ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽನಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ಗಸ್ಯಾಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಯದ್ಯಣುಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಮಥವಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಮವಾಯಿ, ಉಭಯಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕರ್ಮಾಭಾವೋಽತಸ್ತದಭಾವಃ ಸರ್ಗಾಭಾವಃ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತಾಮಾತ್ರೇಣ ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಸಂಯೋಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಃ ಸರ್ಗಹೇತೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಲಯಹೇತೋರ್ವಿಭಾಗಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದಭಾವಃ । ತಯೋಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತತ್ಸೂತ್ರಂ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಇದಾನೀಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಮಿತಿ ।
ನಿರಾಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪಮುಪಪತ್ತಿಸಹಿತಮಾಹ
ಸ ಚ ವಾದ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾನುಗತೈಃ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೈಃ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚಾಧಾರ್ಯಾಧಾರಭೂತ ಇಹಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ ಸಮವಾಯಃ । ಪಂಚಮಭೂತಸ್ಯಾನವಯವತ್ವಾತ್
ತಾನೀಮಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೇ ಇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸೂತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ
ಕರ್ಮವತಾಮಿತಿ ।
ಅಭಿಘಾತಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಗುರುತ್ವದ್ರವತ್ವಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಾವಭಿಘಾತೇನ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ, ಗುರುತ್ವದ್ರವತ್ವೇ ಚ ಪರಮಾಣುಗತೇ ಸದಾತನೇ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಾತತ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಶಂಕಾಪೂರ್ವಮಾಹ
ಅಥಾದೃಷ್ಟಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ । ಆದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ । ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅನುತ್ಪನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ಅದೃಷ್ಟವತಾ ಪುರುಷೇಣೇತಿ ।
ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಾತತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾಣುಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಪರಮಾಣುಕರ್ಮಜಸ್ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಸಾತತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೇದುಪಚಯಾಭಾವಃ । ಏಕದೇಶೇನ ಹಿ ಸಂಯೋಗೇ ಯಾವಣ್ವೋರೇಕದೇಶೌ ನಿರಂತರೌ ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೇ ಏಕದೇಶಾಃ ಸಂಯೋಗೇನಾವ್ಯಾಪ್ತಾ ಇತಿ ಪ್ರಥಿಮೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತು ನೈರಂತರ್ಯೇ ಪರಮಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾಣ್ವಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಂಮಾಂತೀತಿ ನ ಪ್ರಥಿಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಂಕತೇ ಯದ್ಯಪಿ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಾಃ ಪರಮಾಣವಸ್ತಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ತಯೋರವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿರೇವಂಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕೈಷಾ ವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಂ ಸಂಯೋಗೋ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ । ಏಷೈವ ವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ಯದ್ಯಥಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ್ತಥಾಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತಿ । ತಾಮಿಮಾಂ ಶಂಕಾಂ ಸೂದ್ಧಾರಾಮಾಹ
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ।
ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ನಿರವಯವ ಏಕಸ್ತದೈವ ತೇನೈವ ಸಂಯುಕ್ತಶ್ಚಾಸಂಯುಕ್ತಶ್ಚೇತಿ, ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಿರೋಧೇ ವಾ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿರೋಧೋಽವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇತ । ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸೂದ್ಧಾರೇಯಮಿತಿ ತಾಮುದ್ಧರತಿ
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೃತೀಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ
ಯಥಾ ಚಾದಿಸರ್ಗ ಇತಿ ।
ನನ್ವಭಿಘಾತನೋದನಾದಯಃ ಪ್ರಲಯಾರಂಭಸಮಯೇ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಭಾಗಾರಂಭಕಕರ್ಮಹೇತವೋ ನ ಸಂಭವಂತ್ಯತ ಆಹ
ನಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯತಮಿತಿ ।
ಸಂಭವಂತ್ಯಭಿಘಾತಾದಯಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ । ನ ತ್ವಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ । ನಿಯಮಹೇತೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪ್ರಲಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶರೀರಾದಿಪ್ರಲಯಾರಂಭೇಽಸ್ತಿ ದುಃಖಭೋಗಸ್ತಥಾಪ್ಯಸೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರಲಯೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಮುದಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಸಾಮ್ಯಾದನವಸ್ಥಿತೇಃ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಸಮವಾಯೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಮವಾಯಿನೌ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧಿನಾ ಸತಾ ಸಮವಾಯಿನೌ ಘಟನೀಯೌ, ತಥಾ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽನವಸ್ಥಾ । ಅಥಾಸೌ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧನಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ ನಾಸೌ ಭಿನ್ನೇಽಪಿ ಸಂಬಂಧಿನಿರಪೇಕ್ಷೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸಮಬಂಧಿನಾವಸಂಬಂಧಿನೌ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೋರ್ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣೇತಿ ನಾನವಸ್ಥೇತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಿಹಪ್ರತ್ಯಯಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ತಥಾಹಿಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧನಪರಮಾರ್ಥಃ । ನಚ ಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಂ ವಿನಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ನಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಿನಾವಸಂಯೋಗಿನೌ ಭವತ ಇತಿ ತುಲ್ಯಚರ್ಚಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಗುಣಃ ಸಂಯೋಗಃ, ನಚ ದ್ರವ್ಯಾಸಮವೇತೋ ಗುಣೋ ಭವತಿ, ನ ಚಾಸ್ಯ ಸಮವಾಯಂ ವಿನಾ ಸಮವೇತತ್ವಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಕರೋತಿ
ನಚ ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಸಮವಾಯೇಽಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಂ ಭವತಿ ಕಾಮಂ ಭವತು ನ ನಃ ಕಾಚಿತ್ಕ್ಷತಿಃ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಗುಣಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿನಾಪಿ ಸಮವಾಯಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಿತಯಾ ಸಂಯೋಗಃ ಸಮವಾಯೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಜಸಂಯೋಗಸ್ಯಾತಥಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನಶ್ಚೈಕಸ್ಯ ದ್ವಯೋರ್ವಾ ವಿನಾಶಿತ್ವೇನ ವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ಗುಣೋ ವಾ ಗುಣಗುಣಿನೌ ವಾವಯವೋ ವಾವಯವಾವಯವಿನೌ ವಾ ನ ಸ್ತೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಚ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಃ ಸಮವಾಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥೈಷ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪಾದ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ । ಅಥ ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾಪಿ ಸೈವಾನವಸ್ಥೇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮವಾಯವತ್ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಂಬಂಧಿನಾವಸೌ ಘಟಯತಿ ನಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ, ತತ್ಕಿಮಸಾವಸಂಬದ್ಧ ಏವ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮ್ , ಏವಂ ಚೇದತ್ಯಂತಭಿನ್ನೋಽಸಂಬದ್ಧಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಿನೌ ಸಂಬಂಧಯೇತ್ । ಸಂಬಂಧನೇ ವಾ ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಾವಪಿ ಸಂಬಂಧಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಯೋಗಿನೋಃ ಸಮವಾಯೇನ ಸಂಬದ್ಧ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತದೇತತ್ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧೇ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೩ ॥
