ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವಾ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೧೧॥ ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ಏವ ಸಂಗತಿಃ ; ತಥಾಪಿ ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಗುಣಾನನ್ವಯಾಜ್ಜಗನ್ನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ , ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಗುಣಾನನ್ವಯಾನ್ನ ತದುಪಾದಾನಕಮ್ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಲೋಭಾದಿಹ ಲಿಖಿತಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪರಮತನಿರಾಸಪರತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿರಾಕೃತೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥೈವೇತಿ ।

ಶ್ರೌತಬ್ರಹ್ಮಧೀಸಿದ್ಧೌ ತನ್ನಿರಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನೇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯನ್ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ನಿಯಮೋ ಭಗ್ನಃ , ಇಹ ಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾರಂಭನಿಯಮೋ ಭಜ್ಯತ ಇತಿ ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ರೀತಿಸಾಮ್ಯಕೃತಜಾಮಿತ್ವಪರಿಹಾರಃ ।

ಪ್ರಪಂಚ ಆರಭ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಗುಣಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮ ಉಪಕ್ರಮೋ ನಿಯತಪೂರ್ವಸತ್ತ್ವಂ ತೇನ ತಮಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಕಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಮನುಮಾನಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಮತಮಚೇತನೋಪಾದಾನಕಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್ । ಮಾಯಾಶಬಲಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮೇವಕಾರಃ ।

ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ವ್ಯಾಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧. ಸೂ.೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಭಿಘಾತಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಕಥಮಣುಷು ಕರ್ಮ ? ತತ್ರಾಹ –

ಅದೃಷ್ಟವದಿತಿ ।

ನನು ಕಿಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭವ್ಯವಧಿನಾಽತ ಆಹ –

ಬಹವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸಂಯುಕ್ತಾನಾಮಾರಂಭಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಾಶ್ಕ್ಯಾಹ –

ಸಂಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।

ಸಹಸೇತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಮನಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಬಾಧೋಽಪೋದಿತಃ । ತಂತ್ವಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಮಣುತ್ವಮ್ ಇತಿ। ದ್ವ್ಯಣುಕೇಷು ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವವಾರಣಾರ್ಥಂ ಪರಮೇತಿ । ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಕಯೋರವ್ಯಭಿಚಾರಾಯ ಬಹುತ್ವಾದಿತಿ।

ಸಾಧ್ಯವೈಲಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಪರಮಾಣವಃ ಕಿಮ್ ಅನಾರಭ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನಿ ಕುಂಭಮಾರಭಂತ ಇತಿ ಉತಾರಭ್ಯ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಘಟೇ ಇತಿ ।

