్రుతీనామనుగ్రహాయోన్నినీషతేఽధో నినీషత ఇత్యేతదపి తజ్జాతీయపూర్వకర్మాభ్యాసవశాత్ప్రాణిన ఇత్యేవం నేయమ్ । యథాహుః “జన్మజన్మ యదభ్యస్తం దానమధ్యయనం తపః । తేనైవాభ్యాసయోగేన తచ్చైవాభ్యసతే నరః ॥' ఇతి । అభ్యుపేత్య చ సృష్టేస్తాత్త్వికత్వమిదముక్తమ్ । అనిర్వాచ్యా తు సృష్టిరితి న ప్రస్మర్తవ్యమత్రాపి । తథా చ మాయాకారస్యేవాఙ్గసాకల్యవైకల్యభేదేన విచిత్రాన్ ప్రాణినో దర్శయతో న వైషమ్యదోషః, సహసా సంహరతో వా న నైర్ధృణ్యమ్ , ఎవమస్యాపి భగవతో వివిధవిచిత్రప్రపఞ్చమనిర్వాచ్యం విశ్వం దర్శయతః సంహరతశ్చ స్వభావాద్వా లీలయా వా న కశ్చిద్దోషః ॥ ౩౪ ॥
ఇతి స్థితే శఙ్కాపరిహారపరం సూత్రమ్
న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాద్ ।
శఙ్కోత్తరే అతిరోహితార్థేన భాష్యగ్రన్థేన వ్యాఖ్యాతే ॥ ౩౫ ॥
అనాదిత్వాదితి సిద్ధవదుక్తం, తత్సాధనార్థం సూత్రమ్
ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ।
అకృతే కర్మణి పుణ్యే పాపే వా తత్ఫలం భోక్తారమధ్యాగచ్ఛేత్ , తథా చ విధినిషేధశాస్త్రమనర్థకం భవేత్ప్రవృత్తినివృత్త్యభావాదితి । మోక్షశాస్త్రస్య చోక్తమానర్థక్యమ్ ।
న చావిద్యా కేవలేతి లయాభిప్రాయమ్ ।
విక్షేపలక్షణాSవిద్యాసంస్కారస్తు కార్యత్వాత్స్వోత్పత్తౌ పూర్వం విక్షేపమపేక్షతే, విక్షేపశ్చ మిథ్యాప్రత్యయో మోహాపరనామా పుణ్యాపుణ్యప్రవృత్తిహేతుభూతరాగద్వేషనిదానం, స చ రాగాదిభిః సహితః స్వకార్యైర్న శరీరం సుఖదుఃఖభోగాయతనమన్తరేణ సమ్భవతి । నచ రాగాద్వైషావన్తరేణ కర్మ । నచ భోగసహితం మోహమన్తరేణ రాగద్వేషౌ । నచ పూర్వశరీరమన్తరేణ మోహాదిరితి పూర్వపూర్వశరీరాపేక్షో మోహాదిరేవం పూర్వపూర్వమోహాద్యపేక్షం పూర్వపూర్వశరీరమిత్యనాదితైవాత్ర భగవతీ చిత్తమనాకులయతి । తదేతదాహ
రాగాదిక్లేశవాసనాక్షిప్తకర్మాపేక్షా త్వవిద్యా వైషమ్యకరీ స్యాదితి ।
రాగద్వేషమోహా రాగాదయస్త ఎవ హి పురుషం సంసారదుఃఖమనుభావ్య క్లేశయన్తీతి క్లేశాస్తేషాం వాసనాః కర్మప్రవృత్త్యనుగుణాస్తాభిరాక్షిప్తాని ప్రవర్త్తితాని కర్మాణి తదపేక్షా లయలక్షణా అవిద్యా । స్యాదేతత్ । భవిష్యతాపి వ్యపదేశో దృష్టో యథా “పురోడాశకపాలేన తుషానుపవపతి” ఇతి । అత ఆహ
నచ ధారయిష్యతీత్యత ఇతి ।
తదేవమనాదిత్వే సిద్ధే “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రాక్సృష్టేరవిభాగావధారణం సముదాచరద్రూపరాగాదినిషేధపరం న పునరేతాన్ప్రసుప్తానప్యపాకరోతీతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౬ ॥
