ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ।

ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಇಹ ಹಿ ಪಾದೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ವೇದನಿರಪೇಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿವಿಷಯಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಯೋ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಂತೇ । ತದಯುಕ್ತಮಶಾಸ್ತ್ರಾಂಗತ್ವಾತ್ । ನಹೀದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮುಚ್ಛೃಂಖಲತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಮಪಿ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ತರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ತತ್ರ ಕಃ ಪ್ರಸಂಗಃ ಶುಷ್ಕತರ್ಕವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಯುಕ್ತಿನಿರಾಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ

ಯದ್ಯಪೀದಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।

ನಹಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಾನೀತಿ ನಿರ್ಣೀಯಂತೇ, ಕಿಂತು ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಾಯ । ಯಥಾ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚೈತದೇವ ಚೇತನೋಪಾದಾನಮಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾನುಮಾನಮೇವ ನೋದೀಯತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞಪ್ರಣೀತತಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ವೇದಾಗಮತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾಷಿತಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೃತಿಸಿಂಹತುಲ್ಯತಯಾSಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೃತೇ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮಪ್ಯನುಮಾನಾನಾಮಾಭಾಸೀಕರಣಮಿಹ ಶಾಸ್ತ್ರೇಸಂಗತಮೇವೇತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ತತಃ ಪರಕೀಯಾನುಮಾನನಿರಾಸ ಏವ ಕಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ನ ಕೃತ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನು ವೀತರಾಗಕಥಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ಪುನಃಪರಪಕ್ಷಾಧಿಕ್ಷೇಪಃ, ಸ ಹಿ ಸರಾಗತಾಮಾವಹತೀತಿ ಚೋದಯತಿ

ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ಬಾಢಮೇವಂ, ತಥಾಪೀತಿ ।

ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾವಸಾನಾ ವೀತರಾಗಕಥಾ । ನಚ ಪರಪಕ್ಷದೂಷಣಮಂತರೇಣ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ ಶಕ್ಯಃ ಕರ್ತುಮಿತಿ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾಯ ವೀತರಾಗೇಣಾಪಿ ಪರಪಕ್ಷೋ ದೂಷ್ಯತೇ ನ ತು ಪರಪಕ್ಷತಯೇತಿ ನ ವೀತರಾಗಕಥಾತ್ವವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುನರುಕ್ತತಾಂ ಪರಿಚೋದ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ

ನನ್ವೀಕ್ಷತೇರಿತಿ ।

ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಯಾನಿ ಹಿ ಯೇನ ರೂಪೇಣಾ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಾ ಚ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ಸಮನ್ವೀಯಂತೇ ತಾನಿ ತತ್ಕರಣಾನಿ ದೃಷ್ಟಾನಿ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯೋ ರುಚಕಾದಯಶ್ಚಾ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಾ ಚ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾನ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾನ್ವಿತಾಸ್ತತ್ಕರಣಾಃ, ತಥಾ ಚೇದಂ ಬಾಹ್ಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ಭಾವಜಾತಂ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮನಾನ್ವಿತಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ತದಪಿ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಕಾರಣಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಯೇಯಂ ಸುಖಾತ್ಮತಾ ತತ್ಸತ್ತ್ವಂ, ಯಾ ದುಃಖಾತ್ಮತಾ ತದ್ರಜಃ, ಯಾ ಚ ಮೋಹಾತ್ಮತಾ ತತ್ತಮ ಇತಿ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಕಾರಣಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭಾವಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಂತೋಽನುಭೂಯಂತೇ । ಯಥಾ ಮೈತ್ರದಾರೇಷು ಪದ್ಮಾವತ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ತತ್ಸಪತ್ನೀನಾಂ ಚ ದುಃಖಮ್, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತು ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋ ಮೋಹೋ ವಿಷಾದಃ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಮೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ಪದ್ಮಾವತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾನ್ವಿತಂ ಜಗತ್ತತ್ಕಾರಣಂ ಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಧೀಯತೇ ಕ್ರಿಯತೇಽನೇನ ಜಗದಿತಿ, ಪ್ರಧೀಯತೇ ನಿಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಜಗದಿತಿ ವಾ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣವದಚೇತನಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಮರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನ ತು ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹ್ಯಾಹುಃ “ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಹೇತುರ್ನ ಕೇನಚಿತ್ಕಾರ್ಯತೇ ಕರಣಮ್”(ಸಾಂ.ಕಾ.೩೧) ಇತಿ । ಪರಿಮಾಣಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನಽಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । “ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ”(ಸಾಂ.ಕಾ.೧೭) ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಸಿದ್ಧಿಹೇತವೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಏತಾಂಶ್ಚೇಪರಿಷ್ಟಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ತದೇತತ್ಪ್ರಧಾನಾನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ

ತತ್ರ ವದಾಮ ಇತಿ ।

ಯದಿ ತಾವದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಚೇತನೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಸ್ವಭಾವತ ಏವೇತಿ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತದಯುಕ್ತಮ್, ಸಮನ್ವಯಾದೇರ್ಹೇತೋಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವವಿರುದ್ಧಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರುಪಲಬ್ಧೇರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣದಾರ್ವಾದಯಃ ಕುಲಾಲಹೇಮಕಾರರಥಕಾರಾದಿಭಿರನಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಕುಂಭರುಚಕರಥಾದ್ಯುಪಾದದತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತಕತ್ವಮಿವ ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಏವಂ ಸಮನ್ವಯಾದಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಯದುಚ್ಯೇತ ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣ್ಯಚೇತನಂ ತಾವದುಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ತಚ್ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ , ಅಂತರಂಗಂ ತ್ವಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಾನುಗತಂ ಹೇತೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಯಥಾಹುಃ"ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಯೋಜಕಃ"ಇತಿ । ತತ್ರಾಹ

ನಚ ಮೃದಾದೀತಿ ।

ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ವ್ಯಾಪಕಮವಗಮಯತಿ । ಸ ಚ ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಶಂಕಿತಸಮಾರೋಪಿತೋಪಾಧಿನಿರಾಸೇ ಸತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ತನ್ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರಾಯತತೇ । ತೌ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ನ ತಥೋಪಾದಾನಾಚೈತನ್ಯೇ ಯಥಾ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇಽತಿಪರಿಸ್ಫುಟೌ । ತದಲಮತ್ರಾಂತರಂಗತ್ವೇನೇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮಪಿ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ನಾಭ್ಯುಪೇಯೇತ ಯದಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೋ ಭವೇತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರುತಿರನುಗುಣತರಾತ್ರೇತ್ಯಾಹ

ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।

ಚಕಾರೇಣ ಸುಃಖದುಃಖಾದಿಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತೀತ್ಯಾಹ

ಅನ್ವಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।

ಆಂತರಾಃ ಖಲ್ವಮೀ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹವಿಷಾದಾ ಬಾಹ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚಂದನಾದಿಭ್ಯೋಽತಿವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವೇದನೀಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಅಧ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಯದಿ ಪುನರೇತ ಏವ ಸುಃಖದುಃಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಭವೇಯುಸ್ತತಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಧೇಮಂತೇಽಪಿ ಚಂದನಃ ಸುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಚಂದನಃ ಕದಾಚಿದಚಂದನಃ । ತಥಾ ನಿದಾಘೇಷ್ವಪಿ ಕುಂಕುಮಪಂಕಃ ಸುಖೋ ಭವೇತ್ । ನಹ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿದಕುಂಕುಮಪಂಕ ಇತಿ । ಏವಂ ಕಂಟಕಃ ಕ್ರಮೇಲಕಸ್ಯ ಸುಖ ಇತಿ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಂ ಸುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹ್ಯಸೌ ಕಾಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕಂಟಕ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸುಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಅಪಿ ಚಂದನಕುಂಕುಮಾದಯೋ ಜಾತಿಕಾಲಾವಸ್ಥಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸುಖದುಃಖಾದಿಹೇತವೋ ನ ತು ಸ್ವಯಂ ಸುಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಇತಿ ರಮಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖಾದಿರೂಪಸಮನ್ವಯೋ ಭಾವಾನಾಮಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನಾನೇನ ತದ್ರೂಪಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮುನ್ನೀಯತ ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ಶಬ್ದಾದ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಚ ಭಾವನಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।

ಭಾವನಾ ವಾಸನಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾತ್ । ಕರಭಜನ್ಮಸಂವರ್ತಕಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕರಭೋಚಿತಾಮೇವ ಭಾವನಾಮಭಿವ್ಯನಿಕ್ತಿ, ಯಥಾಸ್ಮೈ ಕಂಟಕಾ ಏವ ರೋಚಂತೇ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪರಿಮಾಣಾದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಂ ಹೇತುಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ

ತಥಾ ಪರಿಮಿತಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮಿತಿ ।

ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವೇ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇಽಸಂಭವಾನ್ನಾನಾತ್ವೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತಸ್ಯ ನಾನಾಕಾರಣಾನಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಾನಿ ಕಲ್ಪನೀಯಾನಿ, ತಾನಿ ಚ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸ್ಯೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತತ್ಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯೀಯರಾದ್ಧಾಂತಾಲೋಚನೇನಾನೈಕಾಂತಿಕಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ

ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಿತಿ ।

ಯದಿ ತಾವತ್ಪರಿಮಿತತ್ವಮಿಯತ್ತಾ, ಸಾ ನಭಸೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯಾಪಕೋ ಹೇತುಃ ಪರಿಮಾಣಾದಿತಿ । ಅಥ ನ ಯೋಜನಾದಿಮಿತತ್ವಂ ಪರಿಮಾಣಮಿಯತ್ತಾಂ ನಭಸೋ ಬ್ರೂಮಃ ಕಿಂತ್ವವ್ಯಾಪಿತಾಮ್ , ಅವ್ಯಾಪಿ ಚ ನಭಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾದೇಃ । ನಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣವ್ಯಾಪಿ, ಕಿಂತು ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯವ್ಯಾಪೀತಿ ಪರಿಮಿತಂ ನಭಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾದ್ಯವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ । ಹಂತ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸ್ಯಪಿ ನ ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾಪ್ನುವಂತಿ, ನಚ ತತ್ತ್ವಾಂತರಪೂರ್ವಕತ್ವಮೇತೇಷಾಮಿತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನಹಿ ಯಥಾ ತೈಃ ಕಾರ್ಯಜಾತಮಾವಿಷ್ಟಮೇವಂ ತಾನಿ ಪರಸ್ಪರಂ ವಿಶಂತಿ, ಮಿಥಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಪರಸ್ಪರಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಾವೇಶಶ್ಚಿತಿಶಕ್ತೌ ನಾಸ್ತಿ । ನಹಿ ಚಿತಿಶಕ್ತಿಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾ ತೈಃ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ತದವ್ಯಾಪಕಾ ಗುಣಾ ಇತಿ ಪರಿಮಿತಾಃ । ಏವಂ ಚಿತಿಶಕ್ತಿರಪಿ ಗುಣೈರಸಂಸೃಷ್ಟೇತಿ ಸಾಪಿ ಪರಿಮಿತೇತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ । ತಥಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗೋಽಪಿ ಸಮನ್ವಯವದ್ವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೧ ॥

ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ।

ನ ಕೇವಲಂ ರಚನಾಭೇದಾ ನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಭವಂತ್ಯಪಿ ತು ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿರ್ವೈಷಮ್ಯಂ, ತಥಾ ಚ ಯದುದ್ಭೂತಂ ಬಲೀಯಸ್ತದಂಗ್ಯಭಿಭೂತಂ ಚ ತದನುಗುಣತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಂಗಮ್ , ಏವಂ ಹಿ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಮಹದಾದೌ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಗಮಯತಿ । ನ ಹಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಂಗಭಾವೇನ ಚಕ್ರದಂಡಸಲಿಲಸೂತ್ರಾದಯೋಽವತಿಷ್ಠಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ “ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ” ಇತ್ಯಯಮಪಿ ಹೇತುಃ ಸಾಂಖ್ಯೀಯೋ ವಿರುದ್ಧ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ । ಅತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಶ್ಚೋದಯತಿ

ನನು ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ತ್ವಯಾ ಕಿಲೌಪನಿಷದೇನಾಸ್ಮದ್ಧೇತೂನ್ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯೈವಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಚ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ । ಔಪನಿಷದಸ್ತು ಚೇತನಹೇತುಕಾಂ ತಾವದೇಷ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತು ಪಶ್ಚಾತ್ಸ್ವಪಕ್ಷಮತ ಏವ ಸಮಾಧಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನಾಹ

ಸತ್ಯಮೇತತ್ ।

ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ । ಸಾಂಖ್ಯ ಆಹ

ನ ತ್ವಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ತುಶಬ್ದ ಔಪನಿಷದಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಅಚೇತನಾಶ್ರಯೈವ ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತು ಚೇತನಾಶ್ರಯಾ ಕಾಚಿದಪಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಸರ್ಜನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೌಪನಿಷದೋ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಮೃಶತಿ

ಕಿಂ ಪುನರತ್ರೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಂತರೇ ಸಾಂಖ್ಯೋ ಬ್ರೂತೇ

ನನು ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ನ ತಾವಚ್ಚೇತನಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯತೇ, ಕೇವಲಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚಾಚೇತನೋ ದೇಹರಥಾದಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತೈವ ನ ತು ಚೇತನನಿಮಿತ್ತಾ । ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ತು ತತ್ರ ಚೇತನಸ್ಯ ಗಮ್ಯತೇ ರಥಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಜ್ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ಯ । ನಚ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಮಾ ಭೂದಾಕಾಶ ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಸ್ತಿ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ । ತದನೇನ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸತ್ಯಪಿ ಚೇತನೇ ತಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತಶ್ಚಾಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಅತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ದೇಹೇ ಸತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಸತಿ ಚಾದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ, ತಥಾ ಚ ನ ಚಿದಾತ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ರಚನಾಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಾ ಚಿದಾತ್ಮಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ಜಗತ ಇತಿ ಔಪನಿಷದಃ ಪರಿಹರತಿ

ತದಭಿಧೀಯತೇ ನ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮಸಿದ್ಧಃ ಶಾರೀರೋ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾಸ್ಮಾಭಿರಿದಾನೀಂ ಸಾಧನೀಯಃ, ಕೇವಲಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಮೃತಶರೀರೇ ವಾ ರಥಾದೌ ವಾನಧಿಷ್ಠಿತೇ ಚೇತನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇರದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತನಹೇತುಕತ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ನ ತು ಚೇತನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ, ಯೇನಾತಿಪ್ರಸಂಗೋ ಭವೇತ್ । ಭೂತಚೈತನಿಕಾನಾಮಪಿ ಚೇದನಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರಾವಿವಾದ ಇತ್ಯಾಹ

ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಮಪೀತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದೇಹಃ ಸ್ವಯಂ ಚೇತನಃ ಕರಚರಣಾದಿಮಾನ್ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ವ್ಯಾಪಾರರಹಿತೋ ಜ್ಞಾನೈಕಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಪ್ರವರ್ತಕೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ

ನನು ತವೇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನ ।

ಅಯಸ್ಕಾಂತವದ್ರೂಪಾದಿವಚ್ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಚ ರೂಪಾದಯ ಇತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಹಿ ಸ್ವದೇಶಸ್ಥಾ ರೂಪಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವಿಕುರ್ವತೇ, ತೇನ ತದಿಂದ್ರಿಯಮರ್ಥಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಚೋದಕಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ

ಏಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯೇಷಾಮಚೇತನಂ ಚೇತನಂ ಚಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮೇತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಯೋಗಿನಾಮೀಶ್ವರವಾದಿನಾಮ್ । ಯೇಷಾಂ ತು ಚೇತನಾತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತ್ಯದ್ವೈತವಾದಿನಾಂ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾಭಾವೇ ಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಹರತಿ

ನ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರಣಭೂತಯಾ ಲಯಲಕ್ಷಣಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಗೋಪಚಿತೇನ ಚ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಂ ನಾಮರೂಪಂ ತದೇವ ಮಾಯಾ, ತದಾವೇಶೇನಾಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯಾಸಕೃತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನೇಯಂ ಸೃಷ್ಟಿರ್ವಸ್ತುಸತೀ ಯೇನಾದ್ವೈತಿನೋ ವಸ್ತುಸತೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾದನುಯುಜ್ಯೇತ । ಕಾಲ್ಪನಿಕ್ಯಾಂ ತು ಸೃಷ್ಟಾವಸ್ತಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಹಾಯಂ ಮಾಯಾಮಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಸಹಾಯಾಸ್ತಾದೃಶಾ ಏವ ಯಾದೃಶೀ ಭವಿತವ್ಯತಾ ।' ಇತಿ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಮಾಯಾವೇಶೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಜ್ಜಗದ್ವಿಭ್ರಮಸ್ಯ, ರಜತವಿಭ್ರಮಸ್ಯೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಕೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ ॥ ೨ ॥

ಪಯೋಂಬುವಚ್ಚೇತ್ತತ್ರಾಪಿ ।

ಯಥಾ ಪಯೋಂಬುನೋಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಯೋಃ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ, ನ ಚ ಸಾಧ್ಯೇನೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಥಾ ಸತ್ಯನುಮಾನಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸಾಧ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಪಕ್ಷೇಣ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ಸಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು “ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೪) ಇತ್ಯತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ, ಇಹ ತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಕುತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧೇನ ತದುಕ್ತಂ ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥

ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಿಚಿತ್ರಕರ್ಮವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮವಾಸನಾಃ ಸರ್ಗಸ್ಯೇಶತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಧರ್ಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಸನ್ನ ಸುಖಮಯೀಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತ ಇತಿ ಧರ್ಮೇಣಾಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಪನೀಯತೇ । ಏವಮಧರ್ಮೇಣ ಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಪನೀಯತೇ ದುಃಖಮಯ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ । ಸ್ವಯಮೇವ ಚ ಪ್ರಧಾನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ವರಣಭೇದಸ್ತು ತತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಿಕವತ್”(ಯೋ.ಸೂ. ೪-೩) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಪನಯಸಾಧನೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಾಸನೇ ಅಪಿ ಸಂನಿಹಿತೇ ಇತ್ಯಾಗಂತೋರಪೇಕ್ಷಣೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಸದೈವ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪರಿಣಮೇತ ವೈಷಮ್ಯೇಣ ವಾ, ನ ತ್ವಯಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಃ ಪರಿಣಾಮಭೇದ ಉಪಪದ್ಯೇತ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಮಹಾಮಾಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಲೀಲಯಾ ವಾ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ವಾ ಸ್ವಭಾವವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ ಏವೇತಿ ॥ ೪ ॥

ಅನ್ಯತ್ರಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತೃಣಾದಿವತ್ ।

ಧೇನೂಪಯುಕ್ತಂ ಹಿ ತೃಣಪಲ್ಲವಾದಿ ಯಥಾ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷಂ ಕ್ಷೀರಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ ನ ತು ತತ್ರ ಧೇನುಚೈತನ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉಪಯೋಗಮಾತ್ರೇ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪರಿಣಂಸ್ಯತೇ ಕೃತಮತ್ರ ಚೇತನೇನೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಧೇನೂಪಯುಕ್ತಸ್ಯ ತೃಣಾದೇಃ ಕ್ಷೀರಭಾವೇ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಉತ ಚೇತನಮ್ । ನ ತಾವನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಂ, ಧೇನುದೇಹಸ್ಥಸ್ಯೌದರ್ಯಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯಾದಿಭೇದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ತು ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರ ಏವ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ಕಿಂಚಿದ್ದೈವಸಂಪಾದ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫ ॥

ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ।

ಪುರುಷಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ಏವಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಥವಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವಾದಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಭೋಗೋಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ಯೇನ ಹಿ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ತದನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ, ಭೋಗೇನ ಚೈತತ್ಪ್ರವರ್ತಿತಮಿತಿ ತಮೇವ ಕುರ್ಯಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಂ, ತೇನಾಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪವರ್ಗಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಾಗಪೀತಿ ।

ಚಿತೇಃ ಸದಾ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾನ್ನೈತಸ್ಯಾಂ ಜಾತು ಕರ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾಃ ಸಂತಿ । ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತಾಸಾಮನಾದೀನಾಮಾಧಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಚಿತಿರ್ಮುಕ್ತೈವೇತಿ ನಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಮಪಿ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ।

ತದರ್ಥಮಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ।

ಉಭಯಾರ್ಥತಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।

ನ ತಾವದಪವರ್ಗಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಭೋಗಾರ್ಥಂ ತು ಪ್ರವರ್ತೇತ । ಭೋಗಸ್ಯ ಚ ಸಕೃಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಘಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಮಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ತದರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತ್ಯಯತ್ನಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿಃಶೇಷಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗಸ್ಯ ಚಾನಂತ್ಯೇನ ಸಮಾಪ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಕೃತಭೋಗಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಮಾಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತೇಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣ ಭೋಜಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಅಥ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಂ ಕರೋತಿ । ಅಪವರ್ಗಾರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತಾಯಾಂ ಸಕೃಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗೇನ ಕೃತಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಕೃತಂ ಸತ್ತ್ವಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಪ್ರತೀಕ್ಷಣೇನ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಾಭಾವಃ । ಸುಗಮಮಿತರತ್ । ಶಂಕತೇ

ದೃಕ್ಶಕ್ತೀತಿ ।

ಪುರುಷೋ ಹಿ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ದೃಶ್ಯಮಂತರೇಣಾನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯರ್ಥವತೀ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ಸರ್ಜನೀಯಮಂತರೇಣಾನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯತ್ಪ್ರಧಾನೇನ ಶಬ್ದಾದಿ ಸೃಜ್ಯತೇ ತದೇವ ದೃಕ್ಶಕ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ತದುಭಯಾರ್ಥವತತ್ತ್ವಾಯ ಸರ್ಜನಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ನಿರಾಕರೋತಿ

ಸರ್ಗಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದವದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿರೇಕಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಚರಿತಾರ್ಥಾಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇಽನುಚ್ಛೇದಾತ್ । ಏವಂ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರಪಿ ತಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯಾನುಚ್ಛೇದಾತ್ಸರ್ವದಾ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತ್ಯನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಕೃದ್ದೃಶ್ಯದರ್ಶನೇನ ವಾ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ನ ಭೂಯಃ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕಪದೇ ನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಸಹಸಾ ಸಂಸಾರಃ ಸಮುಚ್ಛಿದ್ಯೇತೇತಿ ॥ ೬ ॥

ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾಪಿ ।

ನೈವ ದೋಷಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಮಾ ಭೂತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಪುರುಷ ಏವ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಃ ಪಂಗುರಿವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಮಂಧಮಿವ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಾ । ದೋಷಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಮಾಹ

ಅಭ್ಯುಪೇತಹಾನಂ ತಾವದಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮಭ್ಯುಪೇತಹಾನಮ್ , ಅಯುಕ್ತಂ ಚೈತದ್ಭವದ್ದರ್ಶನಾಲೋಚನೇನೇತ್ಯಾಹ

ಕಥಂ ಚೋದಾಸೀನ ಇತಿ ।

ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಸಾಧನಮ್

ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।

ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೭ ॥

ಅಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾ, ತತೋ ನ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿರನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ನಿತ್ಯಂ ತಮಾಹುರ್ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಯಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನ ನಶ್ಯತಿ” ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಣಾಶಭಯಾದಿತಿ ।

ಅಥ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಾ । ಯಥಾಹುಃ “ಯಸ್ಮಿನ್ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ಯತ್ತತ್ವಂ ನ ವಿಹನ್ಯತೇ । ತದಪಿ ನಿತ್ಯಮ್” ಇತಿ । ತತ್ರಾಹ

ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಯತ್ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಯಾ ಸುಚಿರಂ ಪರ್ಯಣಮತ್ಕಥಂ ತದೇವಾಸತಿ ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ವೈಷಮ್ಯಮುಪೈತಿ । ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ವಾಪಿ ವೈಷಮ್ಯೇ ನ ಕದಾಚಿತ್ಸಾಮ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥

ಅನ್ಯಥಾನುಮಿತೌ ಚ ಜ್ಞಶಕ್ತಿವಿಯೋಗಾತ್ ।

ಏವಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ದೋಷಸ್ತಾವನ್ನ ಭವದ್ಭಿಃ ಶಕ್ಯಃ ಪರಿಹರ್ತುಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ

ವೈಷಮ್ಯೋಪಗಮಯೋಗ್ಯಾ ಅಪೀತಿ ॥ ೯ ॥

ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚಾಸಮಂಜಸಮ್ ।

ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।

ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಮನೇಕರೂಪಾದಿಗ್ರಹಣಸಮರ್ಥಮೇಕಂ, ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ, ಸಪ್ತಮಂ ಚ ಮನ ಇತಿ ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।

ಕ್ವಚಿತ್ತ್ರೀಣ್ಯಂತಃಕರಣಾನಿ ।

ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರೋ ಮನ ಇತಿ ।

ಕ್ವಚಿದೇಕಂ

ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।

ಅತ್ರಾಹ ಸಾಂಖ್ಯಃ

ನನ್ವೌಪನಿಷದಾನಾಮಪೀತಿ ।

ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತಾವದೇಕಸ್ಮಿನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಪಿರಸ್ತಿರಿವ ಕರ್ತೃಸ್ಥಭಾವಕಃ, ಕಿಂತು ಪಚಿರಿವ ಕರ್ಮಸ್ಥಭಾವಕಃ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಚ ಕರ್ಮ । ತಥಾ ಚ ತಪ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ತಾಪಕಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿನಾ ತಾಪಕಾದನ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚೈತ್ರಸ್ಯೇವ ಗಂತುಃ ಸ್ವಸಮವೇತಗಮನಕ್ರಿಯಾಫಲನಗರಪ್ರಾಪ್ತಿಶಾಲಿನೋಽಪ್ಯಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ವೇ ತು ತಪ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕಾಚ್ಚೈತ್ರಸಮವೇತಗಮನಕ್ರಿಯಾಫಲಭಾಜೋ ಗಮ್ಯಸ್ಯೇವ ನಗರಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದಭೇದೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ

ಯದಿ ಚೇತಿ ।

ನಹಿ ಸ್ವಭಾವಾದ್ಭಾವೋ ವಿಯೋಜಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಜಲಧೇಶ್ಚ ವೀಚಿತರಂಗಫೇನಾದಯಃ ಸ್ವಭಾವಾಃ ಸಂತ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಾಣೋ ನ ತು ತೈರ್ಜಲಧಿಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಭಾವಾತ್ತಪ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕಾದನ್ಯತ್ವಮಪಿ ತ್ವನುಭವಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಾಹ

ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ।

ತಥಾಹಿ ಅರ್ಥೋಽಪ್ಯುಪಾರ್ಜನರಕ್ಷಣಕ್ಷಯರಾಗವೃದ್ಧಿಹಿಂಸಾದೋಷದರ್ಶನಾದನರ್ಥಃ ಸನ್ನರ್ಥಿನಂ ದುನೋತಿ, ತದರ್ಥೀ ತಪ್ಯಸ್ತಾಪಕಶ್ಚಾರ್ಥಃ, ತೌ ಚೇಮೌ ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀತಭೇದೌ । ಅಭೇದೇ ಚ ದೂಷಣಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ । ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಮೌಪನಿಷದಂ ಮತಮಸಮಂಜಸಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಭೇದೇ ಮೋಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ

ಜಾತ್ಯಂತರಭಾವೇ ತ್ವಿತಿ ।

ದೃಗ್ದರ್ಶನಶಕ್ತ್ಯೋಃ ಕಿಲ ಸಂಯೋಗಸ್ತಾಪನಿದಾನಂ, ತಸ್ಯ ಹೇತುರವಿವೇಕದರ್ಶನಸಂಸ್ಕಾರೋಽವಿದ್ಯಾ, ಸಾ ಚ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿರೋಧಿತ್ವಾದ್ವಿನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ಧೇತುಕಃ ಸಂಯೋಗೋ ನಿವರ್ತತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ತಾಪೋ ನಿವರ್ತತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಪಂಚಶಿಖಾಚಾರ್ಯೇಣ “ತತ್ಸಂಯೋಗಹೇತುವಿವರ್ಜನಾತ್ಸ್ಯಾದಯಮಾತ್ಯಂತಿಕೋ ದುಃಖಪ್ರತೀಕಾರಃ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ, ಕಿಂತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಚಿತಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಲಬ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯ । ತಥಾಹಿ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಗುಣಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮವಿಭಾಗಾಪನ್ನಮಸ್ಯ ಭೋಗಃ, ಭೋಕ್ತೃಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮಪವರ್ಗಃ, ತೇನ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಸತ್ವಮೇವಾಪವೃಜ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಜಯಃ ಪರಾಜಯೋ ವಾ ಯೋಧೇಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಸ್ವಾಮಿನ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವೇ ವರ್ತಮಾನೌ ಕಥಂಚಿತ್ಪುರುಷೇಽಪದಿಶ್ಯೇತೇ, ಸ ಹ್ಯವಿಭಾಗಾಪತ್ಯಾ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೇತಿ । ತದೇತದಭಿಸಂಧಾಯಾಹ

