పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః ।
యదేతజ్జీవానామౌపాధికం కర్తృత్వం తత్ప్రవర్తనాలక్షణేషు రాగాదిషు సత్సు నేశ్వరమపరం ప్రవర్తకం కల్పయితుమర్హతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । నచేశ్వరో ద్వేషపక్షపాతరహితో జీవాన్ సాధ్వసాధుని కర్మణి ప్రవర్తయితుమర్హతి, యేన ధర్మాధర్మాపేక్షయా జగద్వైచిత్ర్యమాపద్యేత । స హి స్వతన్త్రః కారుణికో ధర్మ ఎవ జన్తూన్ ప్రవర్తయేన్నాధర్మే । తతశ్చ తత్ప్రేరితా జన్తవః సర్వే ధార్మికా ఎవేతి సుఖిన ఎవ స్యుర్న దుఃఖినః । స్వతన్త్రాస్తు రాగాదిప్రయుక్తాః ప్రవర్తమానా ధర్మాధర్మప్రచయవన్తో వైచిత్ర్యమనుభవన్తీతి యుక్తమ్ । ఎవంచ విధినిషేధయోరర్థవత్త్వమితరథా తు సర్వథా జీవా అస్వతన్త్రా ఇతీశ్వరేణైవ ప్రవర్త్యన్త ఇతి కృతం విధినిషేధాభ్యామ్ । నహి బలవదనిలసలిలౌఘనుద్యమానం ప్రత్యుపదేశోఽర్థవాన్ । తస్మాత్ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮) ఇత్యాదయః శ్రుతయః సమస్తవిధినిషేధశ్రుతివిరోధాల్లోకవిరోధాచ్చైశ్వర్యప్రశంసాపరతయా నేయా ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే । “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮) ఇత్యాదయస్తావచ్ఛఛ్రుతయః సర్వవ్యాపారేషు జన్తూనామీశ్వరతన్త్రతామాహుః, తదసతి ప్రతిబన్ధకే న ప్రశంసాపరతయా వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । నచ శ్రుతిసిద్ధస్య కల్పనీయతా, యేన ప్రవర్తకేషు రాగాదిషు సత్సు తత్కల్పనా విరుధ్యేత । న చేశ్వరతన్త్రత్వే ధర్మ ఎవ జన్తూనాం ప్రవృత్తేః సుఖిత్వమేవ న వైచిత్ర్యమితి యుక్తమ్ । యద్యప్యయమీశ్వరో వీతరాగస్తథాపి పూర్వపూర్వజన్తుకర్మాపేక్షయ జన్తూన్ ధర్మాధర్మయోః ప్రవర్తయన్న ద్వేషపక్షపాతాభ్యాం విషమః । నాపి నిర్ఘృణః । నచ కర్మప్రచయస్యాదిరస్త్యనాదిత్వాత్సంసారస్య । న చేశ్వరతన్త్రస్య కృతం విధినిషేధాభ్యామితి సామ్ప్రతమ్ । నహీశ్వరః ప్రబలతరపవన ఇవ జన్తూన్ ప్రవర్తయత్యపి తు తచ్చైతన్యమనురుధ్యమానో రాగాద్యుపహారముఖేన । ఎవం చేష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారార్థినో విధినిషేధావర్థవన్తౌ భవతః । తదనేనాభిసన్ధినోక్తమ్
పరాయత్తేఽపి హి కర్తృత్వే కరోత్యేవ జీవ ఇతి ।
తస్మాద్విధినిషేధశాస్త్రావిరోధాల్లోకస్య స్థూలదర్శిత్వాత్ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮)ఇత్యాదిశ్రుతేః । “అజ్ఞో జన్తురనీశోఽయమాత్మనః సుఖదుఃఖయోః । ఈశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవ వా ॥” (భారత.వ. ౩౦-౨౮) ఇతి స్మృతేశ్చేశ్వరతన్త్రాణామేవ జన్తూనాం కర్తృత్వం, న తు స్వతన్త్రాణామితి సిద్ధమ్ । ఈశ్వర ఎవ విధినిషేధయోస్థానే నియుజ్యేత యద్విధినిషేధయోః ఫలం తదీశ్వరేణ తత్ప్రతిపాదితధర్మాధర్మనిరపేక్షేణ కృతమితి విధినిషేధయోరానర్థక్యమ్ । న కేవలమానర్థక్యం విపరీతం చాపద్యేత ఇత్యాహ
తథా విహితకారిణమితి ।
పూర్వోక్తశ్చ దోషః కృతనాశాకృతాభ్యాగమః ప్రసజ్యేత । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౪౧ ॥
కృతప్రయత్నాపేక్షస్తు విహితప్రతిషిద్ధావైయర్థ్యాదిభ్యః । ॥ ౪౨ ॥
పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః॥౪౧॥ ఎష హ్యేవేత్యాదిశ్రుతీనాం విధిశ్రుత్యాదిభిర్విరోధసందేహే సంగతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
యదేతదిత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వయోగ్యతామఙ్గీకృత్య ప్రవర్తకాన్తరస్య సిద్ధత్వాద్వైయర్థ్యముక్తం , తత్ర ప్రవర్తకత్వమేవేశ్వరస్యాయుక్తమ్ , విషమం సృజతో రాగాదిమత్త్వప్రసఙ్గాత్ ।
నను కర్మాపేక్షత్వాదదోష ఇతి , తత్రాహ –
న చేశ్వర ఇతి ।
నను నేశ్వరో ధర్మాదితన్త్రః ప్రవర్తయతి , కింతు కరుణయేతి తత్రాహ –
స హి స్వతన్త్ర ఇతి ।
అత్యన్తపరాధీనం ప్రతి న విధిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హి బలవదితి ।
శ్వభ్రంగర్తమ్ ।
విధౌ ప్రతిషేధే చేశ్వర ఎవ నియోజ్య ఇతి భ్రమం వ్యావర్తయతి –
స్థాన ఇతి ।
పూర్వోక్తదోషప్రసఙ్గశ్చేతి భాష్యం పూర్వపక్షావసరోక్తదోషపరత్వేన వ్యాచష్టే –
కృతనాశేతి॥౪౧॥౪౨॥