ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతీనామ్ ।

యద్యప్యవికృతస్యైవ పరమాత్మనో జీవభావస్తథా చానణుపరిమాణత్వం, తథాప్యుత్క్రాన్తిగత్యాగతీనాం శ్రుతేశ్చ సాక్షాదణుపరిమాణశ్రవణస్య చావిరోధార్థమిదమధికరణమిత్యాక్షేపసమాధానాభ్యామాహ

నను చేతి ।

పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి

తత్ర ప్రాప్తం తావదితి ।

విభాగసంయోగోత్పాదౌ హి తూత్క్రాన్త్యాదీనాం ఫలమ్ । నచ సర్వగతస్య తౌ స్తః । సర్వత్ర నిత్యప్రాప్తస్య వా సర్వాత్మకస్య వా తదసమ్భావాదితి ॥ ౧౯ ॥

స్వాత్మనా చోత్తరయోః ।

ఉత్క్రమణం హి మరణే నిరూఢమ్ । తచ్చాచలతోఽపి తత్ర సతో దేహస్వామ్యనివృత్త్యోపపద్యతే న తు గత్యాగతీ । తయోశ్చలనే నిరూఢయోః కర్తృస్థభావయోర్వ్యాపిన్యసమ్భవాదితి మధ్యమం పరిమాణం మహత్త్వం శరీరస్యైవ । తచ్చార్హతపరీక్షాయాం ప్రత్యుక్తమ్ । గత్యాగతీ చ పరమమహతి న సమ్భవతోఽతః పారిశేష్యాదణుత్వసిద్ధిః । గత్యాగతిభ్యాం చ ప్రాదేశికత్వసిద్ధౌ మరణమపి దేహాదపసర్పణమేవ జీవస్య న తు తత్ర సతః స్వామ్యనివృత్తిమాత్రమితి సిద్ధమిత్యాహ

సత్యోశ్చ గత్యాగత్యోరితి ।

ఇతశ్చ దేహాదపసర్పణమేవ జీవస్య మరణమిత్యాహ

దేహప్రదేశానామితి ।

తస్మాద్గత్యాగత్యపేక్షోత్క్రాన్తిరపి సాపాదానాణుత్వసాధనమిత్యర్థః । న కేవలమపాదానశ్రుతేః, తచ్ఛరీరప్రదేశగన్తవ్యత్వశ్రుతేరప్యేవమేవేత్యాహ

స ఎతాస్తేజోమాత్రా ఇతి ॥ ౨౦ ॥

నాణురతచ్ఛ్రుతేరితి చేన్నేతరాధికారాత్ ।

యత ఉత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతిభిర్జీవానామణుత్వం ప్రసాధితం తతో వ్యాపకాత్పరమాత్మనస్తేషాం తద్వికారతయా భేదః । తథాచ మహత్త్వానన్త్యాదిశ్రుతయః పరమాత్మవిషయా న జీవవిషయా ఇత్యవిరోధ ఇత్యర్థః । యది జీవా అణవస్తతో “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు” (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి కథం శారీరో మహత్త్వసమ్బన్ధిత్వేన ప్రతినిర్దిశ్యతే ఇతి చోదయతి

నన్వితి ।

పరిహరతి

శాస్త్రదృష్ట్యా

పారమార్థికదృష్ట్యా నిర్దేశో వామదేవవత్ । యథా హి గర్భస్థ ఎవ వామదేవో జీవః పరమార్థదృష్ట్యాత్మనో బ్రహ్మత్వం ప్రతిపేదే, ఎవం వికారాణాం ప్రకృతేర్వాస్తవాదభేదాత్తత్పరిమాణత్వవ్యపదేశ ఇత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥

స్వశబ్దోన్మానాభ్యాం చ ।

స్వశబ్దం విభజతే

సాక్షాదేవేతి ।

ఉన్మానం విభజతే

తథోన్మానమపీతి ।

ఉద్ధృత్య మానమున్మానం బాలాగ్రాదుద్ధృతః శతతమో భాగస్తస్మాదపి శతతమాదుద్ధృతః శతతమో భాగ ఇతి తదిదమున్మానమ్ । ఆరాగ్రాదుద్ధృతం మానమారాగ్రమాత్రమితి ॥ ౨౨ ॥

సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి

నన్వణుత్వే సతీతి ।

అణురాత్మా న శరీరవ్యాపీతి న సర్వాఙ్గీణశైత్యోపలబ్ధిః స్యాదిత్యర్థః ।

అవిరోధశ్చన్దనవత్ ।

త్వక్సంయుక్తో హి జీవః త్వక్చ సకలశరీరవ్యాపినీతి త్వగ్వ్యాప్యాత్మసమ్బన్ధః సకలశైత్యోపలబ్ధౌ సమర్థ ఇత్యర్థః ॥ ౨౩ ॥

అవస్థితివైశేష్యాదితి చేన్నాభ్యుపగమాద్ధృది హి ।

చన్దనబిన్దోః ప్రత్యక్షతోఽల్పీయస్త్వం బుద్ధ్వా యుక్తా కల్పనా భవతి, యస్య తు సన్దిగ్ధమణుత్వం సర్వాఙ్గీణం చ కార్యముపలభ్యతే తస్య వ్యాపిత్వమౌత్సర్గికమపహాయ నేయం కల్పనావకాశం లభత ఇతి శఙ్కార్థః । నచ హరిచన్దనబిన్దుదృష్టాన్తేనాణత్వానుమానం జీవస్య, ప్రతిదృష్టాన్తసమ్భవేనానైకాన్తికత్వాదిత్యాహ

న చాత్రానుమానమితి ।

శఙ్కామిమామపాకరోతి

అత్రోచ్యత ఇతి ।

యద్యపి పూర్వోక్తాభిః శ్రుతిభిరణుత్వం సిద్ధమాత్మనస్తథాపి వైభవాచ్ఛ్రుత్యన్తరముపన్యస్తమ్ ॥ ౨౪ ॥

గుణాద్వా లోకవత్ ।

యే తు సావయవత్వాచ్చన్దనబిన్దోరణుసఞ్చారేణ దేహవ్యాప్తిరుపపద్యతే న త్వాత్మనోఽనవయవస్యాణుసఞ్చారః సమ్భవీ, తస్మాద్వైషమ్యమితి మన్యన్తే తాన్ ప్రతీదముచ్యతే గుణాద్వా లోకవదితి । తద్విభజతే

చైతన్య ఇతి ।

యద్యప్యణుర్జీవస్తథాపి తద్గుణశ్చైతన్యం సకలదేహవ్యాపి । యథా ప్రదీపస్యాల్పత్వేఽపి తద్గుణః ప్రభాసకలగృహోదరవ్యాపినీతి ॥ ౨౫ ॥

ఎతదపి శఙ్కాద్వారేణ దూషయిత్వా దృష్టాన్తాన్తరమాహ

వ్యతిరేకో గన్ధవత్ ।

అక్షీయమాణమపి తదితి ।

క్షయస్యాతిసూక్ష్మతయానుపలభ్యమానక్షయమితి శఙ్కతే

స్యాదేతదితి ।

విశ్లిష్టానామల్పత్వాదిత్యుపలక్షణం, ద్రవ్యాన్తరపరమాణూనామనుప్రవేశాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । విశ్లేషానుప్రవేశాభ్యాం చ సన్నపి విశ్లేషః సూక్ష్మత్వాన్నోపలక్ష్యతే ఇతి । నిరాకరోతి

న ।

కుతః ।

అతీన్ద్రియత్వాదితి ।

పరమాణూనాం పరమసూక్ష్మత్వాత్తద్గతరూపాదివద్గన్ధోఽపి నోపలభ్యేత । ఉపలభ్యమానో వా సూక్ష్మ ఉపలభ్యేత న స్థూల ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౬ ॥