ಸತ್ಯೇವ ಘಟೇ ಬುಧ್ದ್ಯಾ ವಿಭಜ್ಯಮಾನೇ ಕಪಿಲಾದಿಖಂಡಾವಯವಿನೋ ನೋಪಲಭ್ಯೇರನ್ । ತಥಾಚ ತ್ರಸರೇಣುವದನುಪಲಬ್ಧರೇಖೋಪರೇಖೇ ಘಟೇ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾದ್ ಘಟತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಘಟಸ್ಯೈವ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದಿ ಹಿ ಪರಮಾಣವ ಏವ ಖಂಡಾವಯವಿನಮ್ ಆರಭ್ಯ ಮಹಾವಯವಿನ ಆರಭೇರನ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವಏವ ತೇ ಪರಮಾಣುಷು ಸಂಭವೇಯುಃ । ತಚ್ಚ ನ ; ಮೂರ್ತಾನಾಮವಯವಾವಯವಿಭಾವವಿರಹಿಣಾಮೇಕದೇಶತ್ವಾಭಾವನಿಯಮಾತ್ । ಅವಯವಾವಯವಿನೌ ಹಿ ತಂತುಪಟಾವೇಕತ್ರ ಸಂಯೋಗಿಭೂಭಾಗೇ ಭವತೋ ನತು ಪರಮಾಣುಷು ಸಮವಯತಾಮವಯವಿನಾಮಸ್ತಿ ಪರಸ್ಪರಮವಯವಾವಯವಿಭಾವ ಇತಿ ನ ಸಮಾನದೇಶತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಪಿ ಪರಮಾಣುಭಿಃ ಸ್ಥೂಲಮಾರಭ್ಯೇತ ಘಟ ಏವ ವಾಽಽರಭ್ಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಕಪಾಲಾದೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ನ ಘಟ ಏವ ಪರಮಾಣುಭಿರಾರಬ್ಧಸ್ತದಾ ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಘಟೇ ಸಂಸ್ಥಾನಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ , ಕಿಂತು ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಕಪಾಲಾದ್ಯನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕುಂಭಭಂಗಸಮನಂತರಮವಸ್ಥಿತಸಂಯೋಗಸಚಿವಾಃ ಪರಮಾಣವಃ ಕಪಾಲಕಣಾದೀನಾರಭಂತೇ , ಸತಿ ತು ಕುಂಭೇ ತೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಸಂತೋಽಪಿ ಸಂಯೋಗಾ ನಾರಭಂತ ಇತಿ ; ಯತಃ ಕಪಾಲಾದೀನಾಮೇವ ಸಹಸಾರಂಭೇ ಸಂಸ್ಥಾನಾನುಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾದ್ , ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನ್ಯಾರಭ್ಯ ತದಾರಂಭೇ ಮೂರ್ತಾನಾಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಾಯೋಗೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಮೇಣ ತದಾರಂಭೇ ಕುಂಭಾರಂಭೋಽಪಿ ತಥಾ ಭವತ್ವಿತಿ ವೃಥಾ ಶುಷ್ಕವರ್ಣನಮಿತಿ। ನನು - ದ್ವ್ಯಣುಕೈರಪಿ ಯದಿ ಬಹುಭಿಃ ಕಾರ್ಯಮಾರಭ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಘಟಾದಯೋಽಪ್ಯಾರಭ್ಯಂತಾಂ , ತಥಾ ಚಾಂತರಾಲಿಕಕಾರ್ಯಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ತೈಸ್ತ್ರಸರೇಣುರೇವಾರಭ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಪರಮಾಣುಭಿರಪಿ ಸ ಏವಾರಭ್ಯತಾಂ , ಮುಧಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ವಿಶೇಷೋ ವಾಚ್ಯಃ , ಉಚ್ಯತೇ – ಕಿಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾಣೂನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಮುತ ಕ್ವಚಿದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಮೋಽಪಿ । ನಾದ್ಯಃ ; ಯತೋಽಸ್ತಿ ತಾವಲ್ಲೋಷ್ಟಮೂಲಾವಯವಪರಮಾಣುಸಂಖ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಲೋಷ್ಟಾವಯವಮೂಲಪರಮಾಣೂನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಷ್ಟತದವಯವಯೋರ್ಗುರುತ್ವಾದಿಸಾಮ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ತದವಯವತದವಯವಾನಾಂ ಮೂಲಾವಯವಪರಮಾಣುಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನಚಾಯಂ ನಿರವಧಿಃ ; ಏಕತ್ವಾತ್ಪರನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರಿತ್ವಮಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯಾವಧಿಃ ; ತತಃ ಪರಮಪ್ಯೇಕತ್ವದ್ವಿತ್ವಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈಕತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಾವಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಧುರಸ್ಯಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಜಾತೀಯಸಂಯುಕ್ತಪರಮಾಣುಗತದ್ವಿತ್ವಮಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷಾವಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮ್ । ತಥಾಚ ನ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾಣುಭಿಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಾರಂಭಃ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಪರಮಾಣೋಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಕಾರಣಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ನ ತಸ್ಯ ಕ್ವಾಪಿ ತ್ರ್ಯಣುಕಕಾರಣತ್ವಸಂಭವಃ ; ಕಾರಣಜಾತೀಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಅನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಣುಜಾತೀಯಃ ತಂತುಃ ಕಾರ್ಯಂ ಪಟಜಾತೀಯಮಾರಭತ ಇತಿ। ಬಹುತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಬಹೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಲಯೇಽಸ್ಮಾದಾದೀನಾಮಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತದಪಿ ಹೀತಿ ।

ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಸಜಾತೀಯಪರಿಮಾಣಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರಣಬಹುತ್ವೇತಿ ।

