విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఉపపద్యతే చ ।
ఉత్పత్తౌ మహాభూతానాం క్రమః శ్రుతో నాప్యయేఽప్యయమాత్రస్య శ్రుతత్వాత్ । తత్ర నియమే సమ్భవతి నానియమః । వ్యవస్థారహితో హి సః । నచ వ్యవస్థాయాం సత్యామవ్యవస్థా యుజ్యతే । తత్ర క్రమభేదాపేక్షాయాం కిం దృష్టోఽప్యయక్రమో ఘటాదీనాం మహాభూతాప్యయక్రమనియామకోఽస్త్వాహో శ్రౌత ఉత్పత్తిక్రమ ఇతి విశయే శ్రౌతస్య శ్రౌతాన్తరమభ్యర్హితం సమానజాతీయతయా తస్యైవ బుద్ధిసాంనిధ్యాత్ । న దృష్టం, విరుద్ధజాతీయత్వాత్ । తస్మాచ్ఛ్రౌతేనైవోత్పత్తిక్రమేణాప్యయక్రమో నియమ్యత ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే అప్యయస్య క్రమాపేక్షాయాం ఖలూత్పత్తిక్రమో నియామకో భవేత్ , న త్వస్త్యప్యయస్య క్రమాపేక్షా, దృష్టానుమానోపనీతేన క్రమభేదేన శ్రుత్యనుసారిణోఽప్యయక్రమస్య బాధ్యమానత్వాత్ । తస్మిన్ హి సత్యుపాదానోపరమేఽప్యుపాదేయమస్తీతి స్యాత్ । న చైతదస్తి । తస్మాత్ । తద్విరుద్ధదృష్టక్రమావరోధాదాకాఙ్క్షైవ నాస్తి క్రమాన్తరం ప్రత్యయోగ్యత్వాత్తస్య । తదిదముక్తం సూత్రకృతా “ఉపపద్యతే”। భాష్యకారోఽప్యాహ
న చాసావయోగ్యత్వాప్యయేనాకాఙ్క్ష్యత ఇతి ।
తస్మాదుత్పత్తిక్రమాద్విపరీతః క్రమ ఇత్యేతన్న్యాయమూలా చ స్మృతిరుక్తా ॥ ౧౪ ॥
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఉపపద్యతే చ॥౧౪॥ యద్యప్యత్ర శ్రుతివిప్రతిషేధో న పరిహ్రియతే ; తథాప్యుత్పత్తిక్రమే నిరూపితే లయక్రమో బుద్ధిస్థో విచార్యత ఇతి ప్రాసఙ్గిక్యో పాదావాన్తరసఙ్గతీ । భాస్కరేణ సిద్ధాన్తే స్థిత్వాఽన్నేన సోమ్య శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛేత్యత్ర లయేఽపి భూతానాం క్రమః శ్రుత ఇత్యుక్తం , తదయుక్తమిత్యాహ –
నాప్యయ ఇతి ।
తత్ర హి కార్యేణ కారణమనుమాప్యతే , న లయోఽభిధీయత ఇతి।
యత్తు యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి , తత్ర లయమాత్రముక్తం న క్రమ ఇత్యాహ –
అప్యయమాత్రస్యేతి ।
యచ్చ భాస్కరేణాఽనియమః పూర్వపక్ష ఇత్యుక్తం , తదప్యయుక్తమిత్యాహ –
తత్రేతి ।
శ్రుతోత్పత్తిక్రమాదేవ నియమే సతి నానియమ ఇత్యర్థః । యత్తు - కేశవేనోక్తమ్ అయోగ్య ఉత్పత్తిక్రమో నాప్యయే భవితుమర్హతి , న హి నష్టేషు తన్తుషు పటస్తిష్ఠన్ దృష్టః - ఇతి , తదయుక్తమ్ ; అనియమేఽపి పాక్షికస్యాయోగ్యత్వస్యాపరిహారాత్ । తత్ర తదపి స్వీకృత్యావ్యవస్థితపక్షాభ్యుపగమాద్వరం వ్యవస్థితోత్పత్తిక్రమాశ్రయణమ్ । భాష్యకారస్త్వనియతపక్షముపక్రమమాత్రముక్తవానితి।
ఘటాదీనాం దృష్టోఽప్యయక్రమో విపరీతః , స భూతానాం కిమస్త్విత్యాహ –
కిం దృష్ట ఇతి ।
సన్నిధానేప్యుత్పత్తిక్రమస్యానాకాఙ్క్షితత్వాన్నాప్యయసబన్ధ ఇత్యాహ –
అప్యయస్యేతి ।
న చ విపరీతక్రమస్యాసన్నిధానం , ప్రమాణేన సన్నిధాపితత్వాదిత్యాహ –
దృష్టేతి ।
ఘటాదౌ దృష్టేనాత్రాప్యనుమానోపనీతేనేత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుసారిణోఽప్యయక్రమస్యేతి ।
ఉత్పత్తౌ శ్రుతస్యాప్యయేఽపి సంగమయితుం త్వయేష్యమాణస్యేత్యర్థః । లోకదృష్టపదార్థబోధాధీనా హి శ్రుతిరతః శ్రుతిసన్నిహితాదపి లౌకికః క్రమః సన్నిహితతర ఇతి తేన తద్బాధనం యుక్తమ్ ।
దృష్టేన క్రమేణ శ్రౌతబాధే హేత్వన్తరం చాహ –
తస్మిన్ హి సతీతి ।
అనాకాఙ్క్షాముపసంహరతి –
తద్విరుద్ధేతి ।
తస్యోపాదానోపరమేఽపి కార్యసత్తాపాదకస్యోత్పత్తిక్రమస్య విరుద్ధో యో విపరీతక్రమస్తస్యావరోధాత్సంబన్ధాదిత్యర్థః ।
నను విపరీతక్రమే శ్రుత్యభావాద్ భాష్యోక్తజగత్ప్రతిష్ఠేత్యాద్యా స్మృతిర్నిర్మూలేత్యత ఆహ –
ఎతన్న్యాయమూలేతి ।
ఉపాదానలయే కార్యస్థిత్యయోగో న్యాయః॥౧౪॥