తథా చ దర్శయతి । ॥ ౨౭ ॥

పృథగుపదేశాత్ ।

నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౨౮ ॥

తద్గుణసారత్వాత్తు తద్వ్యపదేశః ప్రాజ్ఞవత్ ।

కణ్టకతోదనేఽపీతి ।

మహదల్పయోః సంయోగోఽల్పమవరుణద్ధి న మహాన్తం, న జాతు ఘటకరకాదిసంయోగా నభసో నభో వ్యశ్నువతేఽపిత్వల్పానేవ ఘటకరకాదీన్ , ఇతరథా యత్ర నభస్తత్ర సర్వత్ర ఘటకరకాద్యుపలమ్భ ఇతి, తేఽపి నభఃపరిమాణాః ప్రసజ్యేరన్నితి । న చాణోర్జీవస్య సకలశరీరగతా వేదనోపపద్యతే । యద్యప్యన్తఃకరణమణు తథాపి తస్య త్వచా సమ్బద్ధత్వాత్త్వచశ్చ సమస్తశరీరవ్యాపిత్వాదేకదేశేఽప్యధిష్ఠితా త్వగధిష్ఠితైవేతి శరీరవ్యాపీ జీవః శక్నోతి సర్వాఙ్గీణం శైత్యమనుభవితుం త్వగిన్ద్రియేణ గఙ్గాయామ్ । అణుస్తు జీవో యత్రాస్తి తస్మిన్నేవ శరీరప్రదేశే తదనుభవేన్న సర్వాఙ్గీణం, తస్యాసర్వాఙ్గీణత్వాత్ । కణ్టకతోదనస్య తు ప్రాదేశికతయా న సర్వాఙ్గీణోపలబ్ధిరితి వైషమ్యమ్ ।

గుణత్వమేవ హీతి ।

ఇదమేవ హి గుణానాం గుణత్వం యద్ద్రవ్యదేశత్వమ్ । అత ఎవ హి హేమన్తే విషక్తావయవాప్యద్రవ్యగతేఽతిసాన్ద్రే శీతస్పర్శేఽనుభూయమానేప్యనుద్భూతం రూపం నోపలభ్యతే యథా, తథా మృగమదాదీనాం గన్ధవాహవిప్రకీర్ణసూక్ష్మావయవానామతిసాన్ద్రే గన్ధేఽనుభూయమానే రూపస్పర్శౌ నానుభూయేతే తత్కస్య హేతోః, అనుద్భూతత్వాత్తయోర్గన్ధస్య చోద్భూతత్వాదితి । నచ ద్రవ్యస్య ప్రక్షయప్రసఙ్గః, ద్రవ్యాన్తరావయవపూరణాత్ । అత ఎవ కాలపరివాసవశాదస్య హతగన్ధితోపలభ్యతే । అపిచ చైతన్యం నామ న గుణో జీవస్య గుణినః, కిన్తు స్వభావః । నచ స్వభావస్య వ్యాపిత్వే భావస్యావ్యాపిత్వం, తత్త్వప్రచ్యుతేరిత్యాహ

యది చ చైతన్యమితి ।

తదేవం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణసిద్ధే జీవస్యావికారితయా పరమాత్మత్వే, తథా శ్రుత్యాదితః పరమమహత్త్వే చ, యా నామాణుత్వశ్రుతయస్తాస్తదనురోధేన బుద్ధిగుణసారతయా వ్యాఖ్యేయా ఇత్యాహ