ನಿತ್ಯಮೇವ ಚ ಭಾವಾತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಪರ್ಯಯೋ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ತದ್ರೂಪಾದಿಮಾನ್ ಪರಮಾಣುರ್ನಿತ್ಯ ಇತಿ ಭವದ್ಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ತಸ್ಯ ಚೇದ್ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯೇತ ಪರಮಾಣುತ್ವನಿತ್ಯತ್ವವಿರುದ್ಧೇ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಂ, ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಸಂಗ ಏಕಧರ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯ । ನಿಯತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಹಿ ಪ್ರಸಂಗಲಕ್ಷಣಂ, ತದನೇನ ಪ್ರಸಂಗೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸಾಧನಂ ರೂಪಾದಿಮನ್ನಿತ್ಯಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತಾಂ ನೀಯತೇ । ತದೇತದ್ವೈಶೇಷಿಕಾಭ್ಯುಪಗಮೋಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಸಾವಯವಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಾನಿ ಚ ತೇಷಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಯಚ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸದಿತಿ
ಪ್ರಾಗಭಾವಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ ।
ಅಕಾರಣವದಿತಿ
ಘಟಾದೇಃ ।
ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ।
ಲಬ್ಧರೂಪಂ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕಿಂಚಿದನ್ಯತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತೇನಾನಿತ್ಯಮಿತಿ ಲೌಕಿಕೇನ ನಿಷೇಧೇನಾನ್ಯತ್ರ ನಿತ್ಯತ್ವಸದ್ಭಾವಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ತೇ ಚಾನ್ಯೇ ಪರಮಾಣವ ಇತಿ । ತನ್ನ । ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತೀತಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ತದಭಾವೇ ನಿರ್ಮೂಲಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥೇಹ ವಟೇ ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ತೃತೀಯಂ ಕಾರಣಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಸತಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಾರಣಾಗ್ರಹಣಮವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಸತಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಥಾದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇತ ತಥಾ ಸತಿ ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಸ್ಯಾನೇಕದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಮಾನದ್ರವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಪ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಮೇವ ನಿತ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತಮಾಪದ್ಯೇತ, ಯತೋಽದ್ರವ್ಯತ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಕಾರಣಭೂತದ್ರವ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಏವೇಷ್ಟಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರವಿದ್ಯೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅಥಾವಿದ್ಯಾಪದೇನ ದ್ರವ್ಯವಿನಾಶಕಾರಣದ್ವಯಾವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯನಾಶಹೇತುರವಯವವಿನಾಶೋಽವಯವವ್ಯತಿಷಂಗವಿನಾಶಶ್ಚ, ತದುಭಯಂ ಪರಮಾಣೌ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಪರಮಾಣುಃ । ನಚ ಸುಖಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತೇಷಾಮದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನಾವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಹಿ ಸಂಯೋಗಸಚಿವಾನಿ ಬಹೂನಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಾರಭೇರನ್ನಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸಿಧ್ಯೇತ್, ಸಿಧ್ಯೇದ್ ದ್ರವ್ಯದ್ವಯಮೇವ( ? )ತದ್ವಿನಾಶಕಾರಣಮಿತಿ । ನತ್ವೇತದಸ್ತಿ, ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತಾವತ್ತಂತ್ವಾಧಾರಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಪಟೋ ನಾಮಾಸ್ತಿ ಯಃ ಸಂಯೋಗಸಚಿವೈಸ್ತಂತುಭಿರಾರಭ್ಯೇತೇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಷಟ್ಪದಾರ್ಥಾಶ್ಚ ದೂಷಯನ್ನಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಕಿಂತು ಕಾರಣಮೇವ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ । ತಥಾಹಿ ಮೃದ್ವಾ ಸುವರ್ಣಂ ವಾ ಸರ್ವೇಷು ಘಟರುಚಕಾದಿಷ್ವನುಗತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮನುಭೂಯತೇ । ನ ಚೈತೇ ಘಟರುಚಕಾದಯೋ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಗ್ರೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣೇ ಏವ ತೇನ ತೇನಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಮಾನೇ ಘಟ ಇತಿ ಚ ರುಚಕ ಇತಿ ಚ ಕಪಾಲಶರ್ಕರಾಕಣಮಿತಿ ಚ ಶಕಲಕಣಿಕಾಚೂರ್ಣಮಿತಿ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೇ । ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಾದಾನಯೋರ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತು ಘಟಾದಯೋ ವಾ ಕಪಾಲಾದಿಷು ಕಪಾಲಾದಯೋ ವಾ ಘಟಾದಿಷು ಚ ರುಚಕಾದಯೋ ವಾ ಶಕಲಾದಿಷು ಶಕಲಾದಯೋ ವಾ ರುಚಕಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ವಿನಶ್ಯಂತಮೇವ ಘಟಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಕಪಾಲಕ್ಷಣೋಽನುಪಾದಾನ ಏವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಕಿಮುಪಾದಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಏತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ವೈನಾಶಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾ ಉಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣೋ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಾದೇಯಾಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಾ ತೂಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಯಥಾ ಸುವರ್ಣದ್ರವ್ಯಂ ಕಾಠಿನ್ಯಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ದ್ರವಾವಸ್ಥಯಾ ಪರಿಣತಂ, ನ ಚ ತತ್ರಾವಯವವಿಭಾಗಃ ಸನ್ನಪಿ ದ್ರವತ್ವೇ ಕಾರಣಂ, ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಭವನ್ಮತೇ ತದಭಾವೇನ ದ್ರವತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪರಮಾಣು ದ್ರವ್ಯಮಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ಕಾಠಿನ್ಯಮಪಹಾಯ ದ್ರವತ್ವೇನಾ ಪರಿಣಮತೇ, ನಚ ಕಾಠಿನ್ಯದ್ರವತ್ವೇ ಪರಮಾಣೋರತಿರಿಚ್ಯೇತೇ, ಏವಂ ಮೃದ್ವಾ ಸುವರ್ಣಂ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪಿಂಡಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ಕುಲಾಲಹೇಮಕಾರಾದಿ ವ್ಯಾಪಾರಾದ್ಘಟರುಚಕೀದ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಪದ್ಯತೇ । ನ ತ್ವವಯವವಿನಾಶಾತ್ತತ್ಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾದ್ವಾ ವಿನಷ್ಟುಮರ್ಹಂತಿ ಘಟರುಚಕಾದಯಃ । ನಹಿ ಕಪಾಲಾದಯೋಽಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಪಿ ತು ಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಾದಾನಂ, ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮ್ । ನಚ ತತ್ಸಂಯೋಗಸಚಿವಮೇಕತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಠತ್ವೇನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾನಾ ಭುಜಂಗಾದಯ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಾಮುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ।
