ಸಮುದಾಯ ಉಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ

ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।

ವೈಶೇಷಿಕಾಃ ಖಲ್ವರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾಃ । ತೇ ಹಿ ಪರಮಾಣ್ವಾಕಾಶಾದಿಕ್ಕಾಲಾತ್ಮಮನಸಾಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾನಾಂ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಶೇಷಾಣಾಂ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಮುಪಯಂತಿ, ತೇನ ತೇಽರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾಃ । ತೇನ ತದುಪನ್ಯಾಸೋ ವೈನಾಶಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಸರ್ವವೈನಾಶಿಕಾನ್ ಸ್ಮಾರಯತೀತಿ ತದನಂತರಂ ವೈನಾಶಿಕಮತನಿರಾಕರಣಮಿತಿ । ಅರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಸ್ಥಿರಭಾವವಾದಿನಾಂ ಸಮುದಾಯಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯೇತಾಪಿ, ಕ್ಷಣಿಕಭಾವವಾದಿನಾಂ ತ್ವಸೌ ದೂರಾಪೇತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ತೇನ ನತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಿದಂ ದೂಷಣಾಯ ವೈನಾಶಿಕಮತಮುಪನ್ಯಸಿತುಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಭೇದಾನಾಹ

ಸ ಚ ಬಹುಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ।

ವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಖಲು, ಕೇಚಿತ್ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವ ರಾದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿಜ್ಝಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ । ಕೇಚಿತ್ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಮ್ । ಅಥ ತ್ವತ್ರಭವತಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭೇದೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ತ್ವಸ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದಪರಿತೋಷೇಣಾಹ

ವಿನೇಯಭೇದಾದ್ವಾ ।

ಹೀನಮಧ್ಯಮೋತ್ಕೃಷ್ಟಧಿಯೋ ಹಿ ಶಿಷ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ತತ್ರ ಯೇ ಹೀನಮತಯಸ್ತೇ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವವಾದೇನ ತದಾಶಯಾನುರೋಧಾಚ್ಛೂನ್ಯತಾಯಾಮವತಾರ್ಯಂತೇ । ಯೇ ತು ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವೇನ ಶೂನ್ಯತಾಯಾಮವತಾರ್ಯಂತೇ । ಯೇ ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಮತಯಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶೂನ್ಯತಾತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಬೋಧಿಚಿತ್ತವಿವರಣೇ -“ದೇಶನಾ ಲೋಕನಾಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಶಯವಶಾನುಗಾಃ । ಭಿದ್ಯಂತೇ ಬಹುಧಾ ಲೋಕ ಉಪಾಯೈರ್ಬಹುಭಿಃ ಪುನಃ ॥ ೧ ॥ ಗಂಭೀರೋತ್ತಾನಭೇದೇನ ಕ್ವಚಿಚ್ಚೋಭಯಲಕ್ಷಣಾ । ಭಿನ್ನಾಪಿ ದೇಶನಾಭಿನ್ನಾ ಶೂನ್ಯತಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾ” ॥ ೨ ॥ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವೈಭಾಷಿಕಸೌತ್ರಾಂತಿಕಯೋರವಾಂತರಮತಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತಾಯಾಮಸ್ತಿ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ತಥಾ ಚ ತ್ರಿತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ । ಪೃಥಿವೀ ಸ್ವರಸ್ವಭಾವಾ, ಆಪಃ ಸ್ನೇಹಸ್ವಭಾವಾಃ, ಅಗ್ನಿರುಷ್ಣಸ್ವಭಾವಃ, ವಾಯುರೀರಣಸ್ವಭಾವಃ । ಈರಣಂ ಪ್ರೇರಣಮ್ । ಭೂತಭೌತಿಕಾನುಕ್ತ್ವಾ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಿಕಾನಾಹ

ತಥಾ ರೂಪೇತಿ ।

ರೂಪ್ಯಂತೇ ಏಭಿರಿತಿ ರೂಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಚ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಸವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ರೂಪಸ್ಕಂಧಃ । ಯದ್ಯಪಿ ರೂಪ್ಯಮಾಣಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಥಾಪಿ ಕಾಯಸ್ಥತ್ವಾದ್ವಾ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾದ್ವಾ ಭವಂತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧೋಽಹಮಿತ್ಯಾಕಾರೋ ರೂಪಾದಿವಿಷಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಜನ್ಯೋ ವಾ ದಂಡಾಯಮಾನಃ । ವೇದನಾಸ್ಕಂಧೋ ಯಾ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾನುಭಯವಿಷಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಸುಖದುಃಖತದ್ರಹಿತವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಜಾಯತೇ ಸ ವೇದನಾಸ್ಕಂಧಃ । ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಕಂಧಃ ಸವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಜ್ಞಾಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಪ್ರತಿಭಾಸಃ, ಯಥಾ ಡಿತ್ಥಃ ಕುಂಡಲೀ ಗೌರೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಕಂಧೋ ರಾಗಾದಯಃ ಕ್ಲೇಶಾಃ, ಉಪಕ್ಲೇಶಾಶ್ಚ ಮದಮಾನಾದಯಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಚೇತಿ । ತದೇತೇಷಾಂ ಸಮುದಾಯಃ ಪಂಚಸ್ಕಂಧೀ ।

ತಸ್ಮಿನ್ನುಭಯಹೇತುಕೇಽಪೀತಿ ।

ಬಾಹ್ಯೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ದ್ವ್ಯಣುಹೇತುಕೇ ಭೂತಭೌತಿಕಸಮುದಾಯೇ, ರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸ್ಕಂಧಹೇತುಕೇ ಚ ಸಮುದಾಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಽಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣೇ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಾ । ಕುತಃ ।

ಸಮುದಾಯಿನಾಮಚೇತನತ್ವಾತ್ ।

ಚೇತನೋ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಿಃ ಸರ್ವಂ ಮೃದ್ದಂಡಾದ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಂ ಘಟಮಾರಚಯನ್ ದೃಷ್ಟಃ । ನಹ್ಯಸತಿ ಮೃದ್ದಂಡಾದಿವ್ಯಾಪಾರಿಣಿ ವಿದುಷಿ ಕುಲಾಲೇ ಸ್ವಯಮಚೇತನಾ ಮೃದ್ದಂಡಾದಯೋ ವ್ಯಾಪೃತ್ಯ ಜಾತು ಘಟಮಾರಚಯಂತಿ । ನ ಚಾಸತಿ ಕುವಿಂದೇ ತಂತುವೇಮಾದಯಃ ಪಟಂ ವಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ತದನುಗುಣಕಾರಣಸಮವಧಾನಾಧೀನಸ್ತದಭಾವೇ ನ ಭವತಿ । ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾನುಗುಣಂ ಚ ಕಾರಣಸಮವಧಾನಂ ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಧೀನಮಸತ್ಯಾಂ ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತ ಇತಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಧೀನತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಾ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವ ಏವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅದ್ಧಾ ಚೇತನಾಧೀನೈವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅಸ್ತಿ ತು ಚಿತ್ತಂ ಚೇತನಂ, ತದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಷಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಸತ್ಯಭಿಜ್ವಲತ್ತತ್ಕಾರಣಚಕ್ರಂ ಯಥಾಯಥಾ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ತಥಾತಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯದಚೇತನಾನಿ ಕಾರಣಾನ್ಯಧಿಷ್ಠಾಯ ಕಾರ್ಯಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ

ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವಾತ್ ।

ನ ಖಲು ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಮುದಾಯಸಿದ್ಧಿಮಂತರೇಣ ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಂ, ತತಸ್ತು ತಾಮಿಚ್ಛನ್ ದುರುತ್ತರಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾವಿಶೇದಿತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಾ ಚಿತ್ತಾಭಿದೀಪ್ತಿರುತ್ತರಸಮುದಾಯಂ ಘಟಯತಿ । ಘಟನಸಮಯೇ ತಸ್ಯಾಶ್ಚಿರಾತೀತತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹಾತ್ । ಅಸ್ಮದ್ರಾದ್ಧಾಂತವದನ್ಯಸ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸಿತುರ್ವಾ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಸಂಘಾತಕರ್ತುರನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕಾರಣವಿನ್ಯಾಸಭೇದಂ ಹಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ನ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಂತರೇಣ ತದ್ವಿನ್ಯಾಸಭೇದಂ ವೇದಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸಕ್ಷಣಿಕೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಕಾಲಾನವಸ್ಥಾಯೀ ಜ್ಞಾತುಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವುತ್ಸಹತೇ । ಅತ ಉಕ್ತಮ್

ಸ್ಥಿರಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅಸಮವಹಿತಾನ್ಯೇವ ಕಾರಣಾನಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಿ, ಕೃತಮತ್ರ ಸಮವಧಾಯಯಿತ್ರಾ ಚೇತನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ

ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯುಚ್ಯತೇ ಅಸ್ತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಪೂರ್ವಾಪರಾನುಸಂಧಾತೃ, ತದೇವ ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರತಿಸಂಧಾತೃ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ

ಆಶಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಯತ್ಖಲ್ವೇಕಂ ಯದಿ ಸ್ಥಿರಮಾಸ್ಥೀಯೇತ ತತೋ ನಾಮಾಂತರೇಣಾತ್ಮೈವ । ಅಥ ಕ್ಷಣಿಕಂ, ತತ ಉಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಃ । ನಚ ತತ್ಸಂತಾನಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ನಾಮಾಂತರೇಣಾತ್ಮಾಭ್ಯುಪಗತೋಽನನ್ಯತ್ವೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ, ತಚ್ಚ ಕ್ಷಣಿಕಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಃ । ಆಶೇರತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾ ಇತ್ಯಾಶಯ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಮುದಾಯಿನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ನಚ ಕ್ಷಣಿಕಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯಸ್ತತ್ಕಾರಣಕಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತೇನ ವ್ಯಾಪಾರವತಾ ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಪಾರಸಮಯೇ ಚ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋರಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಮಸಮಯಯೋರಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಭಿನ್ನಕಾಲಯೋರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ

ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ॥ ೧೮ ॥

ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ಹಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇನ ‘ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಫಲಮ್’ ಇತಿ । “ಉತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ತಥಾಗತಾನಾಮನುತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ಸ್ಥಿತೈಷಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮತಾ” । “ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತಾ ಧರ್ಮನಿಯಾಮಕತಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಾನುಲೋಮತಾ” ಇತಿ । ಅಥ ಪುನರಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ । ಸ ಪುನರ್ದ್ವಿವಿಧೋ ಬಾಹ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಶ್ಚ । ತತ್ರ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ ಯದಿದಂ ಬೀಜಾದಂಕುರೋಽಂಕುರಾತ್ಪತ್ರಂ ಪತ್ರಾತ್ಕಾಂಡಂ ಕಾಂಡಾನ್ನಾಲೋ ನಾಲಾದ್ಗರ್ಭೋ ಗರ್ಭಾಚ್ಛೂಕಃ ಶೂಕಾತ್ಪುಷ್ಪಂ ಪುಷ್ಪಾತ್ಫಲಮಿತಿ । ಅಸತಿ ಬೀಜೇಽಂಕುರೋ ನ ಭವತಿ, ಯಾವದಸತಿ ಪುಷ್ಪೇ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ । ಸತಿ ತು ಬೀಜೇಽಂಕುರೋ ಭವತಿ, ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪೇ ಸತಿ ಫಲಮಿತಿ । ತತ್ರ ಬೀಜಸ್ಯ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಮಂಕುರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಅಂಕುರಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಂ ಬೀಜೇನ ನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ಏವಂ ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪಸ್ಯ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಫಲಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಏವಂ ಫಲಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಪುಷ್ಪೇಣಾಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಸತ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಬೀಜಾದೀನಾಮಸತ್ಯಪಿ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಷ್ಠಾತರಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವನಿಯಮೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಕ್ತೋ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ । ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಹೇತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಃ । ಹೇತುಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂತೇ ಹೇತ್ವಂತರಾಣೀತಿ, ತೇಷಾಮಯಮಾನಾನಾಂ ಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾ ಷಣ್ಣಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಬೀಜಹೇತುರಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಪೃಥಿವೀಧಾತುರ್ಬೀಜಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹಕೃತ್ಯಂ ಕರೋತಿ ಯತೋಽಂಕುರಃ ಕಠಿನೋ ಭವತಿ, ಅಬ್ಧಾತುರ್ಬೀಜಂ ಸ್ನೇಹಯತಿ, ತೇಜೋಧಾತುರ್ಬೀಜಂ ಪರಿಪಾಚಯತಿ, ವಾಯುಧಾತುರ್ಬೀಜಮಭಿನಿರ್ಹರತಿ ಯತೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ, ಆಕಾಶಧಾತುರ್ಬೀಜಸ್ಯಾನಾವರಣಕೃತ್ಯಂ ಕರೋತಿ, ಋತುರಪಿ ಬೀಜಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಂ ಕರೋತಿ, ತದೇತೇಷಾಮವಿಕಲಾನಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯೇ ಬೀಜೇ ರೋಹಿತ್ಯಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ ನಾನ್ಯಥಾ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀಧಾತೋರ್ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಬೀಜಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹಕೃತ್ಯಂ ಕರೋಮೀತಿ, ಯಾವದೃತೋರ್ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಬೀಜಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಂ ಕರೋಮೀತಿ । ಅಂಕುರಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಮೇಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ತಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧೋ ಯದಿದಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಯಾವಜ್ಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ಜರಾಮರಣಾದೀತಿ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇನ್ನಾಭವಿಷ್ಯನ್ನೈವ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಅಜನಿಷ್ಯಂತ । ಏವಂ ಯಾವಜ್ಜಾತಿಃ । ಜಾತಿಶ್ಚೇನ್ನಾಭವಿಷ್ಯನ್ನೈವ ಜರಾಮರಣಾದಯ ಉತ್ಪತ್ಸ್ಯಂತ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾಯಾ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾನಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಮವಿದ್ಯಯಾ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಇತಿ । ಏವಂ ಯಾವಜ್ಜಾತ್ಯಾ ಅಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಜರಾಮರಣಾದ್ಯಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಜರಾಮರಣಾದೀನಾಮಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಂ ಜಾತ್ಯಾದಿಭಿರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಇತಿ । ಅಥ ಚ ಸತ್ಸ್ವವಿದ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವಯಮಚೇತನೇಷು ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಬೀಜಾದಿಷ್ವಿವ ಸತ್ಸ್ವಚೇತನೇಷು ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವಪ್ಯಂಕುರಾದೀನಾಮ್ । ಇದಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯೇದಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ । ಸೋಽಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ । ಅಥ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯ್ವಾಕಾಶವಿಜ್ಞಾನಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಭವತಿ ಕಾಯಃ । ತತ್ರ ಕಾಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಧಾತುಃ ಕಾಠಿನ್ಯಂ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ । ಅಬ್ಧಾತುಃ ಸ್ನೇಹಯತಿ ಕಾಯಮ್ । ತೇಜೋಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯಾಶಿತಪೀತೇ ಪರಿಪಾಚಯತಿ । ವಾಯುಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯ ಶ್ವಾಸಾದಿ ಕರೋತಿ । ಆಕಾಶಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯಾಂತಃ ಸುಷಿರಭಾವಂ ಕರೋತಿ । ಯಸ್ತು ನಾಮರೂಪಾಂಕುರಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಪಂಚವಿಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸಂಯುಕ್ತಂ ಸಾಸ್ರವಂ ಚ ಮನೋವಿಜ್ಞಾನಂ, ಸೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುಃ । ಯದಾ ಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತವೋ ಭವಂತ್ಯವಿಕಲಾಸ್ತದಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಭವತಿ ಕಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತೂನಾಂ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಂ ಕಾಯಸ್ಯ ಕಾಠಿನ್ಯಾದಿ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮ ಇತಿ । ಕಾಯಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಮೇಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ಅಥ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತುಭ್ಯೋಽಚೇತನೇಭ್ಯಶ್ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಭ್ಯೋಽಂಕುರಸ್ಯೇವ ಕಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಸೋಽಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರೈತೇಷ್ವೇವ ಷಟ್ಸು ಧಾತುಷು ಯೈಕಸಂಜ್ಞಾ, ಪಿಂಡಸಂಜ್ಞಾ, ನಿತ್ಯಸಂಜ್ಞಾ, ಸುಃಖಸಂಜ್ಞಾ, ಸತ್ತ್ವಸಂಜ್ಞಾ, ಪುದ್ಗಲಸಂಜ್ಞಾ, ಮನುಷ್ಯಸಂಜ್ಞಾ, ಮಾತೃದುಹಿತೃಸಂಜ್ಞಾ, ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರಸಂಜ್ಞಾ, ಸೇಯಮವಿದ್ಯಾ ಸಂಸಾರಾನರ್ಥಸಂಭಾರಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಂ, ತಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ವಸ್ತುವಿಷಯಾ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ, ವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚತ್ವಾರೋ ರೂಪಿಣ ಉಪಾದಾನಸ್ಕಂಧಾಸ್ತನ್ನಾಮ, ತಾನ್ಯುಪಾದಾಯ ರೂಪಮಭಿನಿರ್ವರ್ತತೇ । ತದೈಕಧ್ಯಮಭಿಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಾಮರೂಪಂ ನಿರುಚ್ಯತೇ ಶರೀರಸ್ಯೈವ ಕಲಲಬುದ್ಬುದಾದ್ಯವಸ್ಥಾ ನಾಮರೂಪಸಂಮಿಶ್ರಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಷಡಾಯತನಂ, ನಾಮರೂಪೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸನ್ನಿಪಾತಃ ಸ್ಪರ್ಶಃ, ಸ್ಪರ್ಶಾದ್ವೇದನಾ ಸುಖಾದಿಕಾ, ವೇದನಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇತತ್ಸುಖಂ ಪುನರ್ಮಯೇತ್ಯಧ್ಯವಸಾನಂ ತೃಷ್ಣಾ ಭವತಿ । ತತೌಪಾದಾನಂ ವಾಕ್ಕಾಯಚೇಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತೋ ಭವೋ ಭವತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಭವೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ, ತದ್ಧೇತುಕಃ ಸ್ಕಂಧಪ್ರಾದುರ್ಭಾವೋ ಜಾತಿಃಜನ್ಮ । ಜನ್ಮಹೇತುಕಾ ಉತ್ತರೇ ಜರಾಮರಣಾದಯಃ । ಜಾತಾನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಪರಿಪಾಕೋ ಜರಾ । ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ನಾಶೋ ಮರಣಮ್ । ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಮೂಢಸ್ಯ ಸಾಭಿಷಂಗಸ್ಯ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಾವಾಂತರ್ದಾಹಃ ಶೋಕಃ । ತದುತ್ಥಂ ಪ್ರಲಪನಂ ಹಾ ಮಾತಃ, ಹಾ ತಾತ, ಹಾ ಚ ಮೇ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದೀತಿ ಪರಿದೇವನಾ । ಪಂಚವಿಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸಂಯುಕ್ತಮಸಾಧ್ವನುಭವನಂದುಃಖಮ್ । ಮಾನಸಂ ಚ ದುಃಖಂದೌರ್ಮನಸ್ಯಮ್ । ಏವಂಜಾತೀಯಕಾಶ್ಚೋಪಾಯಾಸ್ತ ಉಪಕ್ಲೇಶಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಽಮೀ ಪರಸ್ಪರಹೇತುಕಾಃ, ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಾ ಅವಿದ್ಯಾದಯೋಽವಿದ್ಯಾದಿಹೇತುಕಾಶ್ಚ ಜನ್ಮಾದಯೋ ಘಟೀಯಂತ್ರವದನಿಶಮಾವರ್ತಮಾನಾಃ ಸಂತೀತಿ ತದೇತೈರವಿದ್ಯಾದಿಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಸಂಘಾತ ಇತಿ । ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ

ತನ್ನ ಕುತಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಯತ್ಖಲು ಹೇತೂಪನಿಬದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಂ ಹೇತುಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪಾದತ್ವಾದುತ್ಪದ್ಯತಾಂ ನಾಮ । ಪಂಚಸ್ಕಂಧಸಮುದಾಯಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬದ್ಧೋ ನ ಹೇತುಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಪಿ ತು ನಾನಾಹೇತುಸಮವಧಾನಜನ್ಮಾ । ನ ಚ ಚೇತನಮಂತರೇಣಾನ್ಯಃ ಸಂನಿಧಾಪಯಿತಾಸ್ತಿ ಕಾರಣಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬೀಜಾದಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬದ್ಧಾಯಾ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಪಕ್ಷೇಣ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರೋದ್ಭಾವನಾಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಸರ್ವಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಏವಾಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಯೋಽಂಕುರಮಾರಭಂತೇ । ತೇಷಾಂ ತೂಪಸರ್ಪಣಪ್ರತ್ಯಯವಶಾತ್ಪರಸ್ಪರಸಮವಧಾನಮ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಾದೇವ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮನ್ಯೈಃ ಕಾರಣೈರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾರಣಚಕ್ರಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇವ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚೈಕೋಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸಮರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ಯ ಉದಾಸತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ತೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತೋ ಯೇನೈವಮಾಲೋಚಯೇಯುರಸ್ಮಾಸು ಸಮರ್ಥ ಏಕೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಇತಿ ಕೃತಂ ನಃ ಸಂನಿಧಿನೇತಿ । ಕಿಂತೂಪಸರ್ಪಣಪ್ರತ್ಯಯಾಧೀನಪರಸ್ಪರಸಂನಿಧಾನೋತ್ಪಾದಾ ನಾನುತ್ಪತ್ತುಂ ನಾಪ್ಯಸಂನಿಧಾತುಮೀಶತೇ । ತಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನನಪೇಕ್ಷಾನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ನ ನೋತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಾ ಸರ್ವೇ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಂತೋಽಪಿ ನಾನಾಕಾರ್ಯಾಣಾಮೀಶತೇ ತತ್ರೈವ ತೇಷಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಭೇದಃ, ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಏಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯನಾನಾತ್ವಹೇತುತ್ವಾತ್ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ತನ್ನ । ಯದ್ಯಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅನಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನೇ, ಹಂತಾನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ತತಃ ಪೂರ್ವೇ ತತಃ ಪೂರ್ವೇ ಸರ್ವ ಏವಾನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತತ್ತತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನ ಇತಿ ಕುಸೂಲಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯೇನ ಬೀಜಕ್ಷಣೇನ ಕುಸೂಲಸ್ಥೇನ ಸ್ವಕಾರ್ಯಕ್ಷಣಪರಂಪರಯಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥೋ ಬೀಜಕ್ಷಣೋ ಜನಯಿತವ್ಯಃ ಸೋಽನಪೇಕ್ಷ ಏವ ಬೀಜಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನೇ ಏವಂ ಸರ್ವ ಏವ ತದನಂತರಾನಂತರವರ್ತಿನೋ ಬೀಜಕ್ಷಣಾ ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಕುಸೂಲನಿಹಿತಬೀಜ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ಕೃತೀ ಕೃಷೀವಲಃ ಕೃತಮಸ್ಯ ದುಃಖಬಹುಲೇನ ಕೃಷಿಕರ್ಮಣಾ । ಯೇನ ಹಿ ಬೀಜಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಕ್ಷಣಪರಂಪರಯಾಂಕುರೋ ಜನಯಿತವ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಸೌ ಕ್ಷಣಪರಂಪರಾ ಕುಸೂಲ ಏವಾಂಕುರಂ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾ ಏವಾಂತ್ಯಾ ವಾ ಮಧ್ಯಾ ವಾ ಪೂರ್ವೇ ವಾ ಕ್ಷಣಾಃ ಕಾರ್ಯೋಪಜನನ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ನ ಕಿಂಚಿದೇಕಮೇಕಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಸಂಭವಃ” ಇತಿ । ತಚ್ಚೇದಂ ಸಮವಧಾನಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ವಿನ್ಯಾಸಭೇದತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಜ್ಞಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ನಾಚೇತನಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ಭವೇದುಪಪನ್ನಃ ಸಂಘಾತೋ ಯದಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮವಗಮ್ಯೇತೇತಿ ।

ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಇತರೇತರಹೇತುತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮಭಿಸಂಧಿಮವಿದ್ವಾನ್ ಪರಿಚೋದಯತಿ

ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿಭಿರರ್ಥಾದಾಕ್ಷೀಪ್ಯತ ಇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।

ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪ ಉತ್ಪಾದನಮ್ , ಆಹೋ ಜ್ಞಾಪನಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಕಾರಣಮನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯತಿ, ಕಿಂತು ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾಪನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾಪಿತಸ್ಯಾನ್ಯದುತ್ಪಾದಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸ್ಥಿರಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸತ್ಯಪಿ ಚ ಭೋಕ್ತರ್ಯಧಿಷ್ಠಾತಾರಂ ಚೇತನಮಂತರೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಮಂಗ, ಪುನಃ ಕ್ಷಣಿಕೇಷು ಭಾವೇಷು । ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗೇನಾಪಿ ಕದಾಚಿದಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ ಸಂಘಾತಃ, ಸ ತು ಭೋಕ್ತಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೂರೋತ್ಸಾರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ

ಭೋಕ್ತೃರಹಿತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಬಹವ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯಂತಿ । ನಚ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಭಾವಸ್ಯೋಪಕಾರಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವಾದನುಪಕೃತೋಪಕೃತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಕಾಲಭೇದೇನ ವಾ ತದುಪಪತ್ತೌ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ತದಿದಮಾಹ

ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷು ಚೇತಿ ।

ಅಥಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।

ಯದಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ಭವೇತ್ತದಾ ಚೇತನೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾಪೇಕ್ಷೇತಾಪಿ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನೋಽಪಿ ತು ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಃ । ತಥಾಚ ಕೃತಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾ । ಹೇತುಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಕಾರ್ಯಸಂಘಾತಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ಕೇವಲ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ತು ತಾವದ್ಯಥಾ ಕೇವಲಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ನೋಪಜಾಯತ ಇತಿ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ

ಕಥಂ ತಮೇವೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಮಾಸ್ಥಾಯ ಚೋದಯತಿ

ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಸಂಘಾತಾ ಏವೇತಿ ।

ಅಸ್ಥಿರಾ ಅಪಿ ಹಿ ಭಾವಾಃ ಸದಾ ಸಂಹತಾ ಏವೋದಯಂತೇ ವ್ಯಯಂತೇ ಚ । ನ ಪುನರಿತಸ್ತತೋಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಕೇನಚಿತ್ಪುಂಜೀಕ್ರಿಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಕೃತಮತ್ರ ಸಂಹಂತ್ರಾ ಚೇತನೇನೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನಾದೌ ಇತಿ

ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ।

ತದೇತದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ತಥಾಪಿ ಸಂಘಾತಾದಿತಿ ।

ಸ ಖಲು ಸಂಘಾತಸಂತತಿವರ್ತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಹ್ವಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸಂತಾನೋ ಯಥಾಯಥಂ ಸುಖದುಃಖೇ ಜನಯನ್ನಾಗಂತುಕಂ ಕಂಚನಾನಾಸಾದ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಜನಯೇತ್ , ಆಸಾದ್ಯ ವಾ । ಅನಾಸಾದ್ಯಜನನೇ ಸದೈವ ಸುಖದುಃಖೇ ಜನಯೇತ್ , ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಆಸಾದ್ಯ ಜನನೇ ತದಾಸಾದನಕಾರಣಂ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಥಾಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಃ । ತಸ್ಮಾದನೇನಾಗಂತುಕಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಧಾತಸಂತಾನಸ್ಯೈವ ಸದೃಶಜನನೇ ವಿಸದೃಶಜನನೇ ವಾ ಸ್ವಭಾವ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ತಥಾ ಚ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಭೋಗಾರ್ಥಃ ಸಂಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಪ್ರಾಪ್ತಭೋಗೋ ಹಿ ಭೋಗಾರ್ಥೀ ಭೋಗಮಾಪ್ತುಕಾಮಸ್ತತ್ಸಾಧನೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಸಿದ್ಧಮ್ । ಸೇಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೋಗಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿರೇ ಭೋಕ್ತರಿ ಭೋಗತತ್ಸಾಧನಸಮಯವ್ಯಾಪಿನಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನಾಸ್ಥಿರೇ । ನಚ ಭೋಗಾದನನ್ಯಸ್ಮಿನ್ । ನಹಿ ಭೋಗೋ ಭೋಗಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ನಾಪ್ಯನ್ಯೋ ಭೋಗಾಯಾನ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಬುಭುಕ್ಷುಮುಮುಕ್ಷೂ ಚೇತ್ಸ್ಥಿರಾವಾಸ್ಥೀಯೇಯಾತಾಂ ತದಾಭ್ಯುಪೇತಹಾನಮ್ , ಅಸ್ಥೈರ್ಯೇ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ತು ಸಂಘಾತಃ ಸಿಧ್ಯೇದ್ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವಾದಿತಿ ।

ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಕರ್ತ್ರಭಾವಃ । ತತಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಸಂಘಾತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥

ಉತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ ಪೂರ್ವನಿರೋಧಾತ್ ।

ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಣ ಸಂಗತಿಮಸ್ಯಾಹ

ಉಕ್ತಮೇತದಿತಿ ।

ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದೂಷಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಮಪಿ ತಂ ದೂಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೂಷಣಮಾಹ

ಇದಮಿದಾನೀಮಿತಿ ।

ನಿರುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ತಾವದ್ವೈಶೇಷಿಕವನ್ನಿರೋಧಕಾರಣಸಾಂನಿಧ್ಯಂ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ವೈನಾಶಿಕೈರಕಾರಣಂ ವಿನಾಶಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛದ್ಭಿಸ್ತಸ್ಯಾನಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಾಶಗ್ರಸ್ತತ್ವಮಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚ ಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತಥಾ ಚೋಭಯೋರಪ್ಯಭಾವಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದ್ಧೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಶಂಕತೇ

ಅಥ ಭಾವಭೂತ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಸತ್ತಾಽರ್ಥವತೀ ನ ಕಾರ್ಯಕಾಲಾ, ತದಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಯಾಃ ಸತ್ತಾಯಾ ಅನುಪಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತಲ್ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ

ಭಾವಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।

ಭೂತ್ವಾ ವ್ಯಾಪೃತ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಥಿರತ್ವಮ್ , ಇತರಥಾ ತು ಲೋಕವಿರೋಧ ಇತಿ । ಪುನಃ ಶಂಕತೇ

ಅಥ ಭಾವ ಏವೇತಿ ।

ಯಥಾಹುಃಽಭೂತಿರ್ಯೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾ ಸೈವ ಕಾರಕಂ ಸೈವ ಚೋಚ್ಯತೇಽಇತಿ । ಭವತ್ಯೇವಂ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ ತಥಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ನ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ

ತಥಾಪಿ ನೈವೋಪಪದ್ಯತೇ

ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಕಾರಣಭಾವಃ । ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಕಾರಣಾ ಹಿ ಘಟಾದಯಶ್ಚ ರೂಚಕಾದಯಶ್ಚ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾತ್ಮಾನೋಽನುಭೂಯಂತೇ । ಯದಿ ಚ ನ ಕಾರ್ಯಸಮಯೇ ಕಾರಣಂ ಸತ್ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ತದಾತ್ಮನಾನುಭವಃ । ನಚ ಕಾರಣಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯಾನುಗಮೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಗಮೇ ವಾ ತದೇವ ಕಾರಣಂ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಥಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ತು ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ತಂತುಘಟಾದಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ

ವಿನೈವ ವೇತಿ ।

ನಚ ತದ್ಭಾವಭಾವೋ ನಿಯಾಮಕಃ, ತಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇಽಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣತ್ವೇ ವಾ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನೇರಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಪಾತಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿ ಚೋತ್ಪಾದನಿರೋಧಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪತ್ರಯೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ

ಅಪಿ ಚೋತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ನಾಮೇತಿ ।

ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾಪಾದನೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾದನಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ವಸ್ತೂತ್ಪಾದನಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮಸಂಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಸಂಸರ್ಗೇಽಪ್ಯಸತಾ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಶಾಶ್ವತತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೦ ॥

ಅಸತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧೋ ಯೌಗಪದ್ಯಮನ್ಯಥಾ ।

ನೀಲಾಭಾಸಸ್ಯ ಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನೀಲಾದಾಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ನೀಲಾಕಾರತಾ । ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಬೋಧರೂಪತಾ । ಚಕ್ಷುಷೋಽಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಪ್ರತಿನಿಯಮಃ । ಆಲೋಕಾತ್ಸಹಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ಧೇತೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥತಾ । ಏವಂ ಸುಖಾದೀನಾಮಪಿ ಚೈತ್ತಾನಾಂ ಚಿತ್ತಾಭಿನ್ನಹೇತುಜಾನಾಂ ಚತ್ವಾರ್ಯೇತಾನ್ಯೇವ ಕಾರಣಾನಿ । ಸೇಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚತುರ್ವಿಧಾನ್ ಹೇತೂನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಭಾವಕಾರಣತ್ವ ಉಪರುಧ್ಯೇತ ।

ಅಥೋತ್ತರಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಯಾವತ್ತಾವದವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾದ್ಭಾವಾದಭಿನ್ನಾ, ತಥಾ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ॥ ೨೧ ॥

ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಾಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿಚ್ಛೇದಾತ್ ।

