భామతీవ్యాఖ్యా
వేదాన్తకల్పతరుః
 

అన్తరావిజ్ఞానమనసీ క్రమేణ తల్లిఙ్గాదితి చేన్నావిశేషాత్ ।

తదేవం భావనోపయోగినౌ భూతానాముత్పత్తిప్రలయౌ విచార్య బుద్ధీన్ద్రియమనసాం క్రమం విచారయతి । అత్ర చ విజ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా విజ్ఞానశబ్దేనేన్ద్రియాణి చ బుద్ధిం చ బ్రూతే । తత్రైతేషాం క్రమాపేక్షాయామాత్మానం చ భూతాని చాన్తరా సమామ్నానాత్తేనైవ పాఠేన క్రమో నియమ్యతే । తస్మాత్పూర్వోత్పత్తిక్రమభఙ్గప్రసఙ్గః । యత ఆత్మనః కరణాని కరణేభ్యశ్చ భూతానీతి ప్రతీయతే, తస్మాదాత్మన ఆకాశ ఇతి భజ్యతే । అన్నమయమితి చ మయడానన్దమయ ఇతివత్న వికారార్థ ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే విభక్తత్వాత్తావన్మనఃప్రభృతీనాం కారణాపేక్షాయామన్నమయం మన ఇత్యాదిలిఙ్గశ్రవణాదపేక్షితార్థకథనాయ వికారార్థత్వమేవ మయటో యుక్తమ్ , ఇతరథా త్వనపేక్షితముక్తం భవేత్ । నచ తదపి ఘటతే । నహ్యన్నమయో యజ్ఞ ఇతివదన్నప్రాచుర్యం మనసః సమ్భవతి । ఎవం చోద్భూతవికారా మన ఆదయో భూతానాం పరస్తాదుత్పద్యన్త ఇతి యుక్తమ్ । ప్రౌఢవాదితయాభ్యుపేత్యాహ

అథ త్వభౌతికానీతి ।

భవత్వాత్మన ఎవ కరణానాముత్పత్తిః, న ఖల్వేతావతా భూతైరాత్మనో నోత్పత్తవ్యమ్ । తథాచ నోక్తక్రమభఙ్గప్రసఙ్గః । విశిష్యతే భిద్యతే । భజ్యత ఇతి యావత్ ॥ ౧౫ ॥

అన్తరా విజ్ఞానమనసీ క్రమేణ తల్లిఙ్గాదితి చేన్నావిశేషాత్॥౧౫॥ సంగతిమాహ –

తదేవమితి ।

భావనోపయోగినావితి ।

పూర్వాధికరణానాం ప్రయోజనోక్తిః । భూతోత్పత్తిలయశీలనం హ్యద్వైతబ్రహ్మధ్యానోపయోగీతి బుద్ధ్యాద్యుత్పత్తిక్రమవిచారోఽపి తత్ఫల ఎవ ।

నను సూత్రే విజ్ఞానశబ్దప్రయోగాత్తస్య చ బుద్ధివృత్తౌ ప్రసిద్ధేః కథం బుద్ధీన్ద్రియాణాముత్పత్తిచిన్తా ? అత ఆహ –

అత్రేతి ।

నిశ్చయవతీ బుద్ధిః సంశయాదిమన్మతనః ఇతి తద్భేదః ।

చేదిత్యన్తస్య యోజనయా పూర్వపక్షమాహ –

తత్రైతేషామితి ।

ఆత్మానం భూతానీతి చ ద్వితీయే ; ‘‘అన్తరాన్తరేణ యుక్తే’’ ఇతి షష్ఠ్యర్థే సామామ్నానాత్ । ఎతస్మాజ్జాయత ఇతి వాక్యే ఇత్యర్థః ।

శ్రుతివిరోధపరిహారేణ చిన్తాం సంగమయతి –

తస్మాత్పూర్వేతి ।

నను యది సాక్షాదాత్మకార్యాణీన్ద్రియాణి , కథం తర్హ్యన్నాదిమయత్వం మన ఆదీనామామ్నాయతేఽత ఆహ –

అన్నమయమితి చేతి ।

ప్రాచుర్యార్థో మయద ప్రాచుర్యం చాన్నాత్మకశరీరేణ మనఆదేరవచ్ఛేదాదిత్యర్థః ।

అన్నమయమిత్యాదిలిఙ్గశ్రవణాదితి ।

అన్నమశితం త్రేధా విధీయత ఇతి  ఆధ్యాత్మికత్రివృత్కరణపరే వాక్యే మనసోఽన్నమయత్వేన నిర్దేశో లిఙ్గదర్శనమితి ।

ఇతరథా త్వితి ।

ప్రాచుర్యార్థత్వేఽనపేక్షితం ప్రాచుర్యముక్తం భవేదిత్యర్థః ।

న చ తదపీతి ।

ప్రాచుర్యమిత్యర్థః । అన్నకార్యత్వం తు మనసో ఘటతే ; అన్నోపయోగే మనోవివృద్ధేః శ్రుత్యైవ దర్శితత్వాదితి। భూతానాం మధ్యే ఆకాశః ప్రథమం జాయత ఇత్యుక్తక్రమః॥౧౫॥

ఇతి నవమమన్తరావిజ్ఞానాధికరణమ్॥