కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ ।

నను “తద్గుణసారత్వాత్”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౨౯) ఇత్యనేనైవ జీవస్య కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ లబ్ధమేవేతి తద్వ్యుత్పాదనమనర్థకమిత్యత ఆహ

తద్గుణసారత్వాధికారేణేతి ।

తస్యైవైష ప్రపఞ్చో యే పశ్యన్త్యాత్మా భోక్తైవ న కర్తేతి తన్నిరాకరణార్థః । “శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్”(అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧౮) ఇత్యాహ స్మ భగవాన్ జైమినిః । ప్రయోక్తర్యనుష్ఠాతరి । కర్తరీతి యావత్ । శాస్త్రఫలం స్వర్గాది । కుతః । ప్రయోక్తృఫలసాధనతాలక్షణత్వాత్శాస్త్రస్య విధేః । కర్త్రపేక్షితోపాయతా హి విధిః । బుద్ధిశ్చేత్కర్త్రీ భోక్తా చాత్మా తతో యస్యాపేక్షితోపాయో భోక్తున తస్య కర్తృత్వం యస్య కర్తృత్వం నచ తస్యాపేక్షితోపాయ ఇతి కిం కేన సఙ్గతమితి శాస్త్రస్యానర్థకత్వమవిద్యమానాభిధేయత్వం తథా చాప్రయోజనకత్వం స్యాత్ । యథా చ తద్గుణసారతయాస్యావస్తుసదపి భోక్తృత్వం సాంవ్యవహారికమేవం కర్తృత్వమపి సాంవ్యవహారికం న తు భావికమ్ । అవిద్యావద్విషయత్వం చ శాస్త్రస్యోపపాదితమధ్యాసభాష్య ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౩ ॥

విహారోపదేశాత్ ।

విహారః సఞ్చారః క్రియా, తత్ర స్వాతన్త్ర్యం నాకర్తుః సమ్భవతి । తస్మాదపి కర్తా జీవః ॥ ౩౪ ॥

ఉపాదానాత్ ।

తదేతేషాం ప్రాణానామిన్ద్రియాణాం విజ్ఞానేన బుద్ధ్యా విజ్ఞానం గ్రహణశక్తిమాదాయోపాదాయేత్యుపాదానే స్వాతన్త్ర్యం నాకర్తుః సమ్భవతి ॥ ౩౫ ॥

వ్యపదేశాచ్చ క్రియాయాం చేన్నిర్దేశవిపర్యయః ।

అభ్యుచ్చయమాత్రమేతన్న సమ్యగుపపత్తిః । విజ్ఞానం కర్తృ యజ్ఞం తనుతే । సర్వత్ర హి బుద్ధిః కరణరూపా కరణత్వేనైవ వ్యపదిశ్యతే న కర్తృత్వేన, ఇహ తు కర్తృత్వేన, తస్యా వ్యపదేశే విపర్యయః స్యాత్ । తస్మాదాత్మైవ విజ్ఞానమితి వ్యపదిష్టః । తేన కర్తేతి ॥ ౩౬ ॥

సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి

అత్రాహ యదీతి ।

ప్రజ్ఞావాన్ స్వతన్త్ర ఇష్టమోవాత్మనః సమ్పాదయేన్నానిష్టమ్ । అనిష్టసమ్పత్తిరప్యస్యోపలభ్యతే । తస్మాన్న స్వతన్త్రస్తథా చ న కర్తా । తల్లక్షణత్వాత్తస్యేత్యర్థః ।

అస్యోత్తరమ్

ఉపలబ్ధివదనియమః ।

కరణాదీని కారకాన్తరాణి కర్తా ప్రయుఙ్క్తే న త్వయం కారకాన్తరైః ప్రయుజ్యత ఇత్యేతావన్మాత్రమస్య స్వాతన్త్ర్యం న తు కార్యక్రియాయాం న కారకాన్తరాణ్యపేక్షత ఇతి । ఈదృశం హి స్వాతన్త్ర్యం నేశ్వరస్యాప్యత్రభవతోఽస్తీత్యుత్సన్నసఙ్కథః కర్తా స్యాత్ । తథా చాయమదృష్టపరిపాకవశాదిష్టమభిప్రేప్సుస్తత్సాధనవిభ్రమేణానిష్టోపాయం వ్యాపారయన్ననిష్టం ప్రాప్నుయాదిత్యనియమః కర్తృత్వం చేతి న విరోధః ।

విషయప్రకల్పనమాత్రప్రయోజనత్వాదితి ।

నిత్యచైతన్యస్వభావస్య ఖల్వాత్మన ఇన్ద్రియాదీని కరణాని స్వవిషయముపనయన్తి, తేన విషయావచ్ఛిన్నమేవ చైతన్యం వృత్తిరితి విజ్ఞానమితి చాఖ్యాయతే, తత్ర చాస్యాస్తి స్వాతన్త్ర్యమిత్యర్థః ॥ ౩౭ ॥

శక్తివిపర్యయాత్ ।

పూర్వం కారణకవిభక్తివిపర్యయ ఉక్తః । సమ్ప్రతి కారకశక్తివిపర్యయ ఇత్యపునరుక్తమ్ । అవిపర్యయాయ తు కరణాన్తరకల్పనాయాం నామ్ని విసంవాద ఇతి ॥ ౩౮ ॥

సమాధ్యభావాచ్చ ।

సమాధిరితి సంయమముపలక్షయతి । ధారణాధ్యానసమాధయో హి సంయమపదవేదనీయాః । యథాహుః “త్రయమేకత్ర సంయమః”(యో.సూ. ౩-౪) ఇతి । అత్ర శ్రోతవ్యో మన్తవ్య ఇతి ధారణోపదేశః । నిదిధ్యాసితవ్య ఇతి ధ్యానోపదేశః । ద్రష్టవ్య ఇతి సమాధేరుపదేశః । యథాహుః “తదేవ ధ్యానమర్థమాత్రనిర్భాసం స్వరూపశూన్యమివ సమాధిః” ఇతి । సోఽయమిహ కర్తాత్మా సమాధావుపదిశ్యమాన ఆత్మనః కర్తృత్వమవైతీతి సూత్రార్థః ॥ ౩౯ ॥