ಜ್ಞೋಽತ ಏವ ।
ಕರ್ಮಣಾ ಹಿ ಜಾನಾತ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತದಭಾವೇ ನ ಭವತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವೇ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಚ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಃ । ತಥಾಚ ನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದನುವೃತ್ತಾವಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾತ್ಜ್ಞಾನಭಾವಾಭಾವಯೋರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂನಿಕರ್ಷಾಧೇಯಮಾಗಂತುಕಮಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ ಧರ್ಮೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಅತ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ಇತರಥಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭವೇತ್ । ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಶ್ರುತಯಶ್ಚ ಶಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಶಕ್ತಿರ್ನಿಜಾ ಜೀವಾನಾಂ, ನ ತು ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಽಪ್ಯೇಷಾ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಡಾ ಏವ ಜೀವಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇಯದಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನಂ ಜಡಸ್ವಭಾವಂ ತತ್ಕದಾಚಿತ್ಪರೋಕ್ಷಂ ಕದಾಚಿತ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಕದಾಚಿದ್ವಿಪರ್ಯಸ್ತಂ, ಯಥಾ ಘಟಾದಿ, ನ ಚೈವಮಾತ್ಮಾ । ತಥಾಹಿ ಅನುಮಿಮಾನೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಃ, ಸ್ಮರನ್ನಪ್ಯಾನುಭವಿಕಃ, ಸಂದಿಹಾನೋಽಪ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಃ, ವಿಪರ್ಯಸ್ಯನ್ನಪ್ಯವಿಪರೀತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ । ತಥಾಚ ತತ್ಸ್ವಭಾವಃ । ನಚ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತಯಃ ಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಃ ಸಕರ್ಮಿಕಾಃ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ನಿವರ್ತಂತೇ । ತೇನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾಚ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ಗಂಧಾದಿವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯುಪಜನೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಜ್ಞೋಽತ ಏವ॥೧೮॥ ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವನ್ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ಯಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನತ್ವವಾದಿನೀಭಿರ್ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಾಗುಕ್ತಜೀವಾನುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಮ್ ಉಪಾದಾಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾತ್ ಸಂಗತಿಃ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಾ । ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಹಿತಂ ಜೀವ ಇತಿ ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ । ನ ಚೈವಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಅನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಶ್ರುತಿವಶಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಶಂಕೋಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯ ಜೀವಸ್ಯೇಹ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಉತ್ತರೇಣ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಣುತ್ವನಿರಾಸೇನ ವಸ್ತುತೋ ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಂ ಚೈತನ್ಯಾದೀಷದ್ಬಹಿಷ್ಠಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತೇ । ತತೋಽಧಿಕರಣತ್ರಯೇಣ ತತೋಽಪಿ ಬಹಿಷ್ಠಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾಽಽತ್ಮನಾಧ್ಯಸ್ತಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕ್ಯಮ್ ಅಶ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೪೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಇತ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತಿ ಸಂಗತಯಃ । ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಣಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿ ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಽಪಿ ನ ಜಾನೀರನ್ನಾಕಾಶವನ್ನ ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತು ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವೇತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ವರೂಪೇಽಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ , ಶಕ್ತಾವಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಕಾರ್ಯನಿಯಮಾಯ ಶಕ್ತೇಃ ಪಿತೃತ್ವಾದಿವದಸಾದಾರಣ್ಯಕಲ್ಪನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽನುಮಾನಮಾಹ –
ಯದಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಏತೇ ಗ್ರಂಥಾ ಬೌದ್ಧಾಧಿಕರಣೇ ।
ಯದುಕ್ತಮಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ತಸ್ಮಾದ್ ವೃತ್ತಯ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತಯೋ ದತ್ತವಿಷಯಾಃ॥೧೮॥