తద్గుణసారత్వాదితి ।

తద్వ్యాచష్టే

తస్యా బుద్ధేరితి ।

ఆత్మనా స్వసమ్బన్ధిన్యా బుద్ధేరుపస్థాపితత్వాత్తదా పరామర్శః । నహి శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్యాత్మనస్తత్త్వం సంసారిభిరనుభూయతే । అపితు యోఽయం మిథ్యాజ్ఞానద్వేషాద్యనుషక్తః స ఎవ ప్రత్యాత్మమనుభవగోచరః । నచ బ్రహ్మస్వభావస్య జీవాత్మనః కూటస్థనిత్యస్య స్వతః ఇచ్ఛాద్వేషానుషఙ్గసమ్భవ ఇతి బుద్ధిగుణానాం తేషాం తదభేదాధ్యాసేన తద్ధర్మత్వాధ్యాసః, ఉదశరావాధ్యస్తస్యేవ చన్ద్రమసో బిమ్బస్య తోయకమ్పే కమ్పవత్త్వాధ్యాస ఇత్యుపపాదితమధ్యాసభాష్యే । తథాచ బుద్ధ్యాద్యుపాధికృతమస్య జీవత్వమితి బుద్ధేరన్తఃకరణస్యాణుతయా సోఽప్యణువ్యపదేశభాగ్భవతి, నభ ఇవ కరకోపహితం కరకపరిమాణమ్ । తథా చోత్క్రాన్త్యాదీనాముపపత్తిరితి । నిగదవ్యాఖ్యాతమితరత్ । ప్రాయణేఽసత్త్వమసంసారిత్వం వా, తతశ్చ కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గః ॥ ౨౯ ॥

యావదాత్మభావిత్వాత్తు న దోషస్తద్దర్శనాత్ ।

యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వాదిత్యర్థః ।

సమానః సన్నితి ।

బుద్ధ్యా సమానః తద్గుణసారత్వాదితి ।

అపిచ మిథ్యాజ్ఞానేతి ।

న కేవలం యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వమాగమతః, ఉపపత్తితశ్చేత్యర్థః ।

ఆదిత్యవర్ణమితి ।

ప్రకాశరూపమిత్యర్థః ।

తమస ఇతి ।

అవిద్యాయా ఇత్యర్థః । తమేవ విదిత్వా సాక్షాత్కృత్య మృత్యుమవిద్యామత్యేతీతి యోజనా ॥ ౩౦ ॥

అనుశయబీజం పూర్వపక్షీ ప్రకటయతి

నను సుషుప్తప్రలయయోరితి ।

సతాపరమాత్మనా ।

అనుశయబీజపరిహారః అత్రోచ్యతే

పుంస్త్వాదివత్త్వస్య సతోఽభివ్యక్తియోగాత్ ।

నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౩౧ ॥

నిత్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గోన్యతరనియమో వాన్యథా ।

స్యాదేతత్ । అన్తఃకరణేఽపి సతి తస్య నిత్యసంనిధానాత్కస్మాన్నిత్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధీ న ప్రసజ్యేతే । అథాదృష్టవిపాకకాదాచిత్కత్వాత్సామర్త్యప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధాభ్యామన్తఃకరణస్య నాయం ప్రసఙ్గః । తావసత్యేవాన్తఃకరణే ఆత్మనో వేన్ద్రియాణాం వా స్తాం, తత్కిమన్తర్గడునాన్తఃకరణేనేతి చోదయతి

అథవాన్యతరస్యాత్మన ఇతి ।

అథవేతి సిద్ధాన్తం నివర్తయతి । సిద్ధాన్తీ బ్రూతే

న చాత్మన ఇతి ।

అవధానం ఖల్వనువుభూషా శుశ్రూషా వా । న చైతే ఆత్మనో ధర్మౌ, తస్యావిక్రియత్వాత్ । న చేన్ద్రియాణామ్ , ఎకైకేన్ద్రియవ్యతిరేకేఽప్యన్ధాదీనాం దర్శనాత్ । నచ తే ఆన్తరత్వేనానుభూయమానే బాహ్యే సమ్భవతః । తస్మాదస్తి తదాన్తరం కిమపి । యస్య చైతే తదన్తఃకరణమ్ । తదిదముక్తమ్

యస్యావధానేతి ।

అత్రైవార్థే శ్రుతిం దర్శయతి

తథా చేతి ॥ ౩౨ ॥