ಅನುಭೂಯತೇ ಹಿ ಪೃಥಿವೀ ಗಂಧರೂಪರಸಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಿಕಾ ಸ್ಥೂಲಾ, ಆಪೋ ರಸರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಿಕಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ, ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕಂ ತೇಜಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ, ಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕೋ ವಾಯುಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಃ । ಪುರಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ “ಆಕಾಶಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ತು ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರಂ ಸಮಾವಿಶತ್ । ದ್ವಿಗುಣಸ್ತು ತತೋ ವಾಯುಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕೋಽಭವತ್ ॥ ೧ ॥ ರೂಪಂ ತಥೈವಾವಿಶತಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಗುಣಾವುಭೌ । ತ್ರಿಗುಣಸ್ತು ತತೋ ವಹ್ನಿಃ ಸ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶವಾನ್ ಭವೇತ್ ॥ ೨ ॥ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚ ರೂಪಂ ಚ ರಸಮಾತ್ರಂ ಸಮಾವಿಶತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ಗುಣಾ ಆಪೋ ವಿಜ್ಞೇಯಾಸ್ತು ರಸಾತ್ಮಿಕಾಃ ॥ ೩ ॥ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚ ರೂಪಂ ಚ ರಸಶ್ಚೇದ್ಗಂಧಮಾವಿಶತ್ । ಸಂಹತಾನ್ ಗಂಧಮಾತ್ರೇಣ ತಾನಾಚಷ್ಟೇ ಮಹೀಮಿಮಾಮ್ ॥ ೪ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ಪಂಚಗುಣಾ ಭೂಮಿಃ ಸ್ಥೂಲಾ ಭೂತೇಷು ದೃಶ್ಯತೇ । ಶಾಂತಾ ಘೋರಾಶ್ಚ ಮೂಢಾಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾಸ್ತೇನ ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥ ೫ ॥ ಪರಸ್ಪರಾನುಪ್ರವೇಶಾದ್ಧಾರಯಂತಿ ಪರಸ್ಪರಮ್ ।” ತೇನ ಗಂಧಾದಯಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾಯಥಾ ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಮುಪಚಯಸ್ತಥಾತಥಾ ಸಂಹತಸ್ಯ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ, ಯಥಾಯಥಾಪಚಯಸ್ತಥಾತಥಾ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯತಾರತಮ್ಯಂ, ತದೇವಮನುಭವಾಗಮಾಭ್ಯಾಮವಸ್ಥಿತಮರ್ಥಂ ವೈಶೇಷಿಕೈರನಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪ್ಯಶಕ್ಯಾಪಹ್ನವಮಾಹ
ಗಂಧೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತಾವಚ್ಛಬ್ದೋ ವೈಶೇಷಿಕೈಸ್ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಗುಣತ್ವೇನಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಗುಣಾನ್ಯುದಾಹೃತವಾನ್ । ಅನುಭವಾಗಮಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತದ್ವತ್ ।
ಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವತ್ ।
ಪರಮಾಣವೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಚಿತಗುಣಾನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾತ್
ಉಪಚಿತಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸಂಘಾತೋಪಚಯಾತ್ ।
ಅಪರಮಾಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ
ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿತಿ । ಯಸ್ತು ಬ್ರೂತೇ ನ ಗಂಧಾದಿಸಂಘಾತಃ ಪರಮಾಣುರಪಿ ತು ಗಂಧಾದ್ಯಾಶ್ರಯೋ ದ್ರವ್ಯಂ, ನಚ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ತದಾಶ್ರಯಾಣಾಮುಪಚಯೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೋಪಚಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತ್ಯನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ನ ಚಾಂತರೇಣಾಪಿ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಂ
ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪೋಪಚಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ।
ಕಾರ್ಯೇಷು ಭೂತೇಷು ಗುಣೋಪಚಯೇ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯದರ್ಶನಾತ್ ।
ನತಾವತ್ಪರಮಾಣವೋ ರೂಪತೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ, ಕಾರ್ಯಂ ಚ ನ ಗಂಧಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ, ಯದಾ ನ ತದಾಧಾರತಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇಽಪಿ ತು ತದಾತ್ಮಕತಯಾ, ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮುಪಚಯೇ ತದುಪಚಿತಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪರಮಾಣುಭಿರಪಿ ತತ್ಕಾರಣೈರೇವಂ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತಥಾ ಚಾಪರಮಾಣುತ್ವಂ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ
ಅಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತೂಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣತ್ವ ಇತಿ ।
ಅಥ ಸರ್ವೇ ಚತುರ್ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಸ್ತಥಾಪ್ಯತಿಸ್ಫುಟತಯೋಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತತೋಽಪ್ಸ್ವಪೀತಿ ।
ವಾಯೋ ರೂಪವತ್ತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚಾತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಾ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಂ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ವೈಶೇಷಿಕತಂತ್ರಂ ದೂಷಯತಿ
ಅಪಿ ಚ ವೈಶೇಷಿಕಾ ಇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ
ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಯಥಾ ಗವಾಶ್ವಮಹಿಷಮಾತಂಗಾಃ ಪರಸ್ಪರಾನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ, ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯನಧೀನೋತ್ಪತ್ತಯೋ ವಾ ಧೂಮಾದಯೋ ಯಥಾ ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಗುಣಾದಯೋ ನ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಯನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ, ಅಪಿ ತು ಯದಾ ಯದಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ ತದಾ ತದಾ ತದಾಕಾರತಯೈವ ಪ್ರಥಂತೇ ನ ತು ಪ್ರಥಾಯಾಮೇಷಾಮಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯಂತೇ ದ್ರವ್ಯಾದಪಿ ತು ದ್ರವ್ಯಮೇವ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಂ ತಥಾ ತಥಾ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರವ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಗ್ನೇರನ್ಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ನ ತದಧೀನೋತ್ಪಾದತಾಂ ತದಧೀನತ್ವಮಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ ಕಿಂತು ತದಾಕಾರತಾಂ, ತಥಾ ಚ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ
ಗುಣಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ।
ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವಾವಾಕಾರಿಣೌ ವಿಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮಾಕಾರಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ತೌ ಸಂಬದ್ಧಾಸಂಬದ್ಧೌ ವಾ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸೇತೇ, ಯಥೇಹ ಕುಂಡೇ ದಧಿ ಯಥಾ ವಾ ಗೌರಶ್ವ ಇತಿ, ನ ತಥಾ ಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾಃ, ತೇಷಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಕಾರತಯಾಕಾರಾಂತರಾಯೋಗೇನ ದ್ರವ್ಯಾದಾಕಾರಿಣೋಽನ್ಯತ್ವೇನಾಕಾರಿತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾಭಾವಾತ್ಸೇಯಮಯುತಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಮಿಮಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತತ್ಪುನರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವ ಇತಿ ।
ಯದಿ ತು ಸಂಯೋಗಿನೋಃ ಕಾರ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವೇ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತತೋಽನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ನಿತ್ಯಯೋಸ್ತು ಸಂಯೋಗಿನೋರ್ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತತೋಽನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾ ಚಾಕಾಶಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಪರಮಾಣ್ವೋಶ್ಚ ಸಂಯುಕ್ತಯೋರ್ಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ । ಗುಣಗುಣಿನೋಶ್ಚ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟಯೋರಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ । ನಹಿ ತತ್ರ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶೌ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟೌ । ಸತ್ಯಪಿ ಪಟಸ್ಯ ತದನ್ಯತಂತುದೇಶತ್ವೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಪಟದೇಶತ್ವಾತ್ । ತನ್ನ । ನಿತ್ಯಯೋರಾತ್ಮಾಕಾಶಯೋರಜಸಂಯೋಗೇ ಉಭಯಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಯುತಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ತಯೋಃ ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತತ್ವಮನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಮಮೂರ್ತತ್ವೇನೋಭಯೋರಪಿ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಜಸಂಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾನುಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ ಆಕಾಶಮಾತ್ಮಸಂಯೋಗಿ, ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಸಂಗಿತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಯುತಸಿದ್ಧೇರನ್ಯಾ ತ್ವಯುತಸಿದ್ಧಿರ್ಯದ್ಯಪಿ ನಾಭ್ಯುಪೇತವಿರೋಧಮಾವಹತಿ ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಥಾಮುಪಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಹಿ ಸಮವಾಯೇ ಗುಣಗುಣಿನೋರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸಂಬದ್ಧೇ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅಸ್ಯ ಚೋಪಪಾದನಾಯ ಸಮವಾಯ ಆಸ್ಥೀಯತೇ ಭವದ್ಭಿಃ । ಸ ಚೇದಾಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಯಮಿಮಮುಪಪಾದಯೇತ್ಕೃತಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಯಾ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮವಾಯಗೋಚರಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತದ್ಗೋಚರತ್ವೇ ಹಿ ಪಟೇ ಶುಕ್ಲ ಇತ್ಯೇವಮಾಕರಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಪಟಃ ಶುಕ್ಲ ಇತಿ । ನಚ ಶುಕ್ಲಪದಸ್ಯ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಗುಣಿಪರತ್ವಾದೇವಂ ಪ್ರಥೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹಿ ಶಬ್ದವೃತ್ತ್ಯನುಸಾರಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಹ್ಯಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯುಪಚರಿತಾಗ್ನಿಭಾವೋ ಮಾಣವಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದಹನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಥತೇ । ನ ಚಾಯಮಭೇದವಿಭ್ರಮಃ ಸಮವಾಯನಿಬಂಧನೋ ಭಿನ್ನಯೋರಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಗುಣಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ತದ್ಭೇದೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತು ಭೇದಸಾಧನಸ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧತಯೋತ್ಥಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ತಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಯುತಸಿದ್ಧಶಬ್ದೋಽಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತೌ ಮುಖ್ಯಃ, ಸಾ ಚ ಭವನ್ಮತೇ ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಸ್ತಿ, ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಗುಣಸ್ಯ ಚ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾವಾದೋಽಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಯುತಸಿದ್ಧಯೋರಿತಿ ।
ಅಥ ಭವತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಕಾರಣಾತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯಥಾ ದೂಷಯತಿ
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಿದ್ವಯಾಧೀನಸದ್ಭಾವೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಂಬಂಧಿನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸಮವಾಯೋ ನಿತ್ಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನಚ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಏವಂ ಹಿ ಸತಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಉತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತು ಕಿಂ ಸಮವಾಯೇನ । ಸಿದ್ಧಯೋಸ್ತು ಸಂಬಂಧೇ ಯುತಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚಾನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಯದುಕ್ತಂ ವೈಶೇಷಿಕೈರ್ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತೀದಂ ದುರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಯೋಗೌ ಯುತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಣಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಮಾ ಭೂದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತ್ವನಯೋಃ ಸಂಯೋಗ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಸ್ಯಾ ಅಸಂಯೋಗತ್ವಾಯಾನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ಸೈವೋಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮನಯಾ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದೋಷಗ್ರಸ್ತಯಾ । ನ ಚಾನ್ಯಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯತರಕರ್ಮಜೋಭಯಕರ್ಮಜಾ ವಾ ಸಂಯೋಗಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣುಶ್ಯೇನಯೋರ್ಮಲ್ಲಯೋರ್ವಾ । ನಚ ತಂತುಪಟಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತಥಾ, ಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪಟಸ್ಯ ತಂತುಸಂಬಂಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮವಾಯ ಏವಾಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಥಾ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಜೋಽಪಿ ಹಿ ಸಂಯೋಗೋ ಭವದ್ಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ ನ ಕ್ರಿಯಾಜ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಃ, ಆತ್ಮಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ನಿತ್ಯೇ ತದಭಾವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇ ಕಾರಣಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರಹಾಚ್ಚೇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸಂಬಂಧಿರೂಪಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸಂಬಂಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದವಾಂತರಭೇದಾಯ ಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽನುಶ್ರೀಯೇತ ಸ ಏವ ತು ಸಂಬಂಧ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಸಿದ್ಧಃ, ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪರಸ್ತಾದತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೋಽಸಂಬದ್ಧೋ ನ ಸಂಬಂಧಿನೌ ಘಟಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ । ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧೇ ಚಾನವಸ್ಥಿತಿಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪತ್ತ್ಯನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ ಪರಿಣಾಮಭೇದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನತಿರೇಕಾತ್ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಬದ್ಧಂ, ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಮನತಿರೇಕಾತ್ಕಸ್ತಯೋಃ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಮಸ್ಯಾಪರಿಭಾವಯನ್ನಾಶಂಕತೇ
ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಹ್ಯರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ತತ್ತದನಿರ್ವಚನೀಯಾನೇಕವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಾನಾಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಯಥೈಕೋ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನುಷ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽವದಾತಃ, ಸ್ವಗತಾವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಲೋ ಯುವಾ ಸ್ಥವಿರಃ, ಸ್ವಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ, ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಪಿತಾ ಪುತ್ರಃ ಪೌತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ಜಾಮಾತೇತಿ । ನಿದರ್ಶನಾಂತರಮಾಹ
ಯಥಾ ಚೈಕಾಪಿ ಸತೀ ರೇಖೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ
ತಥಾ ಸಂಬಂಧಿನೋರಿತಿ ।
ಅಂಗುಲ್ಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯಂ ಸಂಯೋಗಃ, ದಧಿಕುಂಡಯೋರೌತ್ತರಾಧರ್ಯಂ ಸಂಯೋಗಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಸಂಬಂಧಿನೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಿವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಯೋಃ
ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅಪಿಚಾದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣುಮನಸೋಶ್ಚಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಭವದ್ಭಿರಿಷ್ಯತೇ । “ಅಗ್ನೇರೂರ್ಧ್ವಜ್ವಲನಂ ವಾಯೋಸ್ತಿರ್ಯಕ್ಪವನಮಣುಮನಸೋಶ್ಚಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯದೃಷ್ಟಕಾರಿತಾನಿ”(ವೈ.ಸೂ. ೫-೨-೧೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ನ ಚಾಣುಮನಸೋರಾತ್ಮನಾಪ್ರದೇಶೇನ ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ । ಸಂಭವೇ ಚಾಣುಮನಸೋರಾತ್ಮವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಪರಮಮಹತ್ತ್ವೇನಾನಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಪ್ರದೇಶವೃತ್ತಿರನಯೋರಾತ್ಮನಾ ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ರದೇಶತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ, ಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾಸಹತ್ವಾದತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾಣ್ವಾತ್ಮಮನಸಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಣುಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಾವಯವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಕಾಶೇನೇವ ಸಂಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸಂಶ್ಲೇಷಃ ಸಂಗ್ರಹೋ ಯತ ಏಕಸಂಬಂಧ್ಯಾಕರ್ಷೇ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಾಕರ್ಷೋ ಭವತಿ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಅತ ಏವ ಸಂಯೋಗಾದನ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಯೋರಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತಭಾವೋಽನ್ಯಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ।
