తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః ।
సృష్టిక్రమే భూతానామవిరోధ ఉక్తః । ఇదానీమాకాశాదిభూతాధిష్ఠాత్ర్యో దేవతాః కిం స్వతన్త్రా ఎవోత్తరోత్తరభూతసర్గే ప్రవర్తన్త ఉత పరమేశ్వరాధిష్ఠితాః పరతన్త్రా ఇతి । తత్ర “ఆకాశాద్వాయుర్వాయురగ్నిః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి స్వవాక్యే నిరపేక్షాణాం శ్రుతేః స్వయఞ్చేతనానాం చ చేతనాన్తరాపేక్షాయాం ప్రమాణాభావాత్ , ప్రస్తావస్య చ లిఙ్గస్య చ పారమ్పర్యేణాపి మూలాకారణస్య బ్రహ్మణ ఉపపత్తేః, స్వతన్త్రాణామేవాకాశాదీనాం వాయ్వాదికారణత్వమితి జగతో బ్రహ్మయోనిత్వవ్యాఘాత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “ఆకాశాద్వాయుః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదయ ఆకాశాదీనాం కేవలముపాదానభావమాచక్షతే, న పునః స్వాతన్త్ర్యేణాధిష్ఠాతృత్వమ్ । నచ చేతనానాం స్వకార్యస్వాతన్త్ర్యమిత్యేతదప్యైకాన్తికం పరతన్త్రాణామపి తేషాం బహులముపలబ్ధేర్భృత్యాన్తేవాస్యాదివత్ । తస్మాల్లిఙ్గప్రస్తావసామఞ్జస్యాయ స ఈశ్వర ఎవ తేన తేనాకాశాదిభావేనోపాదానభావేనావతిష్ఠమానః స్వయమధిష్ఠాయ నిమిత్తకారణభూతస్తం తం వికారం వాయ్వాదికం సృజతీతి యుక్తమ్ । ఇతరథా లిఙ్గప్రస్తావౌ క్లేశితౌ స్యాతామితి ।
పరమేశ్వరావేశవశాదితి ।
పరమేశ్వర ఎవాన్తర్యామిభావేనావిష్ట ఈక్షితా, తస్మాత్సర్వస్య కార్యజాతస్య సాక్షాత్పరమేశ్వర ఎవాధిష్ఠాతా నిమిత్తకారణం న త్వాకాశాదిభావమాపన్నః । ఆకాశాదిభావమాపన్నస్తూపాదానమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౩ ॥
తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః॥౧౩॥ నను న తావదిహ భూతానాం బ్రహ్మాధిష్ఠితానాం స్రష్టృత్వాభావశ్చిన్త్యతే ; ఈక్షత్యాద్యధికరణై (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) ర్గతత్వాత్ । నాపి బ్రహ్మణ ఎవ తత్తద్భూతాత్మనాఽవస్థితస్యోత్తరకార్యోపాదానత్వమ్ ; తేజోఽత (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧౦) ఇత్యత్ర తన్నిర్ణయాత్ । అతోఽధికరణానారమ్భ ఇత్యాశఙ్కామపనయన్ సఙ్గతిమాహ –
సృష్టిక్రమ ఇతి ।
పూర్వపక్షమాహ –
తత్రాకాశాద్వాయురితి ।
యద్యపి పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౪౧) రిత్యత్ర జీవకర్తృత్వమీశ్వరాధీనమితి వక్ష్యతే ; తథాపీహ దేవతానామైశ్వర్యయోగాత్స్వాతన్త్ర్యమాశఙ్క్యతే । న చ దేవతానామపీశ్వరాధీనత్వేఽత్ర సిద్ధే కైముతికన్యాయాజ్జీవమాత్రేష్వపి తత్సిద్ధేస్తదధికరణానారమ్భః శఙ్క్యః ; సత్యపి దేవతానాం మహాభూతసృష్టావీశ్వరపారతన్త్ర్యే విహితక్రియాకర్తృత్వాదౌ క్షుద్రే జీవమాత్రస్యాపి స్వాతన్త్ర్యశఙ్కోదయసంభవాదితి। అత్రాకాశాదిశబ్దైరాకాశాద్యభిమానిన్యో దేవతా వివక్షితాః , మనుష్యాదిశబ్దైరివజీవాః । పఞ్చమ్యశ్చ నిమిత్తార్థాః । ఎతదుక్తం భవతి – యథాఽఽకాశాద్యాత్మనేశ్వరో వాయ్వాద్యుపాదానమేవం తదభిమానిదేవతాత్మనాఽధిష్ఠాతేతి। భూతానామపి చేతనత్వశ్రవణాదితి భాష్యం భూతాభిమానిదేవతాభిప్రాయమ్ ।
నను సోఽకామయతేతి పరమేశ్వరప్రస్తావం కృత్వా తద్బ్రహ్మాత్మానం స్వయమకురుతేతి కర్తృత్వం శ్రూయతే , యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్ యమయతీతి చేశ్వరస్య నియన్తృత్వలిఙ్గమస్తి , తత్కథం దేవతానాం స్వాతన్త్ర్యేణ కార్యనియన్తృత్వమత ఆహ –
ప్రస్తావస్య చేతి ।
మూలకారణస్య చ బ్రహ్మణః ప్రస్తావలిఙ్గద్యోతితసర్వనియన్తృత్వస్య పారమ్పర్యేణాభిమానిదేవతాద్వారేణోపపత్తేరిత్యర్థః ।
బ్రహ్మయోనిత్వేతి ।
యోనిశబ్దో నిమిత్తార్థః । ఆకాశాదిశబ్దైర్న దేవతాలక్షణా ; ముఖ్యార్థబాధాభావాత్ ।
పఞ్చమ్యశ్చాపాదానార్థస్తత్ర రూఢతరత్వాదిత్యాహ –
ఆకాశాదీనామితి ।
దేవతాలక్షణమఙ్గీకృత్యాప్యాహ –
న చ చేతనానామితి ।
భాష్యే తేన తేనాత్మనాఽవతిష్ఠమానత్వమ్ ఇతి భూతాత్మతామాపన్నస్యోపాదానత్వముక్తమితి భ్రమమపనుదతి –
స్వయమధిష్ఠాయేతి ।
తత్ర చాన్యత్ర చానుగతకారణరూపేణావస్థానం తదాత్మనాఽవస్థానం , న తు తదాత్మత్వేనైవ పరిసమాప్తిః ।
భాష్యే పరమేశ్వరావేశో జీవాపత్తిరితి భ్రాన్తి నిరస్యతి –
అన్తర్యామిభావేనేతి ॥౧౩॥