యథా చ తక్షోభయథా ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
ఎవం తావదితి ।
విమృశతి
తత్పునరితి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి
తత్రేతి ।
శాస్త్రార్థవత్త్వాదయో హి హేతవ ఆత్మనః కర్తృత్వమాపాదయన్తి । నచ స్వాభావికే కర్తృత్వే సమ్భవత్యసత్యపవాదే తదౌపాధికం యుక్తమతిప్రసఙ్గాత్ । నచ ముక్త్యభావప్రసఙ్గోఽస్యాపవాదకః, యథా జ్ఞానస్వభావో జ్ఞేయాభావేఽపి నాజ్ఞో భవత్యేవం కర్తృస్వభావోఽపి క్రియావేశాభావేఽపి నాకర్తా । తస్మాత్స్వాభావికమేవాస్య కర్తృత్వమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే । నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం హి బ్రహ్మ భూయోభూయః శ్రూయతే । తదస్య బుద్ధత్వమసత్యపి బోద్ధవ్యే యుక్తం, వహ్నేరివాసత్యపి దాహ్యే దగ్ధృత్వం, తచ్ఛీలస్య తస్యావగమాత్ । కర్తృత్వం త్వస్య క్రియావేశాదవగన్తవ్యమ్ । నచ నిత్యోదాసీనస్య కూటస్థస్య నిత్యస్యాసకృచ్ఛుతస్య సమ్భవతి, తస్య చ కదాచిదప్యసంసర్గే కథం తచ్ఛక్తియోగో నిర్విషయాయాః శక్తేరసమ్భవాత్ తథాచ యది తత్సిధ్యర్థం తద్విషమః క్రియావేశోఽభ్యుపేయతే తథా సతి తత్స్వభావస్య స్వభావోచ్ఛేదాభావాద్భావనాశప్రసఙ్గః, నచ ముక్తస్యాస్తి క్రియాయోగ ఇతి । క్రియాయా దుఃఖత్వాన్న విగలితసకలదుఃఖపరమానన్దావస్థా మోక్షః స్యాదిత్యాశయవానాహ
న స్వాభావికం కర్తృత్వమాత్మన ఇతి ।
అభిప్రాయమబుధ్వా చోదయతి
నను స్థితాయామపీతి ।
పరిహరతి
న । నిమిత్తానామపీతి ।
శక్తశక్యాశ్రయా శక్తిః స్వసత్తయావశ్యం శక్యమాక్షిపతి । తథాచ తయాక్షిప్తం శక్యం సదైవ స్యాదితి భావః । చోదయతి
నను మోక్షసాధనవిధానాదితి ।
పరిహరతి
న । సాధనాయత్తస్యేతి ।
అస్మాకం తు న మోక్షః సాధ్యః, అపితు బ్రహ్మస్వరూపం తచ్చ నిత్యమితి । ఉక్తమభిప్రాయమావిష్కరోతి
అపిచ నిత్యశుద్ధ ఇతి ।
చోదయతి
పర ఎవ తర్హి సంసారీతి ।
అయమర్థఃపరశ్చేత్సంసారీ తస్యావిద్యప్రవిలయే ముక్తౌ సర్వే ముచ్యేరన్నవిశేషాత్ । తతశ్చ సర్వసంసారోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । పరస్మాదన్యశ్చేత్స బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాత ఎవేతి, తస్యైవ తర్హి ముక్తిసంసారౌ నాత్మన ఇతి । పరిహరతి
న । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాదితి ।
న పరమాత్మనో ముక్తిసంసారౌ, తస్య నిత్యముక్తత్వాత్ । నాపి బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతస్య, తస్యాచేతనత్వాత్ । అపి త్వవిద్యోపస్థాపితానాం బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతానాం భేదాత్తత్తద్బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతభేదోపధాన ఆత్మైకోఽపి భిన్న ఇవ విశుద్ధోఽప్యవిశుద్ధ ఇవ తతశ్చైకబుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతాపగమే తత్ర ముక్త ఇవేతరత్ర బద్ధ ఇవ యథా మణికృపాణాద్యుపధానభేదాదేకమేవ ముఖం నానేవ దీర్ఘమివ వృత్తమివ శ్యామమివావదాతమివ అన్యతమోపధానవిగమే తత్ర ముక్తమివాన్యత్రోపహితమివేతి నైకముక్తౌ సర్వముక్తిప్రసఙ్గః । తస్మాన్న పరమాత్మనో మోక్షసంసారౌ, నాపి బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతస్య కిన్తు బుద్ధ్యాద్యుపహితస్యాత్మస్వభావస్య జీవభావమాపన్నస్యేతి పరమార్థః । అత్రైవాన్వయవ్యతిరేకౌ శ్రుతిభిరాదర్శయతి
తథాచేతి ।
ఇతశ్చౌపాధికం యదుపాధ్యభిభవోద్భవాభ్యామస్యాభిభవోద్భవౌ దర్శయతి శ్రుతిరిత్యాహ
తథా స్వప్నజాగరితయోరితి ।
అత్రైవార్థే సూత్రం వ్యాచష్టే
తదేతదాహేతి ।
సమ్ప్రసాదః సుషుప్తిః । స్యాదేతత్ । తక్ష్ణః పాణ్యాదయః సన్తి తైరయం వాస్యాదీన్ వ్యాపారయన్ భవతు దుఃఖీ, పరమాత్మా త్వనవయవః కేన మనఃప్రభృతీని వ్యాపారయేదితి వైషమ్యం తక్ష్ణో దృష్టాన్తేనేత్యత ఆహ
తక్షదృష్టాన్తశ్చేతి ।
యథా స్వశరీరేణోదాసీనస్తక్షా సుఖీ, వాస్యాదీని తు కరణాని వ్యాపారయన్ దుఃఖీ, తథా స్వాత్మనాత్మోదాసీనః సుఖీ, మనఃప్రభృతీని తు కరణాదీని వ్యాపారయన్ దుఃఖీత్యేతావతాస్య సామ్యం న తు సర్వథా । యథాత్మా చ జీవోఽవయవాన్తరానపేక్షః స్వశరీరం వ్యాపారయత్యేవం మనఃప్రభృతీని తు కరణాన్తరాణి వ్యాపారయతీతి ప్రమాణసిద్ధే నియోగపర్యనుయోగానుపపత్తిః । పూర్వపక్షహేతూననుభాష్య దూషయతి
యత్తూక్తమితి ।
యత్పరం హి శాస్త్రం స ఎవ శాస్త్రార్థః । కర్త్రపేక్షితోపాయభావనాపరం తన్న కర్తృస్వరూపపరమ్ । తేన యథాలోకసిద్ధం కర్తారమపేక్ష్య స్వవిషయే ప్రవర్తమానం న పుంసః స్వాభావికం కర్తృత్వమవగమయితుముత్సహతే, తస్మాత్తత్త్వమసీత్యాద్యుపదేశవిరోధాదవిద్యాకృతం తదవతిష్ఠతే । చోదయతి
నను సన్ధ్యే స్థాన ఇతి ।
ఔపాధికం హి కర్తృత్వం నోపాధ్యపగమే సమ్భవతీతి స్వాభావికమేవ యుజ్యత ఇత్యర్థః । అపిచ యత్రాపి కరణమస్తి తత్రాపి కేవలస్యాత్మనః కర్తృత్వశ్రవణాత్స్వాభావికమేవ యుక్తమిత్యాహ
తథోపాదానేఽపీతి ।
తదేతత్పరిహరతి
న తావత్సన్ధ్య ఇతి ।
ఉపాధ్యపగమోఽసిద్ధోఽన్తఃకరణస్యోపాధేః సన్ధ్యేఽప్యవస్థానాదిత్యర్థః ।
అపిచ స్వప్నే యాదృశం జ్ఞానం తాదృశో విహారోఽపీత్యాహ
విహారోఽపి చ తత్రేతి ।
తథోపాదానేఽపీతి ।
యద్యపి కర్తృవిభక్తిః కేవలే కర్తరి శ్రూయతే తథాపి కర్మకరణోపధానకృతమస్య కర్తృత్వం న శుద్ధస్య, నహి పరశుసహాయశ్ఛేత్తా కేవలశ్ఛేత్తా భవతి । నను యది న కేవలస్య కర్తృత్వమపి తు కరణాదిసహితస్యైవ, తథా సతి కరణాదిష్వపి కర్తృవిభక్తిః స్యాత్ । న చైతదస్తీత్యాహ
భవతి న లోక ఇతి ।
కరణాదిష్వపి కర్తృవిభక్తిః కదాచిదస్త్యేవ వివక్షావశాదిత్యర్థః । అపి చేయముపాదానశ్రుతిః కరణవ్యాపారోపరమమాత్రపరా న స్వాతన్త్ర్యపరా కర్తృవిభక్తిస్తు భాక్తీ । కూలం పిపతిషతీతివదబుద్ధిపూర్వకస్య కరణవ్యాపారోపరమస్య దృష్టత్వాదిత్యాహ