ಕುತಃ ।
ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ । ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಸ್ತೇ ಸಾವಯವಾಃ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯಃ । ತಥಾ ಚ ಪರಮಾಣವಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾವಯವಾ ಅನಿತ್ಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಚಾಕಾಶಾದಿವತ್ಪರಮಾಣುತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ ಶಂಕತೇ
ಯಾಂಸ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಕಿಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣವೋ ನ ವಿನಶ್ಯಂತ್ಯಥ ನಿರವಯವತಯಾ ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಇದಮುಕ್ತಮ್
ವಸ್ತುಭೂತಾಪೀತಿ ।
ಭವನ್ಮತೇ ಉತ್ತರಂ ಕಲ್ಪಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ
ವಿನಶ್ಯಂತೋಽಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗೇನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಘೃತಸುವರ್ಣಾದೀನಾಮವಿಭಜ್ಯಮಾನಾವಯವಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪಿಷ್ಟಪಿಂಡೋಽವಿನಶ್ಯದವಯವಸಂಯೋಗ ಏವ ಪ್ರಥತೇ, ಪ್ರಥಮಾನಶ್ಚಾಶ್ವಶಫಾಕಾರತಾಂ ನೀಯಮಾನಃ ಪುರೋಡಾಶತಾಮಾಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಪಿಂಡೋ ನಶ್ಯತಿ ಪುರೋಡಾಶಶ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ನಹಿ ತತ್ರ ಪಿಂಡಾವಯವಸಂಯೋಗಾ ವಿನಶ್ಯಂತಿ, ಅಪಿ ತು ಸಂಯುಕ್ತಾ ಏವ ಸಂತಃ ಪರಂ ಪ್ರಥನೇನ ನುದ್ಯಮಾನಾ ಅಧಿಕದೇಶವ್ಯಾಪಕಾ ಭವಂತಿ, ಏವಮಗ್ನಿಸಂಯೋಗೇನ ಸುವರ್ಣದ್ರವ್ಯಾವಯವಾಃ ಸಂಯುಕ್ತಾ ಏವ ಸಂತೋ ದ್ರವೀಭಾವಮಾಪದ್ಯಂತೇ, ನತು ಮಿಥೋ ವಿಭಜ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾವಯವಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾವಂತರೇಣಾಪಿ ಸುವರ್ಣಪಿಂಡೋ ವಿನಶ್ಯತಿ, ಸಂಯೋಗಾಂತರೋತ್ಪಾದಮಂತರೇಣ ಚ ಸುವರ್ಣೇ ದ್ರವ ಉಪಜಾಯತೇ, ಏವಮಂತರೇಣಾಪ್ಯವಯವಸಂಯೋಗವಿನಾಶಂ ಪರಮಾಣವೋ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಂತ್ಯನ್ಯೇ ಚೋತ್ಪತ್ಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ॥೧೨॥ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೇನಾನಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣಂ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯಣವಸ್ತದಧಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತು ಕಾರಣಮಿತಿ ಸುಖಬೋಧಾಯ ಸೂತ್ರಮಾದೌ ತ್ರೇಧಾ ಯೋಜಯತಿ –
ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನವಬೋಧರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಅದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವದತಾಮಣವಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಣುಸಮವಾಯೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಕರ್ಮಣಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಉಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।
ಪತ್ಯು (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೭) ರಿತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಾನುಗತೈರಿತಿ ನ ಜಾತೇರಿವ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನುಗತತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೈರಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ನ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂಬಂಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಧಾರೀತೀನ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿತ್ಯಯೋಗೇ । ಅತಶ್ಚಾಯುತಸಿದ್ಧಿಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕುಂಡಬದರಸಂಯೋಗೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ಸಮವಾಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಇಹೇತಿ ।
ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾರ್ಯಗಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವೇಗಾದಿಃ । ಅಭಿಘಾತಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷಃ । ಯಥೋದ್ಯಮಿತನಿಪಾತಿತಮುಸಲಸ್ಯೋಲೂಖಲೇನ । ನೋದನಂ ತು ಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ ಏವ ಸಂಯೋಗಃ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಃ , ಯಥಾ ಸಂನದ್ಧಕರಶರಸಂಯೋಗಃ ಕ್ಷೇಪಾನುಕೂಲಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಃ । ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣೇನಾನುಷಂಗಃ ।
ನನು ಪರೈಃ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ನೇಷ್ಯಂತೇ , ಕಿಂತು ಪರಮಾಣೌ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಘಾತಾನ್ನಿರಸ್ತೇ , ಗತ್ಯಭಾವಾದ್ವೈಶೇಷಿಕೋ ಯದಿ ಪರಮಾಣೌ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಯೇ ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರದೇಶಂ ಮನ್ಯೇತ , ಸ ಭಾಷ್ಯೇ ಆಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಂ ತಾವದಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವ್ಯಾಘಾತಮಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ಕೈಷೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ ವೈಷೇಷಿಕಃ –
ಏಷೇತಿ ।
ಘಟಾದಿಷು ಹಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ದೃಶ್ಯೇತೇ , ಯದಿ ತತ್ರಾಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗೇನ , ತರ್ಹಿ ಯಾವತ್ಪರಮಾಣು ತಥಾತ್ವೇ ಪರಮಾಣೋಶ್ಚ ನಿರಂಶತ್ವೇ ಸಂಯೋಗ ಏವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ಏವ ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂದ್ಧಾರಾಂ ಸುಪರಿಹಾರಾಮಾಪಾದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಯಾಃ ಸೂದ್ಧಾರತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತಿ ।
ಯದಿ ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರಾವಿರೋಧಸ್ತರ್ಹಿ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಭೇದೋಽವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇತ್ಸ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾದ್ಯಾಸರೂಪಃ , ವಿರೋಧಾಯ ಚ ತ್ವಯಾ ಜಲಾಂಜಲಿರ್ದತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಪರೇಣಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಭಿಘಾತಾದಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಲಯಾದಭಿಘಾತಾದೀನಾಂ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಣಾವಪರ್ಯಾಯೇಣಾಭಿಘಾತಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ನಿಯಮೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಶರೀರಾದಿಲಯಾದೇವ ದುಃಖಚ್ಛೇದಸಿದ್ಧೇರಪ್ರಯೋಜಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಭವನ್ಮತೇ ತಾವನ್ನ ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪಿತತಾದಾತ್ಮ್ಯವಾನ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಸಂಬದ್ಧಃ ಸನ್ ಸಂಬಂಧಿನೌ ನ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨॥
ಸಮವಾಯಸ್ತಂತುಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬದ್ಧಃ ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರಣವದಿತ್ಯತ್ರಾಸಂಬಂಧತ್ವಮುಪಾಧಿಮಾಶಂಕತೇ –
ಅಥಾಸಾವಿತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪಕ್ಷೇತರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತಾ ಸಂಬಂಧಿನೋರ್ನ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಸ್ಪರಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧನಮವಿಶ್ಲಿಷ್ಟತ್ವಾಪಾದಾನಂ ಪರಮಾರ್ಥಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಬಂಧನಾತ್ಸತ್ತ್ವಂ ನಿತ್ಯಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಸಾವಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಸಂಬಂಧಾನಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಿನೋರಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧನೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೋರಿತಿ ಯತ್ತತ್ಸ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಕಿಮಸಂಬಂಧತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ಅಸಮವಾಯತ್ವಂ ವಾ ।
