ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥೨೮॥ ರೂಪಾದಿರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಜಗದುಪಾದಾನತ್ವವಾದಿಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಮಿತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಾವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮುದಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೂಷಣಾನ್ಯುಪಜೀವ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಪಲಾಪಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮಲ್ಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಘಾತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕತೇ –

ಅಥೇತಿ ।

ಚೋದ್ಯಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ವಸ್ತುವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯೈ ಪ್ರಮಾಣಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧೋ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನೇತಿ ।

ವಿಭಾಗಮಾತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯಾದ್ಯಾಕಾರಾಣಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞೇಯಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಬುದ್ಧೇರ್ವಾಸ್ತವಮೇವ ।

ನನು ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಇತ್ಯನುಮಾನೇ ವೇದಾಂತಿನಾಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನೀಲಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತದದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧೇರತ ಆಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಬೌದ್ಧಾ ಹಿ ವಿತ್ತೇರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರಂ ನೀಲಾದಿರೂಪಮಾಚಕ್ಷತೇ , ನ ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧೌ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞೇಯಾದಿವಿಭಾಗಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅಸತ್ಯಾಕಾರೇತಿ ।

ಆಕಾರಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯರೂಪೇಣಾಸತ್ಯೇನಾಂತರರೂಪೇಣ ಸತ್ಯೇನಾಕಾರೇಣ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾದಯಃ ಸತ್ಯಾಃ ಸಿಧ್ಯಂತಿ , ಕಿಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮತೇ ಪ್ರಮೇಯವಿಭಾಗಃ ಸತ್ಯ ಉಪಲಭ್ಯೇತಾಪಿ , ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ತಾವನ್ಮಿಥ್ಯಾ , ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮೇಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಪತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಬಾಹ್ಯವಾದಿನೋರಪೀತಿ ।

ವೈಭಾಷಿಕಮತೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಂ ಹಿ ಕರಣಂ ಪ್ರಮಿತಿಃ ಫಲಂ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಕರಣಫಲಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಕರಣಫಲಭಾವ ಏಕಾಧಿಕರಣಯೋರೇವೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪರಶುಃ ಸ್ವಾವಯವೇಷು ಸಮವೇತೋ ದ್ವೈಧೀಭಾವಸ್ತು ಸ್ವದಿರೇ ; ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟಕರಣೀಭೂತಃ ಪರಶುಃ ಸಂಯೋಗೇನ ಖದಿರಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ಕರಣಫಲಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।

ಭವತು ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋರೇಕಾಧಿಕರಣತಾ , ತಾವತಾ ಕಥಂ ತದ್ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಕಥಂ ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇ ಭವತಃ , ತರ್ಹ್ಯೇವ ತದೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಭವತಿ ; ಇತರಥಾ ಕಥಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಭವೇತಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇಽತೋ ವಾ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ ಕುಂಡೇ ಬದರವಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋರವಸ್ಥಾನಸಂಭವಃ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ತು ಸ್ಯಾದವಸ್ಥಾನಂ , ನ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸ್ತತಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಪ್ರಮಾಣಫಲಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ತದೇವೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಾಪೋಹರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೋಂಽಶೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಅಶಕ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಾ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಮನಾತ್ಮಾನಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಚ ಯಾ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಸೋಂಶೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಥಾ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಭಾಷಿಕಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಗತಾಕಾರವೈಚಿತ್ರ್ಯೇಣಾನುಮೇಯಃ ।

ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಗತಂ ಬಾಹ್ಯನೀಲಸಾರೂಪ್ಯಂ ಭಾಸಮಾನಮನೀಲಾಕಾರಾಪೋಹರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಂ , ತಚ್ಚ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಿವ ಬಿಂಬಮ್ , ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಜ್ಞಾನಾತ್ಸಕಾಶಾದ್ಯದನ್ಯತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಫಲಂ , ತದ್ಧಿ ಸಾರೂಪ್ಯಬಲಾನ್ನೀಲಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮತೇ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಭಿನ್ನಮಿತಿ ಸಾರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವೇ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕವಚನಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ವಿತ್ತಿಸತ್ತೈವ ತದ್ವೇದನಾ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವೇದನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಕುತಃ ? ತಸ್ಯಾ ವಿತ್ತಿಸತ್ತಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇಯಸಾಧಾರಣಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾಂ ತು ವಿತ್ತಿಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮಾವಿಶದ್ ಘಟಯೇತ್ ।

ಕಿಂ ಘಟಯೇದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಸರೂಪಯತ್ತದಿತಿ ।

ತದ್ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸರೂಪಯತ್ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸರೂಪಾಂ ವಿತ್ತಿಂ ಕುರ್ವದ್ ಘಟಯೇದ್ ವಿತ್ತ್ಯಾ ಸಹ ವಿಷಯಭಾವೇನ ಯೋಜಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರೂಪಯಂತಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಅರ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏವಂ ಸಂಭಾವಿತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಯತೀತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ।

ಸ್ತಂಭಾದ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂ ಪರಮಾಣುಸ್ತತ್ಕೃತೋಽವಯವೀವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಂ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರಸ್ತದ್ಗೋಚರಪ್ರತೀತಿವಿಶೇಷಕೃತೋ ವಾ ।