అపిచాస్మిన్నుపాదాన ఇతి ।
యస్త్వయం వ్యపదేశ ఇతి యత్తదుక్తమస్మాభిరభ్యుచ్చయమాత్రమేతమితి తదితః సముత్థితమ్ ।
సర్వకారకాణామేవేతి ।
విక్లిద్యన్తి తణ్డులా జ్వలన్తి కాష్ఠాని బిభర్త్తి స్థాలీతి హి స్వవ్యాపారే సర్వేషాం, కర్తృత్వం, తత్కిం బుద్ధ్యాదీనాం కర్తృత్వమేవ న కరణత్వమిత్యత ఆహ
ఉపలబ్ధ్యపేక్షం త్వేషాం కరణత్వమ్ ।
నన్వేవం సతి తస్యామేవాత్మనః స్వాభావికం కర్తృత్వమస్త్విత్యత ఆహ
నచ తస్యాములబ్ధావప్యస్య స్వాభావికకర్తృత్వమస్తి కస్మాత్ నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపత్వాత్ ఆత్మనః ।
నహి నిత్యే స్వభావే చాస్తి భావస్య వ్యాపార ఇత్యర్థః । తదేవం నాస్యోపలబ్ధౌ స్వాభావికం కర్తృత్వమస్తీత్యుక్తమ్ । నాపి బుద్ధ్యాదేరుపలబ్ధికర్తృత్వమాత్మన్యధ్యస్తం యథా తద్గతమధ్యవసాయాదికర్తృత్వమిత్యాహ
అహఙ్కారపూర్వకమపి కర్తృత్వం నోపలబ్ధుర్భవితుమర్హతి ।
కుతః ।
అహఙ్కారస్యాప్యుపలభ్యమానత్వాత్ ।
నహి శరీరాది యస్యాం క్రియాయాం గమ్యం తస్యామేవ గన్తృ భవతి । ఎతదుక్తం భవతి యది బుద్ధిరుపలబ్ధ్రీ భవేత్ , తతస్తస్యా ఉపలబ్ధృత్వమాత్మన్యధ్యవస్యేత । న చైతదస్తి । తస్యా జడత్వేనోపలభ్యమానతయోపలబ్ధికర్తృత్వానుపపత్తేః । యదా చౌపలబ్ధౌ బుద్ధేరకర్తృత్వం తదా యదుక్తం బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వే కరణాన్తరం కల్పనీయం, తథాచ నామమాత్రే విసంవాద ఇతి తన్న భవతీత్యాహ
న చైవం సతి కరణాన్తరకల్పనా ; బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వాభావాత్ ।
తత్కిమిదానీమకరణం బుద్ధిరుపలబ్ధావాత్మా చానుపలబ్ధేత్యత ఆహ
బుద్ధే కరణత్వాభ్యుపగమాత్ ।
అయమభిసన్ధిఃచైతన్యముపలబ్ధిరాత్మస్వభావో నిత్య ఇతి న తత్రాత్మనః కర్తృత్వం, నాపి బుద్ధేః కరణత్వం, కిన్తు చైతన్యమేవ విషయావచ్ఛిన్నం వృత్తిరితి చోపలబ్ధిరితి చాఖ్యాయతే । తస్య తు తత్తద్విషయావచ్ఛేదే వృత్తౌ బుద్ధ్యాదీనాం కరణత్వమాత్మనశ్చ తదుపధానేనాహఙ్కారపూర్వకం కర్తృత్వం యుజ్యత ఇతి ॥ ౪౦ ॥
యథా చ తక్షోభయథా॥౪౦॥ నను యద్యుపాధిమన్తరేణ కర్తాఽఽత్మా , తర్హి ముక్తావపి కర్మ కుర్యాత్ , ఇతరథా కథం కర్తృత్వమస్య స్వభావః స్యాత్ ? తథా చ న ముక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ ముక్త్యభావేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వం హి మోక్షో బ్రహ్మ చ జ్ఞానం , సత్యం జ్ఞానమితి శ్రుతేః । తతశ్చ జ్ఞానాత్మత్వమసత్యపి విషయే మోక్షే స్యాత్ , కర్తృత్వం తు బ్రహ్మస్వభావ ఇతి న శ్రుతమ్ । అతః క్రియావేశాదేవ లోకవద్ ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రియాభ్యుపగమే చ ముక్తివ్యాఘాత ఇతి ప్రతిబన్దీ పరహరతి –