ನಾದ್ಯಃ ; ಸಂಯೋಗೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ಸಮವಾಯೇನ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚೈವಂ ತ್ವಯೇಷ್ಯತೇಽತಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಂ ಚ । ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮವಾಯೋ ವಾ ಸಂಬಂಧಾನಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯುಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾನಿಶ್ಚಯಾಪದೋಷಃ , ತಥಾಸತಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಲೋಪಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾನುಮಾನಮಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ಪರಸಿದ್ಧಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರೇಷಾಮನಿಷ್ಟಾಪಾದನಾದಿತಿ।
ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಧಿಸ್ತಥಾ ಚ ನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಸಮವಾಯ ಇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಯೋಗೇ ನಾಸ್ತ್ಯಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಮಸ್ಮನ್ಮತೇಽಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧತ್ವಾಚ್ಚ ಅತಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನೂಭಯಸಿದ್ಧಸ್ಥಲೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನ್ಯಾಯಮತೇ ಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಯಂ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾಸಮವೇತೋ ಗುಣೋ ಭವತೀತಿ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಮಿತ್ಯುಪಾಧೇರ್ವ್ಯತಿರೇಕ ಏವಂ ವಾಚ್ಯಃ । ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಾಽನಪೇಕ್ಷಃ ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧತ್ವಾದಿತಿ। ಅತ್ರ ತಾವದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದನಧ್ಯವಸಿತತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಮ್ ; ಅಭಾವೇ ಸಾಧ್ಯವತ್ಯಪಿ ಹೇತೋರವೃತ್ತೇಃ । ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತೇರಗುಣತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಅವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ। ಸಮವಾಯಃ ಸಮವೇತಃ ಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯಪ್ಯನುಮಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಂಯೋಗೇ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಜಾತ್ಯಾದೌ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಮವಾಯಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪ್ತಾಂ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಾರಯೇತ್ , ಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಚ ಸಮವಾಯೇ ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅತೋಽರ್ಥಾತ್ಸಂಬಧಾಪೇಕ್ಷಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಅಜಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಜಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತೇ ।
ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಯೋಗವತ್ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯನ್ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯೇ ತು ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯೈವ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಮವಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ನ ಮನ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಸ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಸಮವಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಪ್ರತಿಬಂದೀಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಮಸಂಬಂಧ ಏವ ಭವತು ತಥಾ ಚ ಕುತಃ ಪ್ರತಿಬಂದೀತಿ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಂಕತೇ –
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ದೂಷಯತಿ –
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಸಂಯೋಗಿನೋರಿತಿ ಸಪ್ತಮೀ ॥೧೩॥೧೪॥
ಯದಿ ಪರಮಾಣೂನ್ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾವಯವತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಾಧ್ಯತೇ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯತ್ಕಿಲೇತಿ ।
ಮೂಲಕಾರಣಮುಭಯಸಂಮತಂ ಪಕ್ಷಸ್ತದ್ಯದಿ ರೂಪಾದಿಮತ್ತರ್ಹಿ ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ಯಾಪಾದ್ಯಮಿತಿ ನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದತ ಆಹ –
ಕೇತಿ ।
ಯದಿ ಪರ್ವತೇಽನಗ್ನಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ತರ್ಹ್ಯಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಾವಪ್ರಮಿತಸ್ಯೈವಾಭ್ಯುಪಗಮಮಾತ್ರೇಣಾಪಾದಕತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಸಂಗೇಽಪ್ಯಾಪಾದ್ಯಾಪಾದಕಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಮಿತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ।
ಯದನಗ್ನಿಮತ್ತದಧೂಮವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ನಿಯತೇತಿ ।
ನನು ವ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಾದ್ವ್ಯಾಪಕರೋಪಸ್ತರ್ಕಃ ಕಥಮನೇನ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –
ತದನೇನೇತಿ ।
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಂ ಸೋಪಾದಾನಂ ಭಾವಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾನುಮಾನಮೇತತ್ತರ್ಕೋಪಬೃಂಹಿತಂ ನಿತ್ಯವ್ಯಾಪಕಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗದುಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಪರ್ಶವದ್ ನ ಚಾಣು ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ - ಅತ್ಯಂತಾಭಾವವದಿತಿ ಅನುಮಾನಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮನುಮಾನಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ಕಾರಣಾಭಾವಾದೇವನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಗ್ರಹಣೋಕ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾಣುರ್ನಿತ್ಯಃ , ಅವಯವವಿನಾಶಾವಯವವಿಭಾಗರಹಿತತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತ್ಯೇತತ್ಸುಖಾದಿಭಿರ್ನ ಸವ್ಯಭಿಚಾರಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸುಖಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ನನು ಸ್ಥಿತೇ ಘೃತೇ ಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಉದಾಹೃತಃ ಉತ ಘೃತಸ್ಯಾಪಿ । ನಾದ್ಯೇ ದ್ರವ್ಯಲಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ । ಅಂತ್ಯೇ ತು ಅವಯವವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಘೃತನಾಶಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತಿ। ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮುಪರಿ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ ।
ಕಾಠಿನ್ಯಂ ತಾವದ್ ಘೃತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾ , ನ ಚ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನಾಸಂಗತಿಃ ; ಪಟಾದೀನಾಮಪಿ ತಂತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವೇನ ತಂತ್ವಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾದ್ , ಇತ್ಯಾಹ –
ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಅಧಸ್ತಾದಾರಂಭಣಾಧಿಕಾರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೪) ।
ನನು ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಪೂರ್ವೇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕಂ ಹ್ಯನುಗತದ್ರವ್ಯಂ ಕಾರಣಭೂತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಮೃದ್ವೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪಸಂಸ್ಥಾನಾತ್ಮಕತ್ವಮಾಹ –
ನ ಚೈತ ಇತಿ ।
ಶಕಲಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ರುಚಕಾವಾಂತರೋ ವಿಕಾರ ಉಕ್ತಃ ।