ತತ್ರ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ಸ ಹೀತಿ ।

ಭಾಸಮಾನಾದನ್ಯಗೋಚರತ್ವಮಾತ್ರಮತಿಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಆದ್ಯದ್ವಿತೀಯಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಭಾಸನಕಾಲೇ ತದುಪಾಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಂಶಃ ಸ್ವಾಕಾರಃ ।

ಗ್ರಹೇಽನೇಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನೇಕಸ್ಯ ಪರಮಾಣೋರೇಕೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಗ್ರಹಣೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಸ್ಥೂಲಂ ರೂಪಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಚ್ಚ ಸಾಂವೃತಮ್ ।

ಸಾಂವೃತತ್ವಸ್ಯ ವಿವರಣಂ –

ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಥಮಿತಿ ।

ವಿಶಕಲಿತಪರಮಾಣುತತ್ತ್ವಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಾತ್ಸಂವೃತ್ತಿರ್ಬುದ್ಧಿಃ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಏಕಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಏಕಪರಮಾಣ್ವಾತ್ಮನಿ ಔಪಾಧಿಕವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧೇರ್ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕೇನ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ನ ಚ ಭ್ರಾಂತಮ್ ; ಯತಃ ಕಾರಣಾನ್ನಾನಾವಸ್ತೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಸಕಾಶಾತ್ ಸಾಂವೃತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮನ್ಯತ್ರ ಭವತಿ। ಯ ಏವ ಹಿ ಭಿನ್ನಧೀಗೃಹೀತಾಸ್ತ ಏವ ನಿರಂತರಾಃ ಪರಮಾಣವ ಏಕಧಿಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ನಿರ್ಭಾಸಂತೇ । ತೇ ಚ ವಸ್ತ್ವೇವ ವಸ್ತುಗ್ರಹಶ್ಚ ನ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಸ್ಥೂಲನೀಲಾವಭಾಸಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿನಾ ಸಮರ್ಥಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ದೂಷಯತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ಯದಿ ನಿರಂತರಾ ನೀಲಪರಮಾಣವ ಏಕಧೀಗೋಚರಾ ನೀಲಂ , ತರ್ಹಿ ನೈರಂತರ್ಯಮಸಿದ್ಧಮ್ । ನೀಲಪದಾರ್ಥೇ ಚ ರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶಪರಮಾಣೂನಾಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ರೂಪಪರಮಾಣೂನಾಂ ನೈರಂತರ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರಾತ್ ದೂರಾತ್ । ಘನಂ ನಿಬಿಡಂ ತದೇವ ವನಮ್ ।

ನನು ಸ್ಥೂಲಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಸ್ವಲಕ್ಷಣವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ , ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ಹ್ಯವಸ್ತುಭೂತಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದ್ ಭ್ರಾಂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕಲ್ಪನಾ ಅಭಿಲಾಪಃ । ತದಪೋಢಂ ತದ್ರಹಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲಂ ವ್ಯಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಥಾಪಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಕಲ್ಪನಾಪೋಢಮಭ್ರಾಂತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಕ್ಷಣಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆದ್ಯಕಲ್ಪಯೋರ್ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ನಾಪಿ ತತ್ಸಮೂಹಾ ಇತಿ ।

ಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ಭೇದೇ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಯದಿ ನ , ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಃ ? ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸಂಬಂಧಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಮವಾಯೋ ವಾ । ನಾದ್ಯೋ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ವೈಶೇಷಿಕಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೨) ಹಿ ಭಿನ್ನಯೋಃ ಸಮವಾಯೋ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ತಂಭಾದ್ಯಾಕಾರವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ತಂಭಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಭಿನ್ನಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶನಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಅರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾ ಭೂಜ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಅರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಂತರಸ್ಯ ಜನಕಂ , ಮಾ ಚ ವಿಷಯಾಶ್ರಿತಂ ಪ್ರಾಕಠ್ಯಮನೇನಾಜನಿ , ತಥಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಸಂಬಂಧಾದರ್ಥವಿಷಯವ್ಯವಹಾರಂ ಜನಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞೇಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ನೀಲಾಕಾರವಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನೀಲವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಮತಮಿತಿ ವದಂಸ್ತದುಕ್ತಿಮಾಹ –

ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ನ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನೀಲಮಾಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ಕಿಂ ತು ಬಾಹ್ಯನೀಲಸದೃಶೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾಕಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ತತ್ಕಥಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಸಂಮತಿರತ ಆಹ –

ಏಕಶ್ಚೇತಿ ।

ಸ್ವೀಕೃತೇ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠನೀಲಾಕಾರೇ ತೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಬಾಹ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಮರ್ಥಸ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯಾನುಮಾನಾದಪಿ ಸಮರ್ಥಯತೇ –

ಯದ್ಯೇನ ಸಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಯೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರ್ಭೇದೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ , ತದ್ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾಭಾವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧೋ ಯಃ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಸ್ತದುಪಲಬ್ಧಿಸ್ತತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಾಭಾವ ಇತಿ।

ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ನಿಷೇಧ್ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಅಶ್ವಿನೌ ನಕ್ಷತ್ರೇ । ಯೋ ಯನ್ಮಾತ್ರಾನುಬಂಧೀ ಯದಾತ್ಮಾ ಚ ಸ ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವಹೇತುಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ ತದ್ಭಾವಮಾತ್ರಾನ್ವಯಿನಿ ಸ್ವಭಾವೋ ಹೇತುರಾತ್ಮನೀ’ತಿ।

ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರಕೃತೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನತಾ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನೀತಿ ।

ತದಾತ್ಮೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಭಾವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನ ಹ್ಯನ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಿಣೋ ಭಾವಾದನ್ಯೋಽಭಾವ ಇತಿ। ಏವಂ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ನೀಲಾಕಾರಃ ಸ್ವೀಕೃತಶ್ಚೇತ್ತೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೇರ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಗತಾರ್ಥಾಕಾರಭಾನಮೇವ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯತಿಷ್ಠತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸೌತ್ರಾಂತಿಕ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇಽನುಮಾನಮಾಹ –

ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಃ ತ್ವಾತ್ಮಸಂತಾನಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಯತಿ –

ಯಥೇತಿ ।

ಅವಿವಕ್ಷತಿ ವಿವಕ್ಷಾಮಕುರ್ವತಿ। ಅಜಿಗಮಿಷತಿ ಗಂತುಮನಿಚ್ಛತಿ ।

ಮಯಿ ವಿವಕ್ಷುಜಿಗಮಿಷುಪುರುಷಾಂತರಸಂತಾನಾಶ್ರಿತಗಮನವಚನವಿಷಯಪ್ರತಿಭಾಸಾ ಯಥಾ ಮಯಿ ಸತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾ ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾಂತರಸಂತಾನಮಪೇಕ್ಷಂತೇ , ತಥಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಅಹಮಿತ್ಯುದೀಯಮಾನಾಲಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಜನ್ಯಮಾನಾಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಜನ್ಯತ್ವಾಜನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧಸುಖಾದಿವಿಷಯಾಃ ಷಡಪ್ಯರ್ಥವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೇ ಕದಾಚಿದ್ಭವಂತಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಹೇತುಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಶ್ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಂಭವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ವಾಸನೇತಿ ।

ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ದೂಷಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।

ತಸ್ಯಾಂ ಸಂತತೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ನೀಲಾದಿವಿಷಯಾಣಿ ತಜ್ಜನನಶಕ್ತಿರ್ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽನೇನ ಪರಿಪಾಕ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನಕಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೇ ಯದಾಕದಾಚಿದುತ್ಪನ್ನೋ ನೀಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ।

ನನು  ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವಸಂತತಿಪತಿತಪೂರ್ವಕ್ಷಣ ಏವೋತ್ತರಕ್ಷಣವರ್ತಿಪರಿಪಾಕಕಾರಣಮಾಶ್ರೀಯತೇ –ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾದಿಸಂತಾನವರ್ತೀ ಕ್ಷಣಃ ಕಿಂ ನ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ–

ಸಂತಾನಾಂತರೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚ ಹೇತುಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ – ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರನಿಬಂಧನತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ಏವಂ ಶಂಕಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿಶದೀಕೃತ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನಕಾಲಯವಿಜ್ಞಾನವರ್ತಿವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವೇಽಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನವರ್ತಿನಃ ಕ್ಷಣಾ ಹೇತವ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನ ಚೇದೇಕೋಽಪಿ ಹೇತುರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧಕಮಾಹ –

ನ ವಾ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವೇ ಚ ದೂಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಇದಾನೀಮೇಕಸ್ಯೈವ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಂ ಪ್ರತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಶಂಕತೇ –

ಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನವರ್ತಿಕ್ಷಣಾನಾಂ ಭೇದಾದಸ್ತಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಶಕ್ತಿಭೇದಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಶಕ್ತಿಭೇದಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ ಶಕ್ತೈಕಕ್ಷಣಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣವರ್ತಿವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೂಷಯತಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಃ –

ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।

ಏಕಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾಖ್ಯನೀಲಜ್ಞಾನೋಪಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನವರ್ತಿನೀಲಾದಿವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುತ್ತರಕ್ಷಣಗತವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಾಖ್ಯಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವೇ ಏವ ಜ್ಞಾನೇ ಏಕಸ್ಯಾಮಾಲಯಸಂತತೌ ಕಾರಣೇ ಸ್ಯಾತಾಂ ನೇತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದೀತರೇಷಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪರಿಪಾಕಹೇತುತ್ವಮುತ್ತರೋತ್ತರೇಷಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ –

ಸತ್ತ್ವೇ ವೇತಿ ।

ಭವಂತು ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಣಾಃ ಸಮರ್ಥಾಸ್ತತ್ರಾಹ ಸಮರ್ಥಹೇತುಸದ್ಭಾವೇ ಇತಿ। ಯದವಾದಿಷ್ಮ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವೇ ದೂಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ತದನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಯದ್ಯನಾದಿಸಂತತೌ ಪತಿತಾ ಆಲಯಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾಃ ಸರ್ವ ಏವ ನೀಲಜ್ಞಾನಜನನಸಮರ್ಥಾಃ , ತರ್ಹೀದಂ ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ಸದಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಕದಾಚಿದಿತ್ಯೇವ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ಯತ್ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಂ ಸದಾತನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ನೀಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತೇತ , ನತು ನಿವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ ; ದರ್ಶನಾದೇವ । ತತ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯದ್ಧೇತ್ವಂತರಂ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ।

ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಸ್ತೇ ತದತಿರಿಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೋಕ್ತವ್ಯಾಪಕಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನೀಲವಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತಾಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ , ತದೇವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರಮಸ್ತು , ಕುತೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರತಾಮನುಮಾನಸ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಚೇತಿ ।

ಚೈತ್ರಸಂತಾನೇ ವಿಚ್ಛಿನ್ನೌ ಗಮನವಚನಪ್ರತಿಭಾಸೌ ಯಸ್ಯ ತತ್ಕಾಲೇ ಉದಯತೋ ಮೈತ್ರಸಂತಾನಸ್ಥಗಮನವಚನವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭಿಃ ಸಂತಾನಾಂತರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ , ನತು ವಿವಕ್ಷತಿ ಜಿಗಮಿಷತಿ ಚ ಚೈತ್ರೇ ಯದ್ಗಮನವಚನಪ್ರತಿಭಾನಂ ತಸ್ಯಾಪಿ । ತಸ್ಯ ತು ಚೈತ್ರಸಂತಾನಮಾತ್ರಹೇತುಕತ್ವಂ , ತಚ್ಚ ನಿರಸ್ತಮಿತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪೇಕ್ಷಾ ವಾಚ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ತು ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರನಿಬಂಧನತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾಂತರಂ ಪ್ರಾಣ್ಯಂತರಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸಮವಾಯೀ ದೇಶೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ , ಸಂಯೋಗೀ ವಾ ಯದ್ಭೇದಾದ್ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।

ವೈಶೇಷಿಕಾದಿವತ್ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾನಸಮವಾಯ್ಯಾತ್ಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ನಾಸ್ತಿ ಸಂಯೋಗದೇಶ ಆಧಾರೋ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ತಥಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂತಾನಾನಾಂ ಕಾಲತೋಽಪಿ ನ ವ್ಯವಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಸಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ಸಂಪ್ರತಿತನಸ್ಯ ಚೈತ್ರಸಂತಾನಸಂಜಾತನೀಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಮೈತ್ರಸಂತಾನಂ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ । ಇತರಥಾ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನಾದಿತ್ವೇ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಚ ಸಂಸಾರಃ ಸಾದಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಾಂತರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸದಾ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮನುಪಪನ್ನಂ , ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ। ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಹೇತುಕ ಇತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮ್ ವಿಪಕ್ಷಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ಸ ಹೇತುಸ್ತಥಾ ತತ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಬಂದೀಮಾಹ –

ಬಾಹ್ಯನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಿಸ್ವಸ್ವಹೇತುವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕಸಂತತಿಪತಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದೇಕವಿಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸಂತಾನೋ ನಾಮೇತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೈಕ್ಯೇ ಕ್ಷಣಭೇದೇಽಪಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಂತಾನಭೇದೇ ಸ್ಯಾಚ್ಛಕ್ತಿಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಂತಾನಭೇದೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನೀಲಾದಿಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಂತಾನಾನಾಂ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಭೇದಃ ।

ತತಶ್ಚಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೈರಜನ್ಯಮಪಿ ನೀಲಾದಿಸಂವೇದನಂ ಬಾಹ್ಯನೀಲಾದಿಸಂತಾನೈರ್ಜನ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಹಂತ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನ್ನೀಲಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರತಿನೀಲಾರ್ಥಂ ಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತಿ ನೀಲಸಂತಾನಾಸ್ತತ್ರ ಸಂತಾನಭೇದಾಚ್ಛಕ್ತಿಭೇದೋಪಗಮೇ ನೀಲಸಂತಾನಾನಾಮಪ್ಯೇಕವಿಧಾಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚೈಕಮೇವ ನೀಲಂ ನೀಲಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಜನಯೇದ್ , ನ ಸಂತಾನಾಂತರವರ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೋದ್ಯಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾ ನೀಲಪೀತಾದಿಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಂ ಸ್ವಸ್ವಕಾರಣಭೇದಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಏವಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಪತಿತಕ್ಷಣಾಂತರಾಣಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪೂರ್ವೋದಿತನೀಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವಾಸನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಅಸಂವಿದಿತಮವಿಜ್ಞಾತಮರ್ಥಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ; ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸಂವಿದಿತತ್ವಾದ್ ಅನಾಗತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಾ । ನ ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇಽಸ್ತಿ ಸ್ಥಾಯಿನೀ ವಾಸನೇತಿ ಭಾವಃ । ಪೂರ್ವಂ ಶಕ್ತಿರ್ವಾಸನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಶಕ್ತಿಶಕ್ತಿಮತೋರಭೇದಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ನನು ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಚ್ಚೇದುತ್ತರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ , ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮೇವ ಕುತಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಪೂರ್ವನೀಲಾದೀತಿ ।

ಅನೇನಾನಾದೌ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತ್ರಭವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕೌ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾವಿತಿ ವದತೈತದಿಹ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವೇ । ಯಥಾ ಕಿಲ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದೇನ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಃ ಪರೇಣ ಭಾಷ್ಯತೇ , ಏವಮಭೇದೇನಾಪಿ ಮಯಾ ಸ ಸುಭಾಷ ಇತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೋಽಸಂಭವಃ । ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಾವಾಭ್ಯಾಮಾದರ್ತವ್ಯಮಿತಿ।

ತತ್ರಾಸಂಭವಂ ಪರಮತೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಇದಮತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಬೌದ್ಧೇನ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಮುಚ್ಯಮಾನಮನುವದತಿ –

ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।

ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಹ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯುಗಪದ್ಭಿನ್ನದಿಗ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ಭಿನ್ನದೇಶವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ವಾ । ಏವಂ ಚೈಕದಿಗ್ದೇಶೇಽರ್ಥಸ್ಯಾವರಣಮನ್ಯದಿಗ್ದೇಶೇ ಚಾನಾವರಣಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇ ತು ನ ದೋಷಃ । ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾನಾವೃತತ್ವಾದಾವೃತಸ್ಯ ಚ ತದಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿರೋಧಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ । ಆವರಣಾದಿಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೇಣ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಇದಾನೀಮೇತಮಸಂಭವಮನುಮತ್ಯ ಬೌದ್ಧಮತೇಽಪ್ಯಸಂಭವಮಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯವಭಾಸಾನವಭಾಸಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೋಽರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇಽಭ್ಯುಪಗತೇ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ತಥಾಪ್ಯೇಕಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಿತೇ ಪಟೇ ನಾನಾದೇಶವ್ಯಾಸಕ್ತೇ ತದ್ದೇಶತ್ವಮತದ್ದೇಶತ್ವಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ , ಪ್ರದೇಶಭೇದೇನ ಚ ಕಂಪಾಕಂಪೌ ಚಿತ್ರೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ರಕ್ತತ್ವಾರಕ್ತತ್ವೇ ಚ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವರ್ಣಿತವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದ್ಭೇದಪ್ರಸಂಗಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇ ಸತಿ ಅವಯವಿನ್ಯವಯವೇ ಚೋಕ್ತಂ ದೋಷಾಂತರಮಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ –

ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಿನ್ನೇಽರ್ಥೇ ತದ್ದೇಶತ್ವಾತದ್ದೇಶತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಯಾವತಾ ಪರಮಾಣೂನೇವ ಜ್ಞಾನಮವಲಂಬತಾಂ , ತೇ ಚ ನ ಭಿನ್ನದೇಶತ್ವಾದಿಮಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ಯದಿ ಪರಮಾಣೂನಾಲಂಬೇತ , ತರ್ಹಿ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ರತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಾನಾಂ ವಾ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಆಕಾರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾಣಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನೈಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಾಣೂನ್ ಗೋಚರಯತಿ , ಯತ ಉಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ಪ್ರತಿಪರಮಾಣು ಜ್ಞಾನಭೇದ ಇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಯಾವಂತ ಇತಿ ।

ತರ್ಹ್ಯೇಕೈಕಜ್ಞಾನಗೃಹೀತ ನಾನಾಪರಮಾಣುಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಥೂಲಾಲಂಬನ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ – ನ ಚ ತತ್ಪೃಷ್ಠೇತಿ – ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಾಕಾರತಯಾ ಆಕಾರಾಣಾಂ  ನಾನಾಪರಮಾಣೂನಾಂ ತದಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತ್ವೇ ಭೇದಃ ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇ ಏಕತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಥೂಲಾಲಂಬನಮೇಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪಾದೇಸ್ತರ್ಕಾದರ್ಥೇ ಪರಮಾಣುಸಮೂಹಾತ್ಮಕೇ ವಿಷಯೇ ನ ಸ್ಥೂಲಾಭಾಸಃ , ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕೇಽರ್ಥೇ । ಕುತಃ ? ಏಕತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ವರ್ಣಿತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ತದಾತ್ಮನೋ ನಾನಾಕಾರತ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಬಹುಷ್ವಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೇಷು ಪರಮಾಣುಗೋಚರೇಷು ಸ್ಥೂಲಾಭಾಸಸ್ಯ ನ ಸಂಭವಃ ; ಬಹೂನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕೋಪಲಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ । ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮ ಇತಿ ನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಹೇತೋಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸಹಶಬ್ದ ಏಕತ್ವಸ್ಯಾವಾಚಕ ಇತ್ಯವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತವ ನಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥೈಕೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಿತ್ಯೇವ ಹೇತುಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಅನುವಿದ್ಧಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಮನುಜಗ್ರಹಣಂ ತಿರ್ಯಗಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಚಾಕ್ಷುಷವಸ್ತುತ ಆಲೋಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧಾವಪಿ ತದೈಕ್ಯಾದರ್ಶನಾದನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಭೇದಸಾಧ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವತ್ರಾಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನನೇಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಸಂಘಾತರಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ –ವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಮವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವೇ ಹೇತುರವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವಶ್ಚ ಸದಸದ್ಧರ್ಮೇಷು ಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ–

ಏವಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ಅನಾದೀತಿ ।

ಅನಾದಿವಾಸನಾಜನ್ಯಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕವಿಕಲ್ಪಪರಿನಿಷ್ಠಿತೋ ವಿಷಯೀಕೃತೋ ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ ತ್ರಿವಿಧೋ ಜ್ಞೇಯಃ ।

ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮೇವಾಹ –

ಭಾವೇತಿ ।

ಭಾವಂ ನೀಲಾದಿ ನೀಲತ್ವಾದಿರಭಾವಂ ನರವಿಷಾಣಂ ನರವಿಷಾಣತ್ವಾದಿ । ಉಭಯಂ ವಿಜ್ಞಾನನರವಿಷಾಣಾದಿಮಮೂರ್ತತ್ವಾದಿರಾಶ್ರಯತ ಇತಿ  ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾದಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯತ್ರೇತಿಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಯದಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನವಿಷಯನಿರ್ದೇಶಃ ಅಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಸಂಧಾತರಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ , ತಾವಲ್ಲೋಕೇ ತ್ವಯಾ ಚ ಸ ನೇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭಾವಃ ಅತ್ಯಂತವಿರುದ್ಧಾವಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಬಂದೀರೂಪಾ ಭೂಮಿರಚನಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಯಾ ಚ ಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸಾಧಿತಮ್ । ತತ ಆರಭ್ಯ ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಕುತಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ? ಚಕ್ಷುರ್ವದಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಸಂಭವಾದತಶ್ಚೋದ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಚೋದಯತೀತಿ ।

ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಂಭಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಉಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ತಸ್ಯಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿರಜನ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ಚ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯನ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾನವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸದರ್ಥಪ್ರಕಾಶೋ ಭವತು , ತತ್ರಾಹ –

ತಚ್ಚೇದಿತಿ ।

ನನ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಂ ಯಥಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಉಪಲಂಭ ಇಷ್ಯತೇ , ಏವಮುಪಲಂಭಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮುಪಲಂಭಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ , ತತ್ರ ಕುತೋ ನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ? ಅತ ಆಹ –

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಮಾತ್ರ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸ್ವೀಕೃತೇ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣಃ ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಗ್ರಹಣಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಅನಂಗೀಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯ ತಸ್ಯೋಪಲಂಭಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇ ಸತ್ಯಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಭಾಸ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಸಂಭಾವಾನ್ನ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾದಪರೋಕ್ಷತೇತಿ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯನುಭವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾತ್ , ತರ್ಹ್ಯನುಭವ ಉದಿತೋಽಪಿ ಕದಾಚಿನ್ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ , ನ ಚೈವಮ್ ।

ಅತೋ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾತುಃ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ । ನಚಾನುವ್ಯವಸಾಯಾದನುಭವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾಯೋಗಾದನುಭವಾಂತರತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ।

ನ ಕೇವಲಮನುಭವೇ ಏವಾನುಭವಿತುರ್ವ್ಯಾಪ್ತಾವನುಭವಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾ , ಕಿಂತು ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಮೇವ ಕರ್ತ್ರಾ ಕ್ರಿಯಾಂತರಮಂತರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಛೇತ್ತೇತಿ ।

ಮಾಭೂಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ , ಸಾಕ್ಷಿಣಸ್ತು ಸಾಕ್ಷ್ಯಂತರಾಶ್ರಿತಪ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತರೀತಿ ।

ಅನೇನ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತ್ಯೇವಮಪಿ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ನನು ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯ ಉಪಲಂಭೋಽನ್ಯೋವಾಚ್ಯಃ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ನಿರಾಸಾತ್ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭ್ರಮಮಪನಯತಿ –

ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಫಲೇಂತಃ ಕರಣಗತಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಕಾಶಕಲ್ಪಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಫಲಾಂತರಾನುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತನ್ಯಾಭಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ತು ಫಲಮಸ್ತ್ಯೇವ । ತದಾಹುರತ್ರಭವಂತೋ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಃ - ವಿಯದ್ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾಽನುರೋಧಾದೇವ ನ ಕಾರಕಾತ್ । ವಿಯತ್ಸಂಪೂರ್ಣತೋತ್ಪತ್ತೌ ಕುಂಭಸ್ಯೈವಂ ದಶಾ ಧಿಯಾಮ್ ॥ ಇತಿ । ನ ಸಂವಿದರ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಪರಿಣಾಮಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತಸಿದ್ಧಪ್ರಕಟತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ನನು ಯದಿ ಪರಿಣಾಮವ್ಯಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂವಿತ್ ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾ , ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದ್ವ್ಯಾಪಕಸಾಕ್ಷಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂವಿದರ್ಥಯೋರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಗ್ರಾಹ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥೋ ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರೂಪಾಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಸತ್ಯಾಂ ತದಧೀನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಸಾಕ್ಷಿರೂಪಾನುಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕಟೋ ಭವತಿ। ಸಾ ತು ಸಂವಿತ್ ಕೇವಲಸ್ವರೂಪಾನುಭವಾತ್ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾತ್ ಪ್ರಕಟತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸನ್ನಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಭವೋಽವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾನ್ನ ಭಾಸತೇ , ಸ ತು ನಿರ್ಮಲ ಇವ ಮುಕುರತಲೇ ಮುಖಂ ಭಾಸ್ವರಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷವದಂತಃಕರಣೇ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ವೃತ್ತಿರಪಿ ಭಾಸುರಾ ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಚೇತಿ ಭವತಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಕಟಾ । ಅರ್ಥಸ್ತ್ವಂತಃಕರಣಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಹಿತೋ ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜನಕ್ಷಮಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾದ್ ವ್ಯಂಜಕಾವ್ಯಂಜಕತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೀ ಪ್ರಭಾ ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ರೂಪಾದ್ಯೇವ ವ್ಯಂಜಯತಿ , ನ ವಾಯ್ವಾದಿಕಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನುಭವಾದರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ।

ಕರ್ಮಭಾವ ಇತಿ ।

ಪರಿಣಾಮಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಫಲಭಾಗಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಬಲಾದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞೇಯಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ಇದಂ ತಾವದಾಭಾಸಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಯತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದ್ವೇದ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಭ್ಯುಪೇಯಾ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಯಾ ಗ್ರಾಹಿಕಾ ಸಂವಿತ್ ಸಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಂ ನ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷಸ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ । ನಾಗ್ರಿಮಃ ; ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚರಮಃ ; ತಸ್ಯಾಮೇವ ಸಂವಿದಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ।

ನ ಚರಮಃ ; ಅಸ್ಯಾ ಏವ ಸಂವಿದೋ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾನವಭಾಸನಾತ್ ಕಥಂ ಸಕಲವಿಶೇಷೋಪಸಂಗ್ರಹವತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಪರಿಸ್ಫುರೇತ್ ? ಪರಿಸ್ಫುರಣೇ ಚ ಕಥಮನುಮಾನಮುದಯೇತ ? ಏವಂ ಸಿದ್ಧೇಽಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನೀಯದೋಷಾಮನುಮಾಮಾಹ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ –

ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ಆಗಂತುಕಃ ಸ್ವವಿಷಯೀ ಅರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ಸ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಚಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ತತ್ತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಸತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತಮ್ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಬಾಧವಿಧುರಂ ಭಾಸತ ಇತಿ ಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ನ ಭಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ । ನ ಚ ವೇದಾಂತಜ್ಞೇಯತ್ವವಿರೋಧಃ । ನಿರುಪಾಧೇರಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯುಓಆಧೌ ತಜ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಪೀತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಂ ತನ್ನ ಪ್ರನ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ - ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾನುಮಾನಜ್ಞೇಯತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅನುಮಿತೇರೇವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತಾಽನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಸ್ಂವಿದಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಂ , ನ ತು ಇಂದ್ರಿಯಜಪ್ರತೀತಿತ್ವಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವತಃ ; ತದನ್ಯಸ್ಯ ತದಧ್ಯಾಸಾತ್ , ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರೀತತಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂದಿಹಾನೋಽಪ್ಯನ್ಯದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ । ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ - ಆತ್ಮಾ , ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ , ಶಶ್ವದಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಶಶ್ವದಪರೋಕ್ಷಶ್ಚ ಶಶ್ವದಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಘಟವತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ; ಅಯಂ ಘಟ ಏತದನ್ಯಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತಭಾಸಮಾನಾನ್ಯಃ , ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವದಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ –

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಯದಿ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ  ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಕದಾಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ಸಂವಿದುದೇತ್ಯೇವೇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಅನವಸ್ಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।

ನ ಕ್ರಿಯಾ ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಕರ್ತ್ರೇತ್ಯನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡ ಉಚ್ಯತೇ ।

ಉಕ್ತಕ್ರಮಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ನ ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।

ನಾರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ನಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೮॥ ಸ್ವಪ್ನವದಿತ್ಯಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ಜಾಗ್ರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತನ್ನಿರ ಸ್ಯತಿ। ವಿದ್ಯತ ಏವ ತು ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಾಲಂಬನಮ್ । ಏವಂ ತಾವತ್ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರಾಲಂಬನಃ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಗಾಗ್ರಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಾಧವಿರಹಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತತ್ವೇನ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯಾತೀತಕಾಲತ್ವಾತ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮಾಹ –

ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜಂ ಹೀತಿ ।

ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಹಿತತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ , ನ ತು ಭ್ರಮಹೇತುದೋಷಸಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಗತಃ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿಲಿತಸಂಸ್ಕಾರಜತ್ವಾದ್ಭ್ರಮೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನೇ ಔಪಚಾರಿಕೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಃ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಮುಪಲಬ್ಧಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇನ ವರ್ತಮಾನೇನ ವಸ್ತುನಾ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಟ್ ಪ್ರಮಾಣಜನಿತಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಲಬ್ಧಿಃ । ಏವಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿತ್ವಾದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ।

ಕಾಲಾತೀತತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಹೇತೋರಾಹ –

ಅಪಿ ಚ ಸ್ವತ ಇತಿ ।

ನನೂತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಮಾನಾದಪೋದ್ಯತಾಮತ ಆಹ –

ಅನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಅಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧೇ ನ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಮತೋ ಬಾಧಕಾನುದಯಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಸಂಭವತಿ , ಸೋಽನ್ಯಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ।

ತತ್ರ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣೇನ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯವಧಾರಿತಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಸ್ತುಧರ್ಮೋಽನ್ಯಸಾಧಾರ್ಮ್ಯಾದ್ಧೂಮವತ್ತ್ವಾದೇಃ ಸಂಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ॥೨೯॥

ಅರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಾಸನಾನಾಂ ಭಾವ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪರೇಷಾಮರ್ಥಾಭಾವಾದ್ವಾಸನಾನಾಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತೇರಸಂಭೂತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಲೋಕದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ತ್ವಯಾಪಿ ಹ್ಯರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಯನುಮೇಯಂ , ತಥಾ ಚ ಯೌ ಲೌಕಿಕಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತಾವರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಭವತಃ ನಾರ್ಥಾನಪೇಕ್ಷವಾಸನಾರೂಪಕಾರಣೇ ; ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಜನಕವಾಸನಾಯಾ ಅಪಿ ಜಾಗ್ರದರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಕಾರಣಕಾರಣತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದತಶ್ಚ ವಾಸನಾನಾಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಲೌಕಿಕೀ ವಾಸನೇತಿ ।

ಅಂತರೇಣಾಶ್ರಯಮೇಕಸಂತತಿಪತಿತಸಮಾನಾಕಾರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಸನಾತ್ವಂ ಹ್ಯಲೌಕಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಸನಾ ಹಿ ಗುಣಸ್ತಸ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಿಮತಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಯಾ ಸಹೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಂ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ದ್ವಯೋರಿತಿ ।

ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಗಿತಿ ।

ಅಸತಶ್ಚಾಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ॥೩೦॥

ವರ್ಣಕಾಂತರಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ದರ್ಶನಮ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿವಿಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯೇತನ್ನಿರ್ಣಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ್ಷಾದ್ವಿಭಾಗಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ನಾದರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಸೂತ್ರಾಂತರಾಣಿ ನ ರಚ್ಯಂತೇ । ಏತಾನ್ಯೇವಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ ; ಪ್ರಮಾಣೈರುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಲೌಕಿಕಾನಿ ಹೀತಿ ।

ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಸ್ತುಭೂತಂ ವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಸ್ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರಮಾಣತಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣೈರವಗಮ್ಯತೇ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಹೀತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಬಾಧಕಂ ಚೇತಿ ।

ನನು - ಕಿಮನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಬೋಧನೇನ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಿತವಸ್ತುಗತಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಮೇವ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಂ ಗಮಯತ್ವಿತಿ - ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಕಿಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ನಾಮ ಸದಸದಾದಿಪಕ್ಷೇಷು ಅನ್ಯತಮಪಕ್ಷನಿವೇಶೋ ವಸ್ತುಭೂತೋ ಧರ್ಮಃ ಪರಂ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ಉತ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಶೂನ್ಯಮಭಿಮತಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಸದಾದಿಪಕ್ಷನಿವಿಷ್ಟಂ ನ ವಾ ।

ನ ಪ್ರಥಮಃ ; ಸದಾದಿಪ್ರಕಾರತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಸ್ತ್ವಯಾಽನಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಕಥಮನ್ಯತಮದಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಹಿ ತತ್ತ್ವರೂಪತ್ವಾಭಾವಃ ಸ ಚಾಸನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭಾವಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಸತ್ತ್ವಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ಬಾಧೋ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವಾದಾರೋಪಾಸಂಭವಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವೈಧರ್ಮ್ಯಸೂತ್ರಂ ಸುಯೋಜಮ್ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಉಪದೇಶಾದಿತ್ಯುಪಸ್ಕರಣೀಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ಕ್ಷಣಿಕಪದಾರ್ಥಸತ್ತ್ವೋಪದೇಶಾಚ್ಛೂನ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ವ್ಯಾಹತಾಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ ಸುಗತ ಇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ॥೩೧॥

ಯಥಾಯಥೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವೀಪ್ಸಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಗ್ರಂಥತ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪಶ್ಯನೇತ್ಯಪಶಬ್ದಃ । ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನೇತ್ಯಪಶಬ್ದಃ । ತಿಷ್ಠತೇರ್ದೃಶೇಶ್ಚ ಶಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ತಿಷ್ಠಪಶ್ಯಾವಾದೇಶೌ ಯುಚ್ಪ್ರತ್ಯತೇ ತು ನ ತಸ್ಯಾಶಿತ್ತ್ವಾತ್ । ಮಿಹ ಸೇಚನೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾಂತಸ್ಯ ಮೀಢಮಿತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ। ಮಿದ್ಧಮಿತಿ ತ್ವಪಶಬ್ದಃ । ಪೋಷಧಶಬ್ದ ಉಪವಾಸೇ ಬೌದ್ಧೈಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಸ್ನಾತಃ ಶುಚಿವಸ್ತ್ರಾಭರಣಃ ಪೋಷಧಂ ವಿದಧೀತೇತಿ। ಸ ಚ ಲೋಕೈರಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಪಶಬ್ದಃ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।

ಅರ್ಥತೋಽನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಅರ್ಥತಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಮವಿನಾಶಿ । ನಮನಾದಿವಾಸನಾನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಕ್ಷರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಉತ್ಪಾದಾದ್ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತಾ ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತೇತಿ ಚ ಕಾರಣತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಸ್ಥಿರತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಸರ್ವಕ್ಷಣಿಕತ್ವವಿರೋಧಃ ॥೩೨॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಮಭಾವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