ಸಮಪರಿಮಾಣದೃಢಸಂಯೋಗವತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧಪಟಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಯದನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ ಮಹತ್ತ್ವಮುದ್ರಿಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಸಮಸಂಖ್ಯದೃಢಸಂಯೋಗವತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧಯೋಸ್ತು ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ಸಮಪರಿಮಾಣಸಮಸಖ್ಯತಂತ್ವಾರಬ್ಧಯೋಃ ಪುನಃ ಕಾರಣಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ತೂಲಪಿಂಡಾನಾಂ ಪ್ರವಯಸ್ತಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ತದವಯವಾನಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಚಯೋ ಹ್ಯಾರಂಭಕಾವಯವಗತ ಶಿಥಿಲಸಂಯೋಗಃ ಸಮತುಲಿತತೂಲಪಿಷ್ಟದ್ವಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಆರಬ್ಧಯೋರ್ಮಹತ್ತೂಲಪಿಂಡಯೋರನ್ಯತರಮಹತ್ತ್ವಾತಿಶಯಕಾರಣಮ್ । ನ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರವಯವಾನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಭಾಗೇನ ಲಗ್ನತ್ವಂ ಭಾಗೇನಾಲಗ್ನತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪಃ ಶಿಥಿಲಸಂಯೋಗಃ ; ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತ ಸಂಖ್ಯೈವ ತ್ರ್ಯಣುಕಗತಮಹತ್ತ್ವಕಾರಣಂ , ತರ್ಹಿ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಗತಾ ಸಂಖ್ಯೈವ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಹತ್ತ್ವಹೇತುರಸ್ತು ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಮಹತ್ತ್ವಾದಿಸಂಭವಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಭಿರಿತಿ ।

ಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ ದೂಷಣವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಧೇತೋರದೂಷಣೀಕ್ರಿಯತೇ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ - ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - ಇಮಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ತದೀಯಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸೂತ್ರಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥಾಶ್ರುತಸೂತ್ರೇ ಪರಿಮಂಡಲಾದಪಿ ಮಹದಾರಂಭೋ ಭಾತಿ ಸ ಚಾಯುಕ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಕ್ತಿ –

ಅನುಕ್ತೇತಿ ।

ಅನುಕ್ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರೇ ವತೋರಧಸ್ತಾದ್ ಅಣ್ವಿತ್ಯಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಣುವದಿತಿ ಸೂಚನಾಯ ವಾಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಸ್ತು ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಂ ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಮಪರಮಾರಭತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಮಾಣುಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾರಂಭನಿಷೇಧಾತ್ ।

ಅರ್ಥಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಾಣುತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಾರಂಭ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ನನು ಸೂತ್ರೇ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪರಿಮಂಡಲಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಾಣಾರಂಭಕತ್ವಂ ಚ ಭಾತಿ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಂತರನಿಷೇಧಾದತ ಆಹ –

ಗುಣಪರಮಿತಿ ।

ಪರಿಮಾಣವದ್ದ್ರವ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾರಂಭ ಉಚ್ಯತೇ , ನ ತು ಗುಣಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೇಕವಚನಂ ಕೃತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ವ್ಯಣುಕಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ।

ನನು ದ್ವ್ಯಣುಕಗತದ್ವಿತ್ವಯೋಃ ಕಥಂ ಚತುರಣುಕಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ದ್ರವ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಾಯೋಗಾದತ ಆಹ –

ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಜಾಯತೇಪದಾನುಷಂಗಮಾಹ –

ಯೋಜನೇತಿ ।

ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಾರಂಭೇ ಅಪೋದಿತೇ ವಿರೋಧಿಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಕ್ರಾಂತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಕಾರಣೇತಿ ।

ಸ್ವಕಾರಣಂ ಸಂಖ್ಯಾ । ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಉಕ್ತೇ ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತ್ರಾಸ್ತ್ಯನಾರಂಭೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತಾವದುಚ್ಯತೇ ಉತ ತತ್ಕಾರಣರಾಹಿತ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಕಾರಣಗತಾ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಣುಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕತ್ರ್ಯಣುಕಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾಣುತ್ವಯೋರನಾರಂಭೇ ಹೇತುರುತ ತತ್ಕಾರಣೇನ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನ ಚರಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪರಮಾಣ್ವಾದೌ ಪಾರಿಮಾಂಡ್ಲ್ಯಾದಿಗುಣವತಿ ಸತಿ ತದಾರಬ್ಧದ್ವ್ಯಣುಕಾದಾವಣುಮಹತ್ತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ , ಸಂಪ್ರತಿ ಪಾರಿಮಂಡಲ್ಯಾದೇರೇವ ತ್ವರಾವಿಶೇಷಾದಣುತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪರಮಾಣುದ್ವ್ಯಣುಕಗತದ್ವಿತ್ವಬಹುತ್ವಯೋರ್ವಾ ಸನ್ನಿಧಾನವಿಶೇಷಾದಣುಮಹತ್ತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ ಆಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭ ಇತಿ ।

ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರೇ ವ್ಯಾಪೃತತಾ ; ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪೃತತ್ವೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದ್ಯಾರಂಭೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪೃತತಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದೀನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಅಸನ್ನಿಧಾನಮಿತ್ಯೇತಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ; ಕಾರಣೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಘೃತದ್ರವತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗ ಉದಾಹೃತಃ । ನನು - ಆರಭೇತ ಗುಣಂ ಕಾರ್ಯೇ ಸಜಾತಿಂ ಸಮವಾಯಿಗಃ । ವಿಶೇಷಗುಣ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಕಾ ನು ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯಾ ॥ ಉಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವದಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಗುಣ ಇತಿ । ಯತ್ತೂದಯನೇನ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಮಭಾಣಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯವ್ಯವಚ್ಛೇದೋಚಿತಾವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಂತೋ ವಿಶೇಷಗುಣಾ ಇತಿ। ನವಸು ಮಧ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿಂದ್ರವ್ಯೇ ವರ್ತಂತೇ ತಸ್ಯೇತರಾಷ್ಟದ್ರವ್ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಗುಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ ನವಸು ಮಧ್ಯೇ ಏಕೈಕಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೇಕಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವಂ ವಾ । ನಾಗ್ನಿಮಃ ; ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ ; ಸ ಹ್ಯೇವಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಯಾನಿ ನವ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೇಭ್ಯೋ ಯಾನಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ನವ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೈರನೇಕೈಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಾನಿ ಯಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಗಂಧತ್ವಾದೀನಿ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯೈಕೈಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನಿಷ್ಠತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ। ತನ್ನ ; ಕಿಮಿದಂ ನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮ್ ? ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಾ , ತದುಪಲಕ್ಷಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ; ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಮುದಿತಾತಿರಿಕ್ತೈಕೈಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಯಾನಿ ಗುಣಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೈರನೇಕೈಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಪರಿಮಾಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವತಃ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷ  ಗುಣತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಉಪಲಕ್ಷಿತೈಕೈಕಾತಿರಿಕ್ತನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೇಕಗುಣಾದಿಲಕ್ಷಣಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಪರಿಮಾಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವತಿ ಪರಿಮಾಣೇಽಪಿ ಗತತ್ವೇನೋಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥಾತ್ । ಗುಣತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿದ್ವಾರೈಕೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಸಜಾತೀಯಾ ಯೇ ರೂಪಾದಯೋ ಯಾನಿ ಚ  ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವನಾಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕದ್ರವತ್ವಾನಿ ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಮಿಲಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈಕೈಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಏಕೈಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿಲಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಚ ಸಂಖ್ಯಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಸ್ವಸಮವೇತವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕಜಾತೀಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮ್ ವ್ಯೋಮಶಿವೋಕ್ತಮಶಿವಮ್ ; ಸ್ವಗತಸಂಖ್ಯಾತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಿತೈರ್ದ್ರವ್ಯಜಾತೀಯಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಕೈಃ ಸಂಖ್ಯಾದಿಭಿರತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ , ಗಗನತ್ವಜಾತಿವಿರಹೇಣೈಕಜಾತೀಯಕಸ್ವಾಶ್ರಯಾವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಶಬ್ದಾವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕಜಾತಿಪದೇನ ನ ವಾನ್ಯತಮವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತದೋಷಾದಿತಿ। ಏವಮನ್ಯದಪಿ ಸಂಭವಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಖಂಡನೀಯಮಿತಿ । ಕಿಂಚ ಕಾರಣೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಾವಿಶೇಷಾದ್ ಮಹತ್ತ್ವಮಿವ ಮಹತ್ತ್ವಾಂತರಮಣುತ್ವಮಪಿ ಕಾರಣಗತಂ ಕಾರ್ಯೇಽಣುತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನಾರಭತೇ ? ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಣುತ್ವೇ ಭೋಗಾತಿಶಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ನಾರಭತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಜಗತಿ ಚೇತನಾರಂಭೇ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾಭಾವಾದ್ಭೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದತೋ ಮಾಯಾಶಬಲಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಗತಂ ಜಾಡ್ಯಂ ಜಗತಿ ಜಾಡ್ಯಮಾರಭತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚೇತನಾ ಚೇತನಾಮ್ । ಜೀವೇಷು ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇಷ್ವಚೇತನಾ ವರ್ಸ್ತ್ಯತೀತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ - ತಮಃಪ್ರಧಾನಃಕ್ಷೇತ್ರಾಣಾಂ ಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಾಮ್ । ಪರಃ ಕಾರಣತಾಮೇತಿ ಭಾವನಾಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭಿಃ ॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಧಿಕರಣಮ್ ॥