నిత్యశుద్ధేత్యాదినా ।
నిత్యోదాసీనత్వే హేతుః –
కూటస్థేతి ।
తత్ర ప్రమాణమ్ –
అసకృదితి ।
సంభవతి క్రియావేశే ఇత్యనుషఙ్గః ।
నను క్రియావేశాభావేఽపి తద్విషయశక్తిమత్త్వం స్యాత్ , తదేవ చ కర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తస్య చేతి ।
తత్సిద్ధ్యర్థమితి ।
క్రియాయోగవిషయశక్తిసిద్ధ్యర్థమ్ । తద్విషయస్తస్యాః శక్తేర్విషయః ।
ఉపాధిమన్తరేణ క్రియాయోగశ్చేత్తర్హి స స్వరూపం స్యాత్ స్వాభావికో వా ధర్మః , అగ్నేరివౌష్ణ్యమ్ ; తన్నాశే ఆత్మనాశః స్యాదిత్యాహ –
తథా సతీతి ।
స క్రియావేశః స్వభావో యస్య స ఆత్మా తథా స్వభావిని సతి స్వభావోఽపి సన్నేవ ; భేదాభావాదిత్యర్థః । భావనాశప్రసఙ్గః స్వభావిన ఆత్మనో నాశప్రసఙ్గః ।
నను ముక్తావపి క్రియాయోగోఽస్తు , కథమాత్మనాశాపత్తిరత ఆహ –
న చ ముక్తస్యేతి ।
ముక్తస్య నాస్తి క్రియాయోగ ఇతి యస్మాదతో భావనాశప్రసఙ్గః ఇతి యోజనా ।
ముక్తస్య క్రియాయోగాభావే హేతుః –
క్రియాయా ఇతి ।
ఫలితమాహ –
న విగలితేతి ।
పరమార్థశక్తివాదినాం మతే దూషణమాహ –
శక్తశక్యాశ్రయేతి ।
శక్తమాశ్రయత్వేనాశ్రయతే శక్యం విషయత్వేనేత్యర్థః । శక్తగ్రహణం దృష్టాన్తార్థమ్ ।
ఉక్తమభిప్రాయమితి ।
జ్ఞానం బ్రహ్మస్వభావో న కర్తృత్వమితీమమిత్యర్థః ।
తక్షణి వివక్షితవివేచనేన సామ్యముక్త్వా సర్వథైవ సమం దృష్టాన్తమాహ –
యథాఽఽత్మా చేతి ।
యః ప్రేరయతి స పాణ్యాదిభిరేవ ప్రేరయతీతి। నియోగేన నియమేన పర్యనుయోగో నియోగపర్యనుయోగః తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । అపేక్షితోపాయో భావనా పురుషప్రవృత్తిస్తత్పరమిత్యర్థః ।
నన్వతత్పరాదపి దేవతావిగ్రహాదివత్ కర్తా ప్రతీయతామత ఆహ –
తస్మాదితి ।
యద్యన్యాధీనస్యాపి స్వాతన్త్ర్యవాచినీ కర్తృవిభక్తిస్తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
నను యదీతి ।
భాష్యే కర్తృత్వమాత్రస్యైవాహఙ్కారోపాధినాఽఽత్మన్యధ్యస్తత్వనిషేధః ప్రతిభాతి , తథా చాధ్యాసభాష్యేణ విరోధ ఇత్యాశఙ్క్య చైతన్యకర్తృత్వస్య తథావిధత్వేన నిషేధ ఇత్యాహ –
తదేవమితి ।
శరీరాది యథా స్వకర్మకక్రియాయాః కర్తృ న భవత్యేవం బుద్ధిరపి స్వకర్మచైతన్యే న కర్త్రీత్యర్థః । బుద్ధేః కర్త్ర్యా ఉపలబ్ధిః క్రియా యది భవేదిత్యర్థః ।
ఉత్తరమపి భాష్యం బుద్ధేశ్చైతన్యం ప్రతి కర్తృత్వే సత్యాత్మత్వాపత్తౌ తన్నిషేధార్థమిత్యాహ –
యదా చేతి ।
ననూపలబ్ధేర్నిత్యత్వాత్తస్యాం యది న కర్త్రీ బుద్ధిస్తర్హి న కరణమపి స్యాత్ , తథా చ బుద్ధేరుపలబ్ధికరణత్వప్రసిద్ధిబాధ ఇతి శఙ్కతే –
తత్కిమిదానీమితి ।
చైతన్యవ్యఞ్జకవృత్తౌ బుద్ధేః కరణత్వం తదుపహితస్య చాత్మనః కర్తృత్వమ్ , తథా చ న ప్రసిద్ధిబాధ ఇతి పరిహరతి –
కింతు చైతన్యమేవేతి॥౪౦॥