ಸ್ಯಾದಪಿ ಕದಾಚಿನ್ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ

ನ । ಏಕತ್ವಾದೇವ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।

ಯತ ಏಕತ್ವೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಏಕತ್ವಾದೇವ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಭೇದಾಶ್ರಯಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋಽಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಾಪೋ ಹಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕ ಏವ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ಭವೇದೇಷ ದೋಷೋ ಯದ್ಯೇಕಾತ್ಮತಾಯಾಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯಸ್ಮದಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಾಂಖ್ಯೋಽಪಿ ಹಿ ಭೇದಾಶ್ರಯಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಂ ಬ್ರುವಾಣೋ ನ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪಿಕರ್ಮತಾಮಾಖ್ಯಾತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ತಪಿಕ್ರಿಯಾಜನಿತಫಲಶಾಲಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕೇವಲಮನೇನ ಸತ್ತ್ವಂ ತಪ್ಯಮ್ , ಅಭ್ಯುಪೇಯಂ ತಾಪಕಂ ಚ ರಜಃ । ದರ್ಶಿತವಿಷಯತ್ತ್ವಾತ್ತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ವೇ ತಪ್ಯೇ ತದವಿಭಾಗಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷೋಽಪ್ಯನುತಪ್ಯತ ಇವ ನ ತು ತಪ್ಯತೇಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾ, ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತ್ವಯಾಭ್ಯುಪೇಯಃ, ಸೋಽಯಮಸ್ಮಾಭಿರುಚ್ಯಮಾನಃ ಕಿಮಿತಿ ಭವತಃ ಪುರುಷ ಇವಾಭಾತಿ । ಅಪಿ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ತಾಪಕಸ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಶಂಕತೇ

ತಪ್ಯತಾಪಕಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಸಹಾದರ್ಶನೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ

ನ । ಅದರ್ಶನಸ್ಯ ತಮಸ ಇತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕೇವಲಮಿಯಂ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ತಾಪಕರಜೋಜನಿತಾ, ತಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧಿಸತ್ವಸ್ಯ ತಾಮಸವಿಪರ್ಯಾಸಾದಾತ್ಮನಃ ಪುರುಷಾದ್ಭೇದಮಪಶ್ಯತಃ ಪುರುಷಸ್ತಪ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ, ನ ತು ಪುರುಷೋ ವಿಪರ್ಯಾಸತುಷೇಣಾಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಾ ತಾಮಸೀಯಮವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿರ್ನಿವರ್ತನೀಯಾ । ನ ಚ ಸತಿ ತಮಸಿ ಮೂಲೇ ಶಕ್ಯಾತ್ಯಂತಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ । ತಥಾ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಪಿ ಛಿನ್ನಬದರೀವ ಪುನಸ್ತಮಸೋದ್ಭೂತೇನ ಸತ್ತ್ವಮಭಿಭೂಯ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿಮಪೋದ್ಯ ಶತಶಿಖರಾವಿದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವ್ಯೇತೇತಿ ಬತೇಯಮಪವರ್ಗಕಥಾ ತಪಸ್ವಿನೋ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ತ್ವದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ

ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಮುಖಮವದಾತಮಪಿ ಮಲಿನಾದರ್ಶತಲೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಂ ಮಲಿನತಾಮುಪೈತಿ, ನ ಚ ತದ್ವಸ್ತುತೋ ಮಲಿನಂ, ನಚ ಬಿಂಬಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತೇ, ಅಥ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಮಲಿನಾದರ್ಶೋಪಧಾನಾನ್ಮಲಿನತಾ ಪದಂ ಲಭತೇ । ತಥಾ ಚಾತ್ಮನೋ ಮಲಿನಂ ಮುಖಂ ಪಶ್ಯನ್ ದೇವದತ್ತಸ್ತಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ತೂಪಾಧ್ಯಪನಯಾದ್ಬಿಂಬಮೇವ ಕಲ್ಪನಾವಶಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತಚ್ಚಾವದಾತಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಮವಗಚ್ಛತಿ ತದಾಸ್ಯ ತಾಪಃ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ ನಚ ಮಲಿನಂ ಮೇ ಮುಖಮಿತಿ । ಏವಮವಿದ್ಯೋಪಧಾನಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಃ ಕಲ್ಪಿತೈರೇವ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಸಂಪರ್ಕಾತ್ತಪ್ಯತೇ ನತು ತತ್ತ್ವತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿ ತಾಪಃ । ಯದಾ ತು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜೋಽಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಪಜಾಯತೇ ತದಾ ಜೀವಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತತ್ತ್ವಸ್ವಭಾವಮಾತ್ಮನೋಽನುಭವನ್ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಸವಾಸನಕ್ಲೇಶಜಾಲಃ ಕೇವಲಃ ಸ್ವಸ್ಥೋ ಭವತಿ, ನ ಚಾಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಭಯಮಸ್ತಿ ತದ್ಧೇತೋರವಾಸ್ತವತ್ವೇನ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ತು ಸತಸ್ತಮಸೋಽಶಕ್ಯಸಮುಚ್ಛೇದತ್ವಾದಿತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ವಿಕಾರಭೇದಸ್ಯ ಚ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದ ಇತಿ ।

ಯಥೈವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದವಿರೋಧ್ಯೇವಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೋಽಪ್ಯತಃ ಸೋಽಪಿ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ । “ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೨) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚ ಆರಭ್ಯತೇ ತತ್ರ ವೈಶೇಷಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ದೂಷಯಾಂಬಭೂವುಃ । ಚೇತನಂ ಚೇದಾಕಾಶಾದೀನಾಮುಪಾದಾನಂ ತದಾರಬ್ಧಮಾಕಾಶಾದಿ ಚೇತನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರಣಗುಣಕ್ರಮೇಣ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾರಂಭೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೈಸ್ತಂತುಭಿರಾರಬ್ಧಃ ಪಟಃ ಶುಕ್ಲಃ, ನ ಜಾತ್ವಸೌ ಕೃಷ್ಣೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚೇತನೇನಾರಬ್ಧಮಾಕಾಶಾದಿ ಚೇತನಂ ಭವೇನ್ನ ತ್ವಚೇತನಮ್ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನೋಪಾದಾನಮೇವ ಜಗತ್ । ತಚ್ಚಾಚೇತನಂ ಪರಮಾಣವಃ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಖಲು ಸ್ಥೂಲಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ತಂತುಭಿಃ ಪಟಸ್ಯೈವಮಂಶುಭ್ಯಸ್ತಂತೂನಾಮೇವಮಪಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಂ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯಮತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಮನವಯವಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತಚ್ಚ ಪರಮಾಣು । ತಸ್ಯ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽನಂತಾವಯವತ್ವೇನ ಸುಮೇರುರಾಜಸರ್ಷಪಯೋಃ ಸಮಾನಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣೌ ಕರ್ಮ, ತತೋಽಸೌ ಪರಮಾಣ್ವಂತರೇಣ ಸಂಯುಜ್ಯದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭತೇ । ಬಹವಸ್ತು ಪರಮಾಣವಃ ಸಂಯುಕ್ತಾ ನ ಸಹಸಾ ಸ್ಥೂಲಮಾರಭಂತೇ, ಪರಮಾಣುತ್ವೇ ಸತಿ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಘಟೋಪಗೃಹೀತಪರಮಾಣುವತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಘಟೋಪಗೃಹೀತಾಃ ಪರಮಾಣವೋ ಘಟಮಾರಭೇರನ್ನ ಘಟೇ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನೇ ಕಪಾಲಶರ್ಕರಾದ್ಯುಪಲಭ್ಯೇತ, ತೇಷಾಮನಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ , ಘಟಸ್ಯೈವ ತು ತೈರಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಮುದ್ಗರಪ್ರಹಾರಾತ್ಘಟವಿನಾಶೇ ನ ಕಿಂಚಿದುಪಲಭ್ಯೇತ, ತೇಷಾಮನಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ತದವಯವಾನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬಹೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ದ್ವಾವೇವ ಪರಮಾಣೂ ದ್ಯ್ವಣುಕಮಾರಭೇತೇ । ತಸ್ಯ ಚಾಣುತ್ವಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಪರಮಾಣುಪರಿಮಾಣಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದನ್ಯದೀಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾರಭತೇ । ನಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾರಂಭಃ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಪಿ ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಮೇವ ಭವೇನ್ನ ತು ಮಹತ್ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಮಹತ್ತ್ವಪ್ರಚಯವಿಶೇಷೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರ್ಮಹತ್ತ್ವಮಸ್ತಿ, ಯತಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಾರಬ್ಧಂ ಮಹದ್ಭವೇತ್ । ನಾಪಿ ತಯೋರ್ಬಹುತ್ವಂ, ದ್ವಿತ್ವಾದೇವ । ನಚ ಪ್ರಚಯಭೇದಸ್ತೂಲಪಿಂಡಾನಾಮಿವ, ತದವಯವಾನಾಮನವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರಶಿಥಿಲಾವಯವಸಂಯೋಗಭೇದವಿರಹಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇನಾಪಿ ತತ್ಕಾರಣದ್ವ್ಯಣುಕವದಣುನೈವ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತಥಾ ಚ ಪುರುಷೋಪಭೋಗಾತಿಶಯಾಭಾವಾದದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಶ್ವನಿರ್ಮಾಣಸ್ಯ ಭೋಗಾರ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣೇನ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕೇನ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಶ್ರಯೇಣ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಂತರೇಣೇತ್ಯಾರಂಭವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಆರಂಭಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಬಹುಭಿರೇವ ದ್ವ್ಯಣುಕೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ಚತುರಣುಕಂ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೋಗಭೇದಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಬಹುತ್ವಸಂಖ್ಯೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ಮಹತ್ತ್ವಪರಿಮಾಣಯೋನಿಃ । ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಭಿರಾರಬ್ಧಂ ತು ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದ್ವಾ ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಾದ್ವಾ ಕಾರಣಪ್ರಚಯಭೇದಾದ್ವಾ ಮಹದ್ಭವತೀತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತದೇತಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಕಾರಣಸಮವಾಯಿನೋ ಗುಣಾಃ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮೇವ ಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ ದೂಷಣಮದೂಷಣೀಕ್ರಿಯತೇ, ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