ನನು ಕಿಮನುಗತದ್ರವ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಃ ಕಪಾಲಶಕಲಾದಯ ಏವ ಘಟರುಚಕಾದೀನಾರಪ್ಸ್ಯಂತೇ , ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಜನಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕುಂಭಕಾರಹೇಮಕಾರಾದಯೋ ನ ಕುಂಭರುಚಕಾದೀನಾಮ್ ಉಪಾದಾನಮ್ । ನಹಿ ತೇ ತಾಂಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪಾದದಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಭೃತ್ಕನಕೇ ತೂಪಾದಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಾರಿತಾ ; ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಚಾನುವೃತ್ತಯೋರೇವ ಮಹೀಹೇಮ್ನೋರ್ಘಟರುಚಕಾದಿಷ್ವನುಭೂಯತೇ , ನೇತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಾನಾಮಿತ್ಯನುಗತದ್ರವ್ಯಮೇವೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯುಪಾದಾನೇಽನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಚಿಂತಾ , ತದೇವ ನೇತಿ ಬೌದ್ಧಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ವಿನಶ್ಯಂತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ । ಏವಂ ‘ಯದಾ ತ್ವಪಾಸ್ತವಿಶೇಷಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣಂ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಮ್ ಆರಂಭಕಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ತು ತದಾ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯವಿಲಯನವದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಕೃತೋಪೋದ್ಘಾತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಘೃತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽವಯವವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರ ಘೃತನಾಶೋ ನೋಪೇಯತೇ , ಕಾಠಿನ್ಯಸಂಸ್ಥಾನನಾಶಸ್ತು ನ ಚ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನೋಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗಪ್ರಯೋಜಕಃ ; ಪರಮಾಣುಗತಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೇ ದ್ರವತ್ವೋದಯೇ ಚ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಥಾ ಕಾರ್ಯದ್ರವತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣೋರ್ದ್ರವತ್ವಕಲ್ಪನಾ , ಏವಂ ಕಾಠಿನ್ಯಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ನ ಚೇನ್ನೇತರದಪಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಾಣುದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅವಯವವಿಭಾಗಾದ್ಯಭಾವ ಉಪಜೀವ್ಯಃ , ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದಾಭಾವೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಕಾಠಿನ್ಯದ್ರವತ್ವೇ ಇತಿ ॥೧೫॥
ಪರಮಾಣುಷು ಗುಣೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಚಿತಾಪಚಿತಾವಯವತ್ವಪ್ರಸಂಜನಮಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯತ್ವಾದ್ಗುಣಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾವಿಘಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗುಣಸಮುದಾಯತ್ವಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ವಕ್ತುಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಸಮುದಾಯತ್ವಂ ತದ್ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸ್ಥೌಲ್ಯಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನುಭೂಯತೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೇನಾಮಿಲಿತಾ ಗುಣಾಸ್ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಸಂತಸ್ತೇ ವಿಶೇಷಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತವ್ಯವಹಾರವಂತಸ್ತೇ ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದಿನಾ ಶಾಂತತಾದಿಯೋಗಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರೇ ಗಂಧಾದೀನಾಮನುಪ್ರವೇಶಾದ್ ದ್ರವ್ಯಸಂಜ್ಞಾಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ರಸಾದಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಭೂತ್ವಾ ಗಂಧಂ ಧಾರಯಂತಿ , ರೂಪಾದಯ ಆಪೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಂ ಧಾರಯಂತಿ , ಸ್ಪರ್ಶಾದಯಸ್ತೇಜೋ ಭೂತ್ವಾ ರೂಪಂ ಧಾರಯಂತಿ , ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಸಮುದಾಯಶ್ಚ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ಸ್ಪರ್ಶಂ ಧಾರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಚಿತಗುಣಾನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ।
ಉಪಚಯಮಾತ್ರೇಣ ನ ಸಂಧಾತಾತ್ಮಕಮೂರ್ತ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –
ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಂಘಾತೇತಿ ಮೂರ್ತಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।
ಯಸ್ತು ಬ್ರೂತೇ ಇತಿ ।
ಆಗಮಮನಾದೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಸಂಘಾತೋಪಚಯಾಪಾದನೇ ಇಷ್ಟಪರತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಪರಮಾಣುಷು ಗುಣೋಪಚಯಾನ್ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇಷು ತದುಪಚಯಾನ್ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಪ್ರದರ್ಶನಂ ನ ತಾವದ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ; ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಾದ್ , ನಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇನ ; ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಸ್ತಾವದಿಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಮತಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೫) ರಿತ್ಯತ್ರ ಚೋಕ್ತರೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೌಗತಮತೇ ಸಂಘಾತೋಽನಧಿಷ್ಠಾತೃಕಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವೀಶ್ವರಾಧೀನಃ । ಉಪಾದಾನಂ ಚ ಗಂಧಾದೀನಾಮಸ್ತ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಭೇದಃ ॥೧೬॥೧೭॥
ಉತ್ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೌತ್ರಚಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾತ್ ಷಟ್ಪದಾರ್ಥೀದೂಷಣಸ್ಯ । ಭಾಷ್ಯೇ – ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಮಿತಿ , ನ ತು ತದುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮ್ ; ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗುಣಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ತದಭಾವಾದ್ ।
ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ನ ಹಿ ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಮತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಸಂಘಾತಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ವೈಶೇಷಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಗುಣಾದೇರ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಃ ।
ನನು ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಂ ಕಿಂತು ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯಧೀನೇತಿ ।
ನನು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮ್ ಅಭೇದಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯೇಽಗ್ನಿಧೂಮಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾತ ಆಹ –
ದ್ರವ್ಯಕಾರ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ।
ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ಘಟವೃತ್ತಿ ಶೌಕ್ಲ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತದನುಕೂಲತ್ವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತಿರುಕ್ತಾ , ತಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಭೇದೇ ಸತಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಯಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಿರ್ವಕ್ತಿ –
ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಆಕಾರಿಣೌ ಸ್ವತಂತ್ರೌ ಸ್ವತಂತ್ರವಸ್ತುನೋರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪರತಂತ್ರಯೋರ್ದ್ರವ್ಯತಂತ್ರಾಶ್ಚ ಗುಣಾದಯ ಇತಿ ಭೇದೇಽಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರವ್ಯಾಕಾರತಯಾ ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮತಯಾ । ಆಕಾರಾಂತರಾಯೋಗೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಧರ್ಮಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವೇದಿಯಮಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪಾದಿಕಾ , ಏಷೈವ ತು ನ ಭೇದೇ ಘಟತೇ , ನ ಹಿ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ವಿಂಧ್ಯಹಿಮವದಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಅಥ ಭಿನ್ನಾನಾಮಪ್ಯಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಕಾರೈರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವ ಉಚ್ಯೇತ , ತರ್ಹಿ ತಾನ್ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಾಮಿಮಾಮಿತಿ ।
