ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದೋಽನೇನ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪತಂಜಲಿಪ್ರಭೃತಯಃ । ಪ್ರಧಾನಮುಕ್ತಮ್ । ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಶ್ಯಃ । ಸ ಚ ನಾನಾಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯೈರಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ । ಮಾಹೇಶ್ವರಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಶೈವಾಃ, ಪಾಶುಪತಾಃ, ಕಾರುಣಿಕಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ, ಕಾಪಾಲಿಕಾಶ್ಚೇತಿ । ಚತ್ವಾರೋಽಪ್ಯಮೀ ಮಹೇಶ್ವರಪ್ರಣೀತಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಯಾಯಿತಯಾ ಮಾಹೇಶ್ವರಾಃ । ಕಾರಣಮೀಶ್ವರಃ । ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಂ ಮಹದಾದಿ । ಯೋಗೋಽಪ್ಯೋಂಕಾರಾದಿಧ್ಯಾನಧಾರಣಾದಿಃ । ವಿಧಿಸ್ತ್ರಿಷವಣಸ್ನಾನಾದಿರ್ಗೂಢಚರ್ಯಾವಸಾನಃ, ದುಃಖಾಂತೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಪಶವ ಆತ್ಮಾನಸ್ತೇಷಾಂ ಪಾಶೋ ಬಂಧನಂ ತದ್ವಿಮೋಕ್ಷೋ ದುಃಖಾಂತಃ । ಏಷ ತೇಷಾಮಭಿಸಂಧಿಃ ಚೇತನಸ್ಯ ಖಲ್ವಧಿಷ್ಠಾತುಃ ಕುಂಭಕಾರಾದೇಃ ಕುಂಭಾದಿಕಾರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಮಪಿ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾಪೀಶ್ವರೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಜಗತ್ಕಾರಣಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಮೇವ, ನ ತೂಪಾದಾನಮಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ
ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತಿತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮಾಗಮಾದ್ವೋಚ್ಯೇತ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಪ್ಯನುಮಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ನ ತಾವದಾಗಮಾತ್ , ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದಿತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತದನುಸಾರೇಣ ಚಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ । ತದಾಹ
ಹೀನಮಧ್ಯಮೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಆಗಮಾದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ನ ದೃಷ್ಟಮನುಸರ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಾಪೂರ್ವದೇವತಾದಿಷ್ವಾಗಮಾದವಗಮ್ಯಮಾನೇಷು ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನಹ್ಯಾಗಮೋ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತೇನ ಶ್ರುತಸಿದ್ದ್ಯರ್ಥಮದೃಷ್ಟಾನಿ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಸ್ವಭಾವಾನಿ ಸುಬಹೂನ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾನಿ ನ ಲೋಹಗಂಧಿತಾಮಾವಹಂತಿ ಪ್ರಮಾಣವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ತತ್ರ ಕಥಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಸ ಸುಹೃದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ । ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯೇ ತುಷಾದಪಿ ಬಿಭೇತಿತರಾಮಿತಿ । ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಕುತಃ । ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಮಿಥಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಯಿತೃತ್ವ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಯದೀಶ್ವರಃ ಕರುಣಾಪರಾಧೀನೋ ವೀತರಾಗಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಕಪೂಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ , ತಚ್ಚೋತ್ಪನ್ನಮಪಿ ನಾಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ , ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುಃಖಾನುತ್ಪಾದಾತ್ । ನ ಹೀಶ್ವರಾಧೀನಾ ಜನಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಪೂಯಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮರ್ಹಂತಿ । ತದನಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾ ಕಪೂಯಂ ಕರ್ಮ ಫಲಂ ಪ್ರಸೋತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಪೀಶ್ವರಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾಚಾಯಮಪರೋ ಗಂಡಸ್ಯೋಪರಿ ಸ್ಫೋಟ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಃ ಪ್ರವರ್ತನೀಯ ಈಶ್ವರೇಣ ಚ ಕರ್ಮೇತಿ । ಶಂಕತೇ
ನಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಪೂರ್ವಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಃ ಸಂಪ್ರತಿತನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಪ್ರತಿತನಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯೇತ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ವರ್ತಮಾನಕಾಲವದಿತಿ ।
ಅಥ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಕಥಮೀಶ್ವರಾಪ್ರವರ್ತಿತಮೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಿತಮೀಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವತನಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಿತೇನೇತ್ಯೇವಮಂಧಪರಂಪರಾದೋಷಃ । ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ಹ್ಯಂಧೋ ನೀಯತೇ ನಾಂಧಾಂತರೇಣ । ತಥೇಹಾಪಿ ದ್ವಾವಪಿ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾವಿತಿ ಕಃ ಕಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ನೈಯಾಯಿಕಾನಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಂ ಸ್ವಸಮಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ನಾಯಂ ಸಮಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕಾರುಣ್ಯಾದಪಿ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ಜನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕಾರುಣ್ಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಕಾರುಣ್ಯೇ ಹಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ದುಃಖಂ ಭವತಿ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಕಾರುಣಿಕಾ ಅಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಏವ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ । ನನು ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತಾಮೇವಮಪಿ ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನವಾಸ್ತವೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಅಪರಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರೇಣ ದೂಷಣಮಾಹ
ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ಸಾವಯವಾನಾಮಸರ್ವಗತಾನಾಂ ಚ ಸಂಯೋಗಃ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಸರ್ವಗತಾನಾಂ ಸಂಭವತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇರಭಾವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ । ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾ ಹಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ । ನ ಚ ನಿರವಯವೇಷ್ವವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾಯಾಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿಕಾಯಾ ನಿವೃತ್ತೇಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವಿನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ । ಸ ಹ್ಯಯುತಸಿದ್ಧಾನಾಮಾಧಾರಾಧೇಯಭೂತಾನಾಮಿಹಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಮಿಥೋಽಸ್ತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಃ ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕಾರಣತ್ವಮದ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಶಂಕತೇ
ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನ ಇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ।
ಕುತಃ । ತಸ್ಯಮತೇಽನಿರ್ವಚನೀಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಆಗಮೋ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಪೂರ್ವೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧೇ ಚ ಪ್ರವರ್ತಿತುಂ ಸಮರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿ ನೈವಂವಿಧೇ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ಶಂಕತೇ
ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವೀಶ್ವರಾಗಮಯೋರನಾದಿತ್ವಾದೀಶ್ವರಯೋನಿತ್ವೇಽಪ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೮ ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಯಥಾದರ್ಶನಮನುಮಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನಾಲೌಕಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತೀಹಾಪಿ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೯ ॥
ಕರಣವಚ್ಚೇನ್ನ ಭೋಗಾದಿಭ್ಯಃ ।
ರೂಪಾದಿಹೀನಮಿತಿ ।
ಅನುದ್ಭೂತರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ರೂಪಾದಿಹೀನಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಭೋಗಾದಾವೇವ ದೃಷ್ಟಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । ನಹಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಕುಠಾರಾದ್ಯಪರಿದೃಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಕರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರಯತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ತಥಾ ಚಾನೀಶ್ವರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಧಿಷ್ಠಿತಿರಧಿಷ್ಠಾನಮಿದಾನೀಂ ತು ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭೋಗಾಯತನಂ ಶರೀರಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಂಗೇನಾನೀಶ್ವರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಶರೀರಿತ್ವೇನ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದನೀಶ್ವರತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ॥ ೪೦ ॥
ಅಂತವತ್ತ್ವಮಸರ್ವಜ್ಞತಾ ವಾ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಮಂತವತ್ತ್ವಂ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದ್ವಾನುಮಾತವ್ಯಂ, ತತಶ್ಚಾಂತವತ್ತ್ವಮಸರ್ವಜ್ಞತಾ ವಾ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ತದ್ಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾ ನಾನುಮಾನಂ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವರೂಪಪರಿಮಾಣಮಪಿ ಯಸ್ಯ ಯಾದೃಶಮಣು ಮಹತ್ ಪರಮಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಹ್ರಸ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಮಾ ಭೂದೇಷ ದೋಷ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ।
ಯಸ್ಯಾಂತೋಽಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಮಸರ್ವಜ್ಞತಾಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಯಸ್ಯ ತ್ವಂತ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ತದಗ್ರಹಣಂ ನಾಸರ್ವಜ್ಞತಾಮಾವಹತಿ । ನಹಿ ಶಶವಿಷಾಣಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ
ತತ ಇತಿ ।
ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾನುಮಾನಮೇಷಾಮಂತವತ್ತ್ವಮವಗಮಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ॥೩೭॥ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾದೇರೇಕತ್ರಾಸಂಭವವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಯೋರಪ್ಯೇಕತ್ರಾಸಂಭವ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾಷ್ಯಗತಪುರುಷಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –
ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣಂ ತು ಸಮರ್ಥಾಪಿ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಜೈವಿ ದೃಗ್ ನ ಜಾನಾತ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಮ್ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಮಂತಃ – ಕರಣಪರಿಣಾಮಮನುಪಶ್ಯತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ದ್ವಿವಚನಪ್ರಯೋಗಾದೇಕೋ ಜೀವ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಸಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯೇಕವಚನಂ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಲೇಶೇತಿ ಸೂತ್ರಮೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫) ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪುರುಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದನ್ಯಃ ಕ್ಲೇಶಾದ್ಯಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾದನ್ಯಃ – ಜೀವಾದನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೂಢಚರ್ಯಾ ಸ್ವಗುಣಾಪ್ರಖ್ಯಾಪನೇನ ದೇಶೇಷು ವಾಸಃ ।
ಈಶ್ವರೋ , ನ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನಂ , ಚೇತನತ್ವಾತ್ಕುಲಾಲವದಿತ್ಯಾಹ –
ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಕುಲಾಲಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ದ್ರವ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮ್ –
ಅಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಅಧಿಗಮ್ಯ ಶ್ರುತೇರೀಶಮನುಪಾದಾನತಾ ಯದಿ । ಅನುಮೀಯೇತ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರನ್ಯಥಾ ॥ ಕಿಮಪ್ರಮಿತ ಈಶ್ವರೇಽನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ , ಉತ ಪ್ರಮಿತೇ । ನಾದ್ಯಃ ; ಆಶ್ರಯಾಸಿಧ್ದ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಃ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾದ್ವಾ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಾದ್ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಮೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯೈವಾನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ , ತತ್ಪೂರ್ವಕಾನುಮಾನಾದ್ವಾ ।
ನಾಗ್ರಿಮಃ ; ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವನಿಷೇಧಪರತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೩) ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸುಸಾಧಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಸ್ಥೀಯಮಾನಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಬಾಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯನುಮಿತೇ ಈಶ್ವರೇಽನುಪಾದಾನತ್ವಾನುಮಾನಮತ ಆಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಂ ಚ ನಿಷೇತ್ಸ್ಯಾಮ ಇತಿ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ । ತಥಾಹಿ – ನ ತಾವದಾದ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕುಂಭವದಿತಿ ಮಾನಮ್ ; ಜೀವಾದೃಷ್ಟಜತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ , ಅವ್ಯವಹಿತಪ್ರಾಕ್ಕಾಲವರ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸಾಧನೇ ಚಾದ್ಯಕಾರ್ಯವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸ್ಯ ಕುಂಭೇಽಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಕುಂಭಾವ್ಯಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸ್ಯ ಆದ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಬಾಧಾತ್ , ಕಿಂಚಿದವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟಾವ್ಯವಹಿತಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಾದಾದ್ಯಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಅಥ ದ್ವ್ಯುಣುಕೇ ದ್ವ್ಯುಣುಕೋಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಜ್ಜನ್ಯಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ। ತಚ್ಚಃ ನ ; ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯುಣುಕಸ್ಯ ತದುಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧೇಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ; ಘಟಸ್ಯ ದ್ವ್ಯುಣುಕೋಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದೀಶ್ವರಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಮೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಚ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತಾ , ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಚ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಧರ್ಮೋ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯಃ , ಮೇಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವತ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತೇತಿ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತಗ್ರಹಣಮ್ ; ಯೋಗಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾಲಭೇದೇನ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವರಹಿತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತತ್ವಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾದ್ವಾ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾದ್ವಾ ಭವತಿ। ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಾದೃಶಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ। ತನ್ನ ; ಕಿಮಿದಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತತ್ವಮ್ । ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಭಾವವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ಕಿಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವಮುತ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವವತ್ತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ ; ತಥಾಸತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪದೇನೈವ ತದ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾತ್ಮಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸ್ತಿ , ಯದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಧಾವನೇ ಚ ತತ್ತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಧಾವನಾತ್ । ಅಥ ಮತಂ ನ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಾಂತರಮಸ್ತಿ , ಕಿಂತು ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಕ್ವಾನವಸ್ಥೇತಿ ? ನೈತತ್ ; ತಥಾಸತಿ ತಾದೃಶಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯೇನ ವಜ್ರಲೇಪನಾತ್ । ಏತತ್ಖಂಡನಭಯೇನ ಯದಿ ವಿಶೇಷಣಮುಜ್ಝಸಿ , ತರ್ಹಿ ಗ್ರಸ್ತೋಽಸಿ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತಯಾ । ಏವಂ ಸರ್ವಾ ಮಹಾವಿದ್ಯಾಸ್ತಚ್ಛಾಯಾ ವಾಽನ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಗಾಃ ಖಂಡನೀಯಾ ಇತಿ ॥ ತತ್ಸುಖಾದ್ವೈತಬೋಧಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಹರಯೇ ನಮಃ । ವೇದಾಂತೈಕಪ್ರಮಾಣಾಯ ಕುತರ್ಕಾಣಾಮಭೂಮಯೇ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಂ ತತ್ರೇಶ್ವರೇಽನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ।
ಅಥವಾ –ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ತದನುಮಾನಂ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ–
ತತ್ರಾನುಮಾನಮಿತಿ ।
ಯಥೈವ ಚೇತನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಮನುಮೀಯತೇ , ತಥಾ ರಾಗಾದಿಕಮಪ್ಯನುಮೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತೇರವಿಶೇಷಾತ್ತಥಾ ಚ ವಾದ್ಯಭಿಮತನಿರವದ್ಯತ್ವವಿಶೇಷವಿರುದ್ಧೋಽಯಂ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣೇತಿ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರುತಿಗಮ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷತ್ವಾದ್ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಾನುಮಾನಂ ದುರ್ವಾರಮತ ಆಹ –
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಹ್ಯನುಮಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುಪನೀತಂ ಸರ್ವಮನುಮನ್ಯತೇ । ಆಗಮಸ್ತು ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತತ್ರ ಯತ್ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಂ ತತ್ ಕಾಲಾತೀತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಹಗಂಧಿತಾ ಕಲಂಕಗಂಧಿತಾ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರಾನುಸಾರೇಣಾಪೂರ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ? ತತ್ರಾಹ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಕಾಲಾಂತರಕೃತಯಾಗಾತ್ಸ್ವರ್ಗೋಽಸ್ತು ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ ? ಅನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣವರ್ತಿನಃ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಲೋಕಾನುಭಾವಮನುರುಧ್ಯಾಪೂರ್ವಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಚೇತ್ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯೇತ , ತತ ಏತದ್ಬಲಾದ್ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ ಪರಂಪರಾಽವಲಂಬಿಷ್ಯತೇ , ತತ್ರ ಕುತ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕುತಸ್ತರಾಮಂಧಪರಂಪರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾದೌ ತಾವತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಯದೀಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಅಥವಾ –ಕರುಣಯೈವೇಶ್ವರಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ , ತತ್ಕುತ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ–
ಯದೀಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಕಪೂಯಂ ಕುತ್ಸಿತಮ್ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರಯೋಜನೈಃ ಕರುಣಯಾ ಹೇತುನಾ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ ; ದೃಶ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರುಣಾಹೇತುಕತ್ವವಿರುದ್ಧದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಈಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಾವತ್ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಕುತ್ಸಿತಫಲಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾದೇವಂ ಪೂರ್ವಕರ್ಮೇಶ್ವರಾಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಕಥಮೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ ? ಏವಂ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಮನುಕ್ತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ತತಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮೈವಾವಾಲಂಬ್ಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ತತಃ ಪೂರ್ವಭಾವಿಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಿತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಿತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತಥಾ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯಾದಂಧಪರಂಪರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಾವಪಿ ಕರ್ಮೇಶ್ವರೌ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಮಾಯಾಮಯ್ಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಚೋದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾಚ್ಚೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯಾನಾದಿಸಿದ್ಧನಿಯತಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಣಾನ್ನೇಶ್ವರಾಧೀನಂ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂತು ಸ್ವತಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ದೀಪಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಮತ ಏವ ಕೃತತ್ವಾದ್ ನ ದೇವದತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಮಾಯಾಯಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಾ , ತತ್ರಾಹ –
ಯಥಾದರ್ಶನಮಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೯) ಸೂತ್ರಗತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ಭೇದಮಾಹ –
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಕರಣವಚ್ಚೇದಿತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೪೦) ಸೂತ್ರಸ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಏಷಾಂ ಪುರುಷಾನ್ ಜಾತ್ಯೈಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಿತ್ವಂ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಂ , ಪುರುಷಾಣಾಂ ತು ಪರಾರ್ಧಾದಿಸಂಖ್ಯಾಸು ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮಸಂಖ್ಯಯೇಯಂತ ಏವೇತಿ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಕುಸೂಲಮಿತಧಾನ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದಂತವತ್ತ್ವಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಮನುಮಾತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇವಾಂತವತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಾಹನಿಯತ್ವಾದನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸ್ರೋತೋರೂಪೇಣ ಸಂಸಾರವಾಹಕತ್ವಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಮನುಮಿತಮ್ । ಏವಂ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತೈವ ಸಂಖ್ಯೇತಿ ಯೇಷಾಮಾಗ್ರಹಸ್ತನ್ಮತೇ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವೇ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಮ್ ।
ಅಥ ಸಂಖ್ಯಾಂ ವಿಹಾಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಖ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಮತಂ ತನ್ಮತೇನ ಮಾನಂ –
ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತಮೀ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ ।
ಅಥ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಮತಂ , ತತ್ರಾನುಮಾನಮಾಹ –
ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಈದೃಶೇನಾಪಿ ದೂಷ್ಯತ್ವಾದಾಭಾಸತರಃ ಪರಪಕ್ಷ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾಯ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಬಾಹ್ಯಪ್ಯಂತವದೇಕತ್ವಾದೇಕಘಟವದಿತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಸ್ವರೂಪಪರಿಮಾಣಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ । ತತ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಸತಿ ಹ್ಯಂತೇ ತದಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನ ದೋಷಾಯ , ಅಸ್ತಿ ಚ ಸ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆಗಮೇತಿ ।
ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷೋ ವಾದೀ ತಸ್ಯೇತಿ ॥೪೧॥