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్తథా హి దర్శయతి॥౩౪ ॥ యో విషమసృష్టికారీ స సావద్యో బ్రహ్మ చ విషమం సృజతీతి న్యాయేన సమన్వయస్య విరోధసందేహే పూర్వత్ర లీలయా స్రష్టృత్వముక్తమ్ , ఇదానీం సైవ న సాపేక్షస్య సమ్భవతి ; అనీశ్వరత్వప్రసఙ్గాద్ , నిరపేక్షత్వే చ రాగాదిమత్త్వమిత్యాక్షిప్యతే । అనుమానస్య వ్యభిచారమాహ –
న హి సభ్య ఇతి ।
సాపేక్షత్వేఽనీశ్వరత్వమాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ –
న హి సేవేతి ।
కర్మాపేక్షత్వేన వైషమ్యం పరిహృతం , తర్హి విషమకర్మణి ప్రేరకత్వేన వైషమ్యతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైష ఇతి ।
వైషమ్యాదిప్రసఙ్గాన్నేశ్వరః కారణమితి న చ వాచ్యమిత్యన్వయః । యదీశ్వరోఽపి విషమం సృజేత్తర్హి రాగాదిమత్తయాఽనీశ్వరః స్యాదీశ్వరశ్చాయం తస్మాన్న విషమం సృజతీతి కిమనుమీయతే ఉత ఈశ్వరో రాగాదిమాన్ విషమస్రష్టృత్వాదితి వైషమ్యమ్ । నాద్యో విరోధాదిత్యుక్తమ్ ।
తమేవాగమవిరోధం దర్శయతి –
యస్మాదితి ।
ద్వితీయం నిషేధతి –
న చేతి ।
యద్యేవం వైషమ్యమనుమితం కిమతో నిరవద్యత్వస్యాపి శ్రుతిసిద్ధత్వేనాతీతకాలతాతాదవస్థ్యాదిత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
శ్రుతీనాం గ్రావప్లవనాదిశ్రుతిభ్యో వైషమ్యార్థమర్థసంభావనాం దర్శయతి –
తజ్జాతీయేతి ।
ఉన్నినీషతే ఊర్ధ్వం నేతుమిచ్ఛతి। ఈశ్వరః పర్జన్యవత్సృష్టిమాత్రే కారణం , వైషమ్యే తు బీజవత్తత్తత్ప్రాణికర్మవాసనే ఇతి నేశ్వరస్య సావద్యతేత్యర్థః । అపి చ మాయామయీ సృష్టిరస్మాకమ్ । యది చ తథావిధసృష్టికర్తృత్వేన రాగాదిమత్త్వమనుమీయతే , తర్హ్యనైకాన్తికత్వమిత్యాహ – అభ్యుపేత్య చేతి॥౩౪॥౩౫॥
అకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గం వ్యాకరోతి –
అకృతే ఇతి ।
తదఙ్గీకారే ఆగతౌ దోషావాహ –
తథా చేతి ।
వేదాన్తానర్థక్యం ముక్తానామపీతి భాష్యోక్తమిత్యాహ –
మోక్షశాస్త్రస్యేతి ।
భాష్యే కేవలాయా అవిద్యాయా వైషమ్యకరత్వనిషేధోఽనుపపన్నః , భ్రాన్తేర్విచిత్రత్వేన వైషమ్యహేతుత్వోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
లయేతి ।
నను - మా భూల్లయలక్షణావిద్యా వైషమ్యకరీ , భ్రమసంస్కారస్తు కిం న స్యాదితి - చేత్ , అస్తు న తు సంసారానాదితామన్తరేణ స్యాత్ , తథా చ సిద్ధం నః సమీహితమిత్యాహ –
విక్షేపేతి ।
విభ్రమసంస్కారస్య భ్రమసాపేక్షత్వాన్న స్వత ఎవ వైషమ్యహేతుత్వం , విభ్రమశ్చ న కేవలో వైషమ్యహేతురపి రాగాదీన్ జనయిత్వా తత్సహితః । తథా చ విభ్రమో రాగాదిసహితః శరీరాచ్ఛరీరం కర్మణః కర్మ రాగద్వేషాభ్యాం తౌ చ మోహసంజ్ఞాద్విభ్రమాత్ స చ శరీరాదుదేతీతి చక్రకభ్రమణమనాదితైవ సమాదధాతీత్యర్థః । అవఘాతనిష్పన్నాస్తుషాన్ పురోడాశకపాలేనోపవపతి విగమయతీత్యత్రావఘాతసమయే కపాలేషు పురోడాశశ్రపణాభావాద్భవిష్యచ్ఛ్రపణమపేక్ష్య కపాలానాం పురోడాశసబన్ధకీర్తనమితి॥౩౬॥