ತದರ್ಥವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ತದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ತಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏಕದೇಶತ್ವಮಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯದೂಷಿತಂ , ಸ್ವಯಂ ತು ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಾಶಂಕತೇ , ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಂ ಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಾಹ –
ಯದಿ ತು ಸಂಯೋಗಿನೋರಿತಿ ।
ಕುಂಡಬದರೇ ಹಿ ಸಂಯೋಗಿನೀ ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಸ್ವಸ್ವಾವಯವ ಏವ ತಯೋರ್ದೇಶ ಇತಿ।
ನನು ಪರಮಾಣ್ವೋರಾಕಾಶಪರಮಾಣ್ವೋಶ್ಚ ಸಂಯೋಗೇ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತೇಷಾಮನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ನಿತ್ಯಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿಭುನೋರ್ದ್ವಾಯೋರ್ವಿಭುನೋಸ್ತ್ವನ್ಯತರಸ್ಯಾವಿಭುನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಚಾಕಾಶೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನ ಯಥಾಸಂಖ್ಯಮ್ ।
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಏಕತರಸ್ಯ ಸಬಂಧಿದೇಶತ್ವಾದೇವ ನ ತಯೋಃ ಸಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಸಂಯೋಗೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತಸಂಯೋಗೇನ ಸಂಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ನ ಮೂರ್ತತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ತಸ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಸಂಯೋಗೇ ನ ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಥಾಶ್ರುತೇ ತು ಭವತ್ಯೇವೋಪಾಧಿಃ ; ಯತ್ರಾತ್ಮಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ ತತ್ರ ಮೂರ್ತತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ। ಸಂಗಿತ್ವಾತ್ ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗುಣಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಏತಾವಾನೇವ ಹೇತುಃ । ಸುಖಬೋಧಾರ್ಥಂ ತು ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶೇ ಆತ್ಮಸಂಯೋಗೇಽಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸಂಯೋಗೇಽಸ್ತೀತಿ।
ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣಿತಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –
ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪಾದಕಃ ಸಮವಾಯಃ , ಕಿಂತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಏವೇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ನನು ಶುಕ್ಲತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿತ್ವತಲಾದಿಭಿರ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋ ಗುಣೋಽಭಿಧೀಯತೇ , ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಸ್ತು ದ್ರವ್ಯನಿಲೀನಗುಣವಾಚೀ ಲಕ್ಷಯತಿ ದ್ರವ್ಯಮತೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ತತಃ ಕಥಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಭೇದಪ್ರತಿಭಾವಮತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದೋ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾದ್ಭವತಿ , ತಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ವರೂಪಮನುಮಾನಮ್ , ದ್ರವ್ಯಂ ಗುಣಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿ , ತಚ್ಚ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಚಾಭೇದವಿಷಯೇಣ ತೇನ ವಿರೋಧಾದನುಮಾನೋತ್ಥಾನಾಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಸತಿ ಸಮವಾಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಕಥಮ್ ? ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಸಮವಾಯಃ , ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚಾಸತ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯೇ ಭವತಿ , ಇತರಥಾ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದತ ಆಹ –
ನ ಚ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯೇತಿ ವಾ ಪಾಠಃ । ತತ್ರ ಚ ನ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ , ಕಿಂ ತೂತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣ ಏವ ಗ್ರಂಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಸತೀತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ನಿತ್ಯಸಮವಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿತ್ವೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯನಿತ್ಯೋಽಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –
ಉತ್ಪತ್ತೌ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಸಮವಾಯಾದನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಸಿದ್ಧಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಯೋರಪಿ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಾಭಾವಾದಿಭಿರಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾನ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ಯತ್ಸಂಯೋಗಾಭಾವಸ್ತದಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತಃ ಸಂಯೋಗೌ ।
ಏತೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।
ಏವಂಭೂತಯುತಸಿದ್ಧಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಯೋಗತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋ , ತತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಣಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಂಯೋಗತ್ವಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧಸ್ತತಶ್ಚ ಯುತಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣೇ ಸಯೋಗಪದಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಾವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾದ್ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇನೋಭಯವಾದಿಸಂಮತಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾಚಕೇನ ಪದವೃಂದೇನ ಯುತಂ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಂ ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧೀಯೇತ , ತತ್ರಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಂಯೋಗತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತದ್ವ್ಯವೃತ್ತಿಸಮರ್ಥಸಂಯೋಗಪದವದ್ಯುತಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಿತಯುತಸಿದ್ಧಿರಾಹಿತ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಂಯೋಗತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತೀತರೇತರಾಶ್ರಯಮ್ ।
ತರ್ಹ್ಯಾನ್ಯೈವಾಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾನ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಸಭವೋಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯತರಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಭಯಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತ್ರೀಣಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ । ಏತಾನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕೈರ್ಹಿ ತಂತುಭ್ಯಃ ಪಟೇ ಉತ್ಪನ್ನೇ ತತ್ಕ್ಷಣೇ ಏವ ತಂತ್ವಾಕಾಶಸಂಯೋಗಜನ್ಯಃ ಪಟಾಕಾಶಸಂಯೋಗ ಇಷ್ಯತೇ , ಸ ಚ ನ ಕರ್ಮಜಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪಟಸತ್ತಾಕ್ಷಣೇ ಪಟೇ ಕರ್ಮಾಭಾವಾದತಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂಯೋಗಜ ಇತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇತಾವಲ್ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು ತಥಾ ಚ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ನಾಪೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸಂಯೋಗಪದಾನುಪಾದಾನಾದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅಸತಿ ಪ್ರಾಪ್ತರಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸತ್ತೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರವಯವಸಾವಯವಯೋಃ ಸಮವಾಯಸಂಭವಾತ್ ಕಥಂ ಸಂಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿರತ ಆಹ –
ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ಏಕಾಕರ್ಷಣೇ ಇತರಾಕರ್ಷಣಂ ಹಿ ಸಾವಯವಾನಾಮಂಕುರತರುಶಾಖಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪಿಂಡಾವಯವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಂವೇಷ್ಟನೇನ ಪಿಂಡೀಕೃತೇ ಪಟೇ ಪ್ರಸಾರಣಸಮಯೇ ತದವಯವಸಂಯೋಗಾ ನ ನಶ್ಯಂತಿ , ಕಿಂ ತ್ವವಸ್ಥಿತಸಂಯೋಗಾನಾಮೇವ ತೇಷಾಮಧಿಕದೇಶವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಪಿಂಡಾವಸ್ಥಾ ನಶ್ಯತಿ ತಥಾ ಪಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪೀತಿ ।