అంశో నానావ్యపదేశాదన్యథా చాపి దాశకితవాదిత్వమధీయత ఎకే ।

అవాన్తరసఙ్గతిమాహ

జీవేశ్వరయోరితి ।

ఉపకార్యోపకారకభావఃప్రయోజ్యప్రయోజకభావః । అత్రాపాతతో వినిగమనాహేతోరభావాదనియమో నిశ్చయ ఇత్యుక్తః । నిశ్చయహేత్వాభాసదర్శనేన భేదపక్షమాలమ్బ్యాహ

అథవేతి ।

ఈశితవ్యేశితృభావశ్చాన్వేష్యాన్వేష్టృభావశ్చ జ్ఞేయజ్ఞాతృభావశ్చ నియమ్యనియన్తృభావశ్చాధారాధేయభావశ్చ న జీవపరమాత్మనోరభేదేఽవకల్ప్యతే । న చ “బ్రహ్మదాశా బ్రహ్మకితవాః” ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయో దాశా బ్రహ్మ కితవా బ్రహ్మేత్యాదిప్రతిపాదనపరా జీవానాం బ్రహ్మణో భేదేఽవకల్ప్యన్తే । న చైతాభిర్భేదాభేదప్రతిపాదనపరాభిః శ్రుతిభిః సాక్షాదంశత్వప్రతిపాదకాచ్చ మన్త్రవర్ణాత్ “పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని”(ఋ౦ ౧౦ . ౯౦ . ౩) ఇత్యాదేః, స్మృతేశ్చ “మమైవాంశః”(భ.గీ. ౧౫-౭) ఇత్యాదేర్జీవానామీశ్వరాంశత్వసిద్దిః । నిరతిశయోపాధిసమ్పదా చ విభూతియోగేనేశ్వరః స్వాంశానామపి నికృష్టోపాధీనామీష్ట ఇతి యుజ్యతే । నహి తావదనవయవేశ్వరస్య జీవా భవితుమర్హన్త్యంశాః । అపిచ జీవానాం బ్రహ్మాంశత్వే తద్గతా వేదనా బ్రహ్మణో భవేత్ । పాదాదిగతా ఇవ వేదనా దేవదత్తస్య । తతశ్చ బ్రహ్మభూయఙ్గతస్య సమస్తజీవగతవేదనానుభవప్రసఙ్గ ఇతి వరం సంసార ఎవ ముక్తేః । తత్ర హి స్వగతవేదనామాత్రామనుభవాన్న భూరి దుఃఖమనుభవతి । ముక్తస్తు సర్వజీవవేదనాభాగితి ప్రయత్నేన ముక్తిరనర్థబహులతయా పరిహర్తవ్యా స్యాదితి । తథా భేదాభేదయోః పరస్పరవిరోధినోరేకత్రాసమ్భవాన్నాంశత్వం జీవానామ్ । నచ బ్రహ్మైవ సదసన్తస్తు జీవా ఇతి యుక్తం, సుఖదుఃఖముక్తిసంసారవ్యవస్థాభావప్రసఙ్గాదనుజ్ఞాపరిహారాభావప్రసఙ్గాచ్చ । తస్మాజ్జీవా ఎవ పరమార్థసన్తో న బ్రహ్మైకమద్వయమ్ । అద్వైతశ్రుతయస్తు జాతిదేశకాలాభేదనిమిత్తోపచారాదితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - అనధిగతార్థావబోధనాని ప్రమాణాని విశేషతః శబ్దః । తత్ర భేదో లోకసిద్ధత్వాన్న శబ్దేన ప్రతిపాద్యః । అభేదస్త్వనధిగతత్వాదధిగతభేదానువాదేన ప్రతిపాదనమర్హతి । యేన చ వాక్యముపక్రమ్యతే మధ్యే చ పరామృశ్యతే అన్తే చోపసంహ్రియతే తత్రైవ తస్య తాత్పర్యమ్ । ఉపనిషదశ్చాద్వైతోపక్రమతత్పరామర్శతదుపసంహారా అద్వైతపరా ఎవ యుజ్యన్తే । నచ యత్పరాస్తదౌపచారికం యుక్తమ్ , అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి నాల్పత్వమపి ప్రాగేవోపచరితత్వమిత్యుక్తమ్ । తస్మాద్ద్వైతే భావికే స్థితే జీవభావస్తస్య బ్రహ్మణోఽనాద్యనిర్వచనీయావిద్యోపధానభేదాదేకస్యైవ బిమ్బస్య దర్పణాద్యుపాధిభేదాత్ప్రతిబిమ్బభేదాః । ఎవం చానుజ్ఞాపరిహారౌ లౌకికవైదికౌ సుఖదుఃఖముక్తిసంసారవ్యవస్థా చోపపద్యేత । నచ మోక్షస్యానర్థబహులతా, యతః ప్రతిబిమ్బానామివ శ్యామతావదాతతాదిర్జీవానామేవ నానావేదనాభిసమ్బన్ధో బ్రహ్మణస్తు బిమ్బస్యేవ న తదభిసమ్బన్ధః । యథాచ దర్పణాపనయే తత్ప్రతిబిమ్బం బిమ్బభావేఽవతిష్ఠతే న కృపాణే ప్రతిబిమ్బితమపి । ఎవమవిద్యోపధానవిగమే జీవే బ్రహ్మభావ ఇతి సిద్ధం జీవో బ్రహ్మాంశ ఇవ తత్తన్త్రతయా న త్వంశ ఇతి తాత్పర్యార్థః ॥ ౪౩ ॥

మన్త్రవర్ణాచ్చ । ॥ ౪౪ ॥

అపి చ స్మర్యతే । ॥ ౪౫ ॥

ప్రకాశాదివన్నైవం పరః । ॥ ౪౬ ॥

స్మరన్తి చ ।

సప్తదశసఙ్ఖ్యాపరిమితో రాశిర్గణః సప్తదశకః । తద్యథా బుద్ధికర్మేన్ద్రియాణి బాహ్యాని దశ బుద్ధిమనసీ వృత్తిభేదమాత్రేణ భిన్నే అప్యేకీకృత్యైకమన్తఃకరణం శరీరం పఞ్చ విషయా ఇతి సప్తదశకో రాశిః ॥ ౪౭ ॥

అనుజ్ఞాపరిహారౌ దేహసమ్బన్ధాజ్జ్యోతిరాదివత్ ।

అనుజ్ఞా విధిరభిమతో న తు ప్రవృత్తప్రవర్తనా । అపౌరుషేయే ప్రవర్తయితురభిప్రాయానురోధాసమ్భవాత్ । క్రత్వర్థాయామగ్నీషోమీయహింసాయాం ప్రవృత్తప్రవర్తనానుపపత్తేశ్చ । పురుషార్థేఽపి నియమాంశే ప్రవృత్తేః

కః పునర్దేహసమ్బన్ధ ఇతి ।

నహి కూటస్థనిత్యస్యాత్మనోపరిణామినోఽస్తి దేహేన సంయోగః సమవాయో వాన్యో వా కశ్చిత్సమ్బన్ధః సకలధర్మాతిగత్వాదిత్యభిసన్ధిః । ఉత్తరమ్

దేహాదిరయం సఙ్ఘాతోఽహమేవేత్యాత్మని విపరీతప్రత్యయోత్పత్తిః ।

అయమర్థఃసత్యం నాస్తి కశ్చిదాత్మనో దేహాదిభిః పారమార్థికః సమ్బన్ధః, కిన్తు బుద్ధ్యాదిజనితాత్మవిషయా విపరీతా వృత్తిః ‘అహమేవ దేహాదిసఙ్ఘాతః’ ఇత్యేవంరూపా । అస్యాం దేహాదిసఙ్ఘాత ఆత్మతాదాత్మ్యేన భాసతే । సోఽయం సాంవృతస్తాదాత్మ్యలక్షణః సమ్బన్ధో న పారమార్థిక ఇత్యర్థః । గూఢాభిసన్ధిశ్చోదయతి

సమ్యగ్దర్శినస్తర్హీతి ।

ఉత్తరం

న । తస్యేతి ।

యది సూక్ష్మస్థూలదేహాదిసఙ్ఘాతోఽవిద్యోపదర్శిత ఎకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మాస్మీతి సమ్యగ్దర్శనమభిమతమ్ , అద్ధా తద్వన్తం ప్రతి విధినిషేధయోరానర్థక్యమేవ । ఎతదేవ విశదయతి

హేయోపాదేయయోరితి ।

చోదకో నిగూఢాభిసన్ధిమావిష్కరోతి

శరీరవ్యతిరేకదర్శిన ఎవ ।

ఆముష్మికఫలేషు కర్మసు దర్శపూర్ణమాసాదిషు నియోజ్యత్వమితి చోత్పరిహరతి

న । తత్సంహతత్వాభిమానాత్ ।

ఎతద్విభజతే

సత్యమితి ।

యో హ్యాత్మనః షాట్కౌశికాద్దేహాదుపపత్త్యావ్యతిరేకం వేద, న తు సమస్తబుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతవ్యతిరేకం, తస్యాముష్మికఫలేష్వాధికారః । సమస్తబుద్ధ్యాదివ్యతిరేకవేదినస్తు కర్మభోక్తృత్వాభిమానరహితస్య నాధికారః కర్మణి తథాచ న యథేష్టచేష్టా, అభిమానవికలస్య తస్యా అప్యభావాదితి ॥ ౪౮ ॥

అసన్తతేశ్చావ్యతికరః । ॥ ౪౯ ॥

ఆభాస ఎవ చ ।

యేషాం తు సాఙ్ఖ్యానాం వైశేషికాణాం వా సుఖదుఃఖవ్యవస్థాం పారమార్థికీమిచ్ఛతాం బహవ ఆత్మానః సర్వగతాస్తేషామేవైష వ్యతికరః ప్రాప్నోతి । తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం సాఙ్ఖ్యాన్ ప్రతి వ్యతిక్రమం తావదాహ

కథమితి ।

యాదృశస్తాదృశో గుణసమ్బన్ధః సర్వాన్ పురుషాన్ ప్రత్యవిశిష్ట ఇతి తత్కృతే సుఖదుఃఖే సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్టే । నచ కర్మనిబన్ధనా వ్యవస్థా, కర్మణః ప్రాకృతత్వేన ప్రకృతేశ్చ సాధారణత్వేనావ్యవస్థాతాదవస్థ్యాత్ । చోదయతి

స్యాదేతదితి ।

అయమర్థఃన ప్రధానం స్వవిభూతీఖ్యాపనాయ ప్రవర్తతే, కిన్తు పురుషార్థమ్ । యం చ పురుషం ప్రత్యనేన భోగాపవర్గౌ పురుషార్థౌ సాధితౌ తం ప్రతి సమాప్తాధికారతయా నివర్తతే పురుషాన్తరం తు ప్రత్యసమాప్తాధికారం ప్రవర్తతే । ఎవం చ ముక్తసంసారివ్యవస్థోపపత్తేః సుఖదుఃఖవ్యవస్థాపి భవిష్యతీతి నిరాకరోతి

నహీతి ।

సర్వేషాం పురుషాణాం విభుత్వాత్ప్రధానస్య చ సాధారణ్యాదముం పురుషం ప్రత్యనేనార్థః సాధిత ఇత్యేతదేవ నాస్తి । తస్మాత్ప్రయోజనవశేన వినా హేతుం వ్యవస్థాస్థేయా । సా చాయుక్తా హేత్వభావాదిత్యర్థః । భవతు సాఙ్ఖ్యానామవ్యవస్థా, ప్రధానసమవాయాదదృష్టస్య, ప్రధానస్య చ సాధారణ్యాత్ । కాణాదాదీనాం త్వాత్మసమవాయ్యదృష్టం ప్రత్యాత్మమసాధారణం తత్కృతశ్చ మనసా సహాత్మనః స్వస్వామిభావలక్షణః సమ్బన్ధోఽనాదిరదృష్టభేదానామనాదిత్వాత్ , తథా చాత్మనఃసంయోగస్య సాధారణ్యేఽపి స్వస్వామిభావస్యాసాధారణ్యాదభిసన్ధ్యాదివ్యవస్థోపపద్యత ఎవ । నచ సంయోగోఽపి సాధారణః । నహి తస్య మనస ఆత్మాన్తరైర్యః సంయోగః స ఎవ స్వామినాపి, ఆత్మసంయోగస్య ప్రతిసంయోగభేదేన భేదాత్ । తస్మాదాత్మైకత్వస్యాగమసిద్ధత్వాత్ , వ్యవస్థాయాశ్చైకత్వేఽప్యుపపత్తేః, నానేకాత్మకల్పనా, గౌరవాదాగమవిరోధాచ్చ । అన్త్యవిశేషవత్త్వేన చ భేదకల్పనాయామన్యోన్యాశ్రయాపత్తేః । భేదే హి తత్కల్పనా తతశ్చ భేద ఇతి । ఎతదేవ కాణాదమతదూషణమ్ । భాష్యకృతా తు ప్రౌఢవాదితయా కాణాదాన్ ప్రత్యప్యదృష్టానియమాదిత్యాదీని సూత్రాణి యోజితాని । సాఙ్ఖ్యమతదూషణపరాణ్యేవేతి తు రోచయన్తే కేచిత్తదాస్తాం తావత్ ॥ ౫౦ ॥

అదృష్టానియమాత్ । ॥ ౫౧ ॥

అభిసన్ధ్యాదిష్వపి చైవమ్ । ॥ ౫౨ ॥

ప్రదేశాదితి చేన్నాన్తర్భావాత్ । ॥ ౫౩ ॥

ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే భగవత్పాదశారీరకభాష్యవిభాగే భామత్యాం ద్వితీయాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥ ౩ ॥