ಭಾವಪ್ರತೀಪಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾ, ತಯಾ ನಿರೋಧಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಃ । ಸಂತಮಿಮಮಸಂತಂ ಕರೋಮೀತ್ಯೇವಮಾಕಾರತಾ ಚ ಬುದ್ಧೇರ್ಭಾವಪ್ರತೀಪತ್ವಮ್ । ಏತೇನಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂತಾನಗೋಚರೋ ವಾ ನಿರೋಧಃ, ಸಂತಾನಿಕ್ಷಣಗೋಚರೋ ವಾ । ನ ತಾವತ್ಸಂತಾನಸ್ಯ ನಿರೋಧಃ ಸಂಭವತಿ । ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಹಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ಸಂತಾನಿನ ಏವೋದಯವ್ಯಯಧರ್ಮಾಣಃ ಸಂತಾನಾಃ । ತತ್ರ ಯೋಽಸಾವಂತ್ಯಃ ಸಂತಾನೀ, ಯನ್ನಿರೋಧಾತ್ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಸ ಕಿಂ ಫಲಂ ಕಿಂಚಿದಾರಭತೇ ನ ವಾ । ಆರಭತೇ ಚೇತ್ , ನಾಂತ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ನ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಃ । ಅನಾರಂಭೇ ತು ಭವೇದಂತ್ಯಃ ಸಃ, ಕಿಂತು ಸ್ಯಾದಸನ್ , ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಯಾಃ ಸತ್ತಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರಹಾತ್ । ತದಸತ್ವೇ ತಜ್ಜನಕಮಪ್ಯಸಜ್ಜನಕತ್ವೇನಾಸದಿತ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಸಂತಃ ಸರ್ವ ಏವ ಸಂತಾನಿನ ಇತಿ ತತ್ಸಂತಾನೋ ನಿತರಾಮಸನ್ನಿತಿ ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ನಿರೋಧಃ । ನಚ ಸಭಾಗಾನಾಂ ಸಂತಾನಿನಾಂ ಹೇತುಫಲಭಾವಃ ಸಂತಾನಃ, ತಸ್ಯ ವಿಸಭಾಗೋತ್ಪಾದೋ ನಿರೋಧಃ, ವಿಸಭಾಗೋತ್ಪಾದಕ ಏವ ಚ ಕ್ಷಣಃ ಸಂತಾನಸ್ಯಾಂತ್ಯಃ । ತಥಾಸತಿ ರೂಪವಿಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹೇ ರಸಾದಿವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಥಂಚಿತ್ಸಾರೂಪ್ಯೇ ವಾ ವಿಸಭಾಗೇಽಪ್ಯಂತತಃ ಸತ್ತಯಾ ತದಸ್ತೀತಿ ನ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಃ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನಾಹ

ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಸಂತಾನೇಷು ಸಂತಾನಿನಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನೇನಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ।

ನಾಪಿ ಭಾವಗೋಚರೌ ಸಂಭವತಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೌ । ಅತ್ರ ತಾವದುತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಾಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ದೂಷಣಂ, ತಥಾಪಿ ದೋಷಾಂತರಮುಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಿರೋಧೋ ಬ್ರೂತೇ

ನ ಹಿ ಭಾವಾನಾಮಿತಿ ।

ಯತೋ ನಿರನ್ವಯೋ ವಿನಾಶೋ ನ ಸಂಭವತ್ಯತೋ ನಿರೂಪಾಖ್ಯೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ, ತೇನೈವಾನ್ವಯಿನಾ ರೂಪೇಣ ಭಾವಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ । ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ

ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯದನ್ವಯಿರೂಪಂ ತತ್ತತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಃ । ಅವಸ್ಥಾಸ್ತು ವಿಶೇಷಾಖ್ಯಾ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣಃ, ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತಯಾ ಸ್ವತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅನ್ವಯ್ಯೇವ ತು ರೂಪಂ ತಾಸಾಂ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾವತೋಽವಿನಾಶಾನ್ನಾವಸ್ಥಾನಾಂ ನಿರನ್ವಯೋ ವಿನಾಶ ಇತಿ । ತಾಸಾಂ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾನ್ವಯಿನಃ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಮೃದ್ಘಟಮೃತ್ಕಪಾಲಾದಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ಮೃತ್ತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತ್ವೇವಮ್ । ತಪ್ತೋಪಲತಲಪತಿತನಷ್ಟಸ್ಯ ತೂದಬಿಂದೋಃ ಕಿಮಸ್ತಿ ರೂಪಮನ್ವಯಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ, ಯೇನಾಸ್ಯ ನ ನಿರನ್ವಯೋ ನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ

ಅಸ್ಪಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಸ್ವಪೀತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿ ತತ್ತೋಯಂ ತೇಜಸಾ ಮಾರ್ತಂಡಮಂಡಲಮಂಬುದತ್ವಾಯ ನೀಯತ ಇತ್ಯನುಮೇಯಂ, ಮೃದಾದೀನಾಮನ್ವಯಿನಾಮವಿಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾತ್ । ಶಕ್ಯಂ ತತ್ರ ವಕ್ತುಮ್ “ಉದಬಿಂದೌ ಚ ಸಿಂಧೌ ಚ ತೋಯಭಾವೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ । ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ತತೋ ಬಿಂದಾವಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾನ್ವಯೋಽಂಬುಧೌ ॥' ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಿರನ್ವಯೋ ನಾಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥

ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ।

ಪರಿಕರಃ ಸಾಮಗ್ರೀ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಮನಿಯಮಾದಿಃ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಶ್ಚ । ಮಾರ್ಗಾಃ ಕ್ಷಣಿಕನೈರಾತ್ಮ್ಯಾದಿಭಾವನಾಃ । ಅತಿರೋಹಿತಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೩ ॥

ಆಕಾಶೇ ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ ।

ಏತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ಯಚ್ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಪಿ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಗುಣಾನುಮೇಯತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯೇಭ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ಪರ್ಶತ್ವೇ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಗಂಧಾದಿವದ್ಗುಣತ್ವಮನುಮಿತಮ್ । ನಾಯಮಾತ್ಮಗುಣೋ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಮನೋಗುಣಃ, ತದ್ಗುಣಾನಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಗುಣಃ, ತದ್ಗುಣಗಂಧಾದಿಸಾಹಚರ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೋ ಭೂತ್ವಾ ಗಂಧಾದಿವದಸಾಧಾರಣೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೋ ಯದ್ದ್ರವ್ಯಮನುಮಾಪಯತಿ ತದಾಕಾಶಂ ಪಂಚಮಂ ಭೂತಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚಾವರಣಾಭಾವಮಾಕಾಶಮಿಚ್ಛತ ಇತಿ ।

ನಿಷೇಧ್ಯನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣನಿರೂಪಣಾಧೀನನಿರೂಪಣೋ ನಿಷೇಧೋ ನಾಸತ್ಯಧಿಕರಣನಿರೂಪಣೇ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮ್ । ತಚ್ಚಾವರಣಾಭಾವಾಧಿಕರಣಮಾಕಾಶಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೪ ॥

ಅನುಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।

ವಿಭಜತೇ

ಅಪಿ ಚ ವೈನಾಶಿಕಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಇತಿ ।

ಯಸ್ತು ಸತ್ಯಪ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಮಾನಾಯಾಂ ಸಂತತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾತ್ಸ್ಮೃತಿರುಪಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ನ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಮಾಜ್ಞಾತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಮಾಹ

ಅಪಿ ಚ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋಃ ಕರ್ತರೀತಿ ।

ತತೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್ , ಅಹಂ ಸ್ಮರಾಮ್ಯನ್ಯಸ್ತ್ವದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಪ್ರಪಂಚಸ್ತೂತ್ತರಃ ।

ಆ ಜನ್ಮನಃ ಆ ಚೋತ್ತಮಾದುಚ್ಛ್ವಾಸಾತ್ ।

ಆಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ, ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣದರ್ಶಿನ ಏಕಸ್ಯಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಶಂಕತೇ

ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯೋಽಯಂ, ವಿಕಲ್ಪಶ್ಚ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಬಾಹ್ಯತಯಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ನ ತು ತತ್ತ್ವತಃ ಪೂರ್ವಾಪರೌ ಕ್ಷಣೌ ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಾ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾನೇಕದರ್ಶಿನಃ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ

ನ । ತೇನೇದಮಿತಿ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ।

ನಾನಾಪದಾರ್ಥಸಂಭಿನ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭಾಸಸ್ತಾವದಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಥತೇ ತತ್ರೈತೇ ನಾನಾಪದಾರ್ಥಾ ನ ಪ್ರಥಂತ ಇತಿ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸ್ವಸಂವೇದನಂ ಬಾಧೇತ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾನಾಕಾರತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಏಕತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ತಾವಂತ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತೇಷಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರವಾರ್ತಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾನೇತ್ಯೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಗೋಚರತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತತ್ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಯಿನಮೇಕಂ ಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿನೇತಿ ಕ್ಷಣಭಂಗಭಂಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅಸ್ತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ ವಿಕಲ್ಪೇ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತ್ವಿಹ ತತ್ತೇದಂತಾಸ್ಪದೌ ಪದಾರ್ಥೌ ತಯೋಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವೇವಮಾಕಾರತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ

ಯದಾ ಹಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಏಕಾಧಿಕರಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಿವಾದಃ । ತತ್ರೈಕಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತ್ಯನ್ಯಶ್ಚ ತತ್ಸಾಧನಂ ದೂಷಯತಿ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಸತಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇಽಸತಿ ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಭಾಸಿನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮೇಕಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಧರ್ಮಿಣಾಂ ಭೇದಾನ್ನ ವಿರೋಧಃ । ನಹ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಬ್ರುವಾಣೌ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚಾಲೌಕಿಕಾರ್ಥೇನಾನಿತ್ಯಶಬ್ದೇನಾತ್ಮನಿ ವಿಭುತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾನಿತ್ಯಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಲೌಕಿಕಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಶಬ್ದಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನೇನ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಪಯಿಷತಾ ಪರಪಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷತಾ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತಾ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ವಿಷಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ಚಾಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ । ತತ್ರ ಸ್ವಾಕಾರೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋಽಧ್ಯವಸೇಯಸ್ತು ಬಾಹ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ಏವಮೇವೈಷೋಽರ್ಥ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ತದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತತೋಽನ್ಯದುಚ್ಯಮಾನಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯೇತ್ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಕೇಯಮಧ್ಯವಸೇಯತಾ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ । ಯದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ನ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮ್ । ಅಥಾನ್ಯಾ ಸೋಚ್ಯತಾಂ, ನನೂಕ್ತಾ ತೈರೇವ ಸ್ವಪ್ರತಿಭಾಸೇಽನರ್ಥೇಽರ್ಥಾಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಅಥ ವಿಕಲ್ಪಾಕಾರಸ್ಯ ಕೋಽಯಮಧ್ಯವಸಾಯಃ । ಕಿಂ ಕರಣಮಾಹೋ ಯೋಜನಮುತಾರೋಪ ಇತಿ । ನ ತಾವತ್ಕರಣಮ್ । ನಹ್ಯನ್ಯದನ್ಯತ್ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಜಾತು ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಶಿಲ್ಪಿನೋ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತೇ । ನ ಚಾಂತರಂ ಬಾಹ್ಯೇನ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಅಪಿ ಚ ತಥಾಸತಿ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ತಿ । ಆರೋಪೋಽಪಿ ಕಿಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಬಾಹ್ಯೇ ಉತಾಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ । ಯದಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದಾ ಕಿಂ ವಿಕಲ್ಪೇನಾಹೋ ತತ್ಸಮಯಜೇನಾವಿಕಲ್ಪಕೇನ । ನ ತಾವದ್ವಿಕಲ್ಪೋಽಭಿಲಾಪಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಗೋಚರೋಽಶಕ್ಯಾಭಿಲಾಪಸಮಯಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ದೇಶಕಾಲಾನನುಗತಂ ಗೋಚರಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾಹುಃ “ಅಶಕ್ಯಸಮಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಸುಖಾದೀನಾಮನನ್ಯಭಾಕ್ । ತೇಷಾಮತಃ ಸ್ವಸಂವಿತ್ತಿರ್ನಾಭಿಜಲ್ಪಾನುಷಂಗಿಣೀ ॥' ಇತಿ । ನ ಚ ತತ್ಸಮಯಭಾವಿನಾ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಬಾಹ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪೇನಾಗೃಹೀತೇ ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಾಕಾರಮಾರೋಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ರಜತಜ್ಞಾನಾಪ್ರತಿಭಾಸಿನಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ವಸ್ತುನಿ ರಜತಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಂ ರಜತಮಾರೋಪಯಿತುಮ್ । ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತು ಬಾಹ್ಯೇ ಸ್ವಾಕಾರ ಇತ್ಯೇವ ಸ್ಯಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ನಾರೋಪಣಮ್ । ಅಪಿ ಚಾಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಸಂವೇದನಂ ಸಂತಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ಕಿಂ ವಸ್ತುಸಂತಂ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಬಾಹ್ಯಮಾರೋಪಯತಿ, ಅಥ ಯದಾ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತದೈವಾರೋಪಯತಿ । ನ ತಾವತ್ಕ್ಷಣಿಕತಯಾ ಕ್ರಮವಿರಹಿಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರಮವರ್ತಿನೀ ಗ್ರಹಣಾರೋಪಣೇ ಕಲ್ಪೇತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದೈವ ಸ್ವಾಕಾರಮನರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತದೈವಾರ್ಥಮಾರೋಪಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಕಾರೋ ಹಿ ಸ್ವಸಂವೇದನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾತಿವಿಶದಃ । ಬಾಹ್ಯಂ ಚಾರೋಪ್ಯಮಾಣಮವಿಶದಂ ಸತ್ತತೋಽನ್ಯದೇವ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಸ್ವಾಕಾರಃ ಸಮಾರೋಪಿತಃ । ನ ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರೇಣ ಸಮಾರೋಪಾಭಿಧಾನಂ, ವೈಶದ್ಯಾವೈಶದ್ಯರೂಪತಯಾ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚಾಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಚೇದ್ಬಾಹ್ಯೇಽಬಾಹ್ಯಾತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾದ್ಭೇದಾಗ್ರಹಣೇನ ತದಭಿಮುಖೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಹಂತ ತರ್ಹಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯತ ಏವಾನೇನ ನ ಭೇದೋ ಗೃಹೀತ ಇತಿ ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ಪ್ರವರ್ತೇತಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಏತೇನ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೈವಾಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಹ್ಯತ್ವಸಮಾರೋಪಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಂಽತತೋಽನ್ಯದುಚ್ಯಮಾನಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಖ್ಯಾಪಯೇತ್ಽಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಸ್ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತ್ಯೇವಮಾಕಾರಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನೋ ಭವೇನ್ನ ತು ತದೇವೇದಮಿತ್ಯಾಕಾರಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನ ಇತ್ಯಾಹ

ನಚಾಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಸಂವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।

ನನು ಜ್ವಾಲಾದಿಷು ಸಾದೃಶ್ಯಾದಸತ್ಯಾಮಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಬುದ್ಧೌ ತದ್ಭಾವಾವಗಮನಿಬಂಧನಃ ಸಂವ್ಯಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಯಥಾ ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಿತೋಷೇಣಾಹ

ಭವೇದಪಿ ಕದಚಿದ್ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನೀತಿ ।

ತಥಾಹಿವಿವಿಧಜನಸಂಕೀರ್ಣಗೋಪುರೇಣ ಪುರಂ ನಿವಿಶಮಾನಂ ನರಾಂತರೇಭ್ಯ ಆತ್ಮನಿರ್ಧಾರಣಾಯಾಸಾಧಾರಣಂ ಚಿಹ್ನಂ ವಿದಧತಮುಪಹಸಂತಿ ಪಾಶುಪತಂ ಪೃಥಗ್ಜನಾ ಇತಿ ॥ ೨೫ ॥

ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।

ಇತಶ್ಚಾನುಪಪನ್ನೋ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಥಿರಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಂತೋ ವೈನಾಶಿಕಾ ಅರ್ಥಾದಭಾವಾದೇವ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಹುಃ । ಉಕ್ತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಪುರುಷಕರ್ಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾಂ ಚ ಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವೇನೋಪಕೃತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅನುಪಕಾರಿಣಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಶ್ಚಾನ್ಯತರನಿಷೇಧಸ್ಯಾನ್ಯತರವಿಧಾನನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಭಾವಾನ್ನಾಸ್ಥಿರಾದ್ಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇಽರ್ಥಾದಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಮರ್ಥಾದಾಪದ್ಯತೇ, ದರ್ಶಯಂತಿ ಚ

ನಾನುಪಮೃದ್ಯ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾದಿತಿ ।

ಏತದ್ವಿಭಜತೇ

ವಿನಷ್ಟಾದ್ಧಿಕಿಲೇತಿ ।

ಕಿಲಕಾರೋಽನಿಚ್ಛಾಯಾಮ್ ।

ಕೂಟಸ್ಥಾಚ್ಚೇತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯೇತಾಪಿ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಕೂಟಸ್ಥೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಜನನಸ್ವಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ವಾ । ಸ ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಜನನಸ್ವಭಾವಸ್ತತೋ ಯಾವದನೇನ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತಾವತ್ಸಹಸೈವ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅತತ್ಸ್ವಭಾವೇ ತು ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಮರ್ಥೋಽಪಿ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿಸಚಿವಃ ಕ್ರಮೇಣ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರೋತೀತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಣಃ ಕಂಚಿದುಪಕಾರಮಾದಧತಿ ನ ವಾ । ಅನಾಧಾನೇಽನುಪಕಾರಿತಯಾ ಸಹಕಾರಿಣೋ ನಾಪೇಕ್ಷೇರನ್ । ಆಧಾನೇಽಪಿ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವೋಪಕಾರಮಾದಧ್ಯುಃ । ಅಭೇದೇ ತದೇವಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ಭೇದೇ ತೂಪಕಾರಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಾದಸತಿ ಚಾಭಾವಾತ್ಸತ್ಯಪಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಪಕಾರ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರೀ ನ ಭಾವ ಇತಿ ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರೀ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಮ್ “ವರ್ಷಾತಪಾಭ್ಯಾಂ ಕಿಂ ವ್ಯೋಮ್ನಶ್ಚರ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ ತಯೋಃ ಫಲಮ್ । ಚರ್ಮೋಪಮಶ್ಚೇತ್ಸೋಽನಿತ್ಯಃ ಸ್ವತುಲ್ಯಶ್ಚೇದಸತ್ಫಲಃ ॥' ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಿಂಚಿತ್ಕರಾದಪಿ ಚೇತ್ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಾಯೇತ, ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯೇತೇತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ । ಉಪಸಂಹರತಿ

ತಸ್ಮಾದಭಾವಗ್ರಸ್ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ತತ್ರೇದಮುಚ್ಯತೇ । ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।

ನಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಶಶವಿಷಾಣಾದಂಕುರಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ತ್ವಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತತೋಽಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಭ್ಯೋಽಪ್ಯಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನಹ್ಯಭಾವೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ವಿಶೇಷಣಯೋಗೇ ವಾ ಸೋಽಪಿ ಭಾವಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ನಿರೂಪಾಖ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣಯೋಗಮಭಾವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ

ನಾಪ್ಯಭಾವಃ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಯೇನಾನನ್ವಿತಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಃ, ಯಥಾ ಘಟಶರಾವೋದಂಚಾನಾದಯೋ ಹೇಮ್ನಾನನ್ವಿತಾ ನ ಹೇಮವಿಕಾರಾಃ । ಅನನ್ವಿತಾಶ್ಚೈತೇ ವಿಕಾರಾ ಅಭಾವೇನ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಭಾವವಿಕಾರಾಃ । ಭಾವವಿಕಾರಸ್ತು ತೇ, ಭಾವಸ್ಯ ತೇನಾನ್ವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ

ಅಭಾವಾಚ್ಚ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।

ಅಭಾವಕಾರಣವಾದಿನೋ ವಚನಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।

ಸ್ಥಿರೋಽಪಿ ಭಾವಃ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರೋತಿ । ನ ಚಾನುಪಕಾರಕಾಃ ಸಹಕಾರಿಣಃ । ಸ ಚಾಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಭಿರಾಧೀಯಮಾನಾ ಉಪಕಾರೋ ನ ಭಿನ್ನೋ ನಾಪ್ಯಭಿನ್ನಃ । ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಏವ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವ ಜಾಯತೇ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸ್ಥಿರಸ್ಯಾಕಾರಣತ್ವಂ, ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ರಜ್ಜೂಪಾದಾನತ್ವಮಿವ ಭುಜಂಗಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪ ) ಇತಿ । ಅಪಿಚ ಯೇಽಪಿ ಸರ್ವತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾನಿ ವಸ್ತುಸಂತ್ಯಾಸ್ಥಿಷತ, ತೇಷಾಮಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಬೀಜಜಾತೀಯೇಭ್ಯೋಽಂಕುರಜಾತೀಯಾನ್ಯೇವ ಜಾಯಂತೇ ಕಾರ್ಯಾಣಿ, ನತು ಕ್ರಮೇಲಕಜಾತೀಯಾನಿ । ನಹಿ ಬೀಜಾದ್ಬೀಜಾಂತರಸ್ಯ ವಾ ಕ್ರಮೇಲಕಸ್ಯ ವಾತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ನಚ ಬೀಜಾಂಕುರತ್ವೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥಸತೀ, ಯೇನೈತಯೋರ್ಭಾವಿಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಾದೇವ ಸ್ವಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಾದ್ಬೀಜಜಾತೀಯಾತ್ತಥಾವಿಧಸ್ಯೈವಾಂಕುರಜಾತೀಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಹೇತುಕಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೂಚಿತಮ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾನ್ಯಾಯಕಣಿಕಯೋಃ ಕೃತ ಇತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ ವಿಸ್ತರಭಯಾತ್ ॥ ೨೬ ॥

ಉದಾಸೀನಾನಾಮಪಿ ಚೈವಂ ಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಭಾಷ್ಯಮಸ್ಯ ಸುಗಮಮ್ ॥ ೨೭ ॥