తథా ప్రాణాః॥౧॥ వియదధికరణేన (బ్ర.అ.౨ పా.౨.సూ.౧) గతార్థత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి –

యద్యపీత్యాదినా ।

సర్వవేదనప్రతిజ్ఞారూపాశ్రుతిస్తస్య సర్వవేదనస్యోపపాదనశ్రుతిశ్చ యథోక్తా తాభ్యాం విరోధాదిత్యర్థః । కస్మిన్సతి సర్వవేదనమిత్యపేక్షాయాం  బ్రహ్మవేదనే ఇతి పశ్చాత్సంబన్ధనీయమ్ ।

అన్యథానయనప్రకారమితి ।

అవాన్తరప్రలయాభిప్రాయమిత్యర్థః । యే పునరాప (బ్ర.అ.౨ పా.౩.సూ.౧౧) ఇత్యధికరణేఽప్యపామాప ఎవేదమగ్ర ఆసురితి ప్రలయకాలే సద్భావశ్రవణాదనుత్పత్తిరితి పూర్వపక్షయిత్వా తస్యావాన్తరప్రలయపరత్వేన సిద్ధాన్తయాంబభూవుః , తేషాం మతేన పునరుక్తిః । అస్మాభిస్త్వతిదేశత్వేన తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ।

నను భాష్యే కథమనామ్నానాత్ ప్రాణానామనుత్పత్తినిశ్చయః ? న ఖలు ప్రమాణాభావమాత్రం ప్రమేయాభావవ్యాప్తమ్ , పురాణనగరనిహితనిధిష్వదర్శనాదత ఆహ –

శబ్దైకేతి ।

మహాభూతశబ్దోఽస్మదాద్యనుపలభ్యోత్పత్తికపదార్థపరః । తథా చ ప్రాణానామపి సంగ్రాహకో మహాభూతోత్పత్తేః ప్రతిపాదకః శబ్దో యత్ర మహాభూతే ప్రాణలక్షణే నివర్తతే , తత్ర తస్యా ఉత్పత్తేః ప్రమాణాభావేన తదభావః , తస్యా ఉత్పత్తేరభావః ప్రతీయతే ఇత్యర్థః । చైత్యవన్దనం తత్కర్మ తస్య చైత్యస్య కరణం నిష్పాదనం తయోర్ధర్మతాయా యథాశబ్దాభావాన్నివృత్తిరిత్యర్థః ।

అశ్వేతి ।

శేషలక్షణే స్థితన్ - దోషాత్త్విష్టిర్లౌకికే స్యాచ్ఛాస్త్రాద్ధి వైదికే న దోషః స్యాత్(జై.అ.౩.పా.౪ సూ.౩౪) వరుణో వా ఎనం గృహ్ణాతి యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతి యావతోఽశ్వాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ తావతశ్చతుష్కపాలాన్వారుణాన్ నిర్వపేదిత్యత్ర దాతురిష్టిరిత్యుత్తరాధికరణే (జై.అ.౩ పా.౪.సూ.౩౬ –౩౭) స్థాస్యతి తతో దాననిమిత్తేష్టిః । సా కిం లౌకికేఽశ్వదానే వైదికే వేతి సందేహో న తు లౌకికేఽశ్వప్రతిగ్రహే వైదికే వేతి ; రాగప్రాప్తప్రతిగ్రహస్యావిహితత్వేన వైదికత్వాసంభవాత్ , తత్ర దోషనిర్ఘాతార్థత్వాదిష్టేః , దోషస్య చ న కేసరిణో దదాతీతి ప్రతిషిద్ధలౌకికాశ్వదాన ఎవ సంభవాత్ , పౌణ్డరీకేఽశ్వసహస్రం దక్షిణేత్యాదివిశేషవిధివిహితే తు వైదికేఽశ్వదానే సామాన్యనిషేధాఽనవకాశేన దోషాఽప్రాప్తేర్లౌకికేఽశ్వదానే ఇష్టిరితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే అర్థవాదోఽనుపపతాత్తస్మాద్యజ్ఞే ప్రతీయతే (జై.అ.౩ పా.౪ సూ.౩౫) । న తావద్యథాశ్రుతి జలోదరరూపవరుణగ్రహదోషో  లౌకికేఽశ్వదానే సతి భవతీతి ప్రత్యక్షాదిభిః ప్రమీయతే ; తత్రానేన దానే దోషః తన్నిర్ఘాతార్థా చేష్టిరితి వదతో వాక్యభేదాత్ । న చ - వృణోతీతి వ్యుత్పత్త్యా వరుణశబ్దో నిషేధాతిక్రమకృతదోషమనువదతీతి – యుక్తమ్ ; తథా సతి ప్రసిద్ధిత్యాగాత్ । తత్త్యాగే చ వైదికేఽపి దానేఽశ్వత్యాగజన్యదుఃఖేన వృణోతీతి భవతి వరుణశబ్దః । తస్మాత్ప్రాప్తస్యానువాదకోఽర్థవాదోఽయమ్ । తతో యజ్ఞసంబన్ధిని దానే ఇష్టిరితి। తతః కస్తస్యాః కర్తేతి చిన్తా । తత్ర అచోదితం చ కర్మ భేదాత్(జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౬) । దాతురచోదితమిష్టికర్మ యః ప్రతిగృహ్ణాతి స నిర్వపేదితి తస్య ప్రతిగ్రహీత్రా భేదాద్ విశేషణాదితి। సిద్ధాన్తస్తు – సా లిఙ్గాదార్త్విజే స్యాత్(జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౮) । ౠత్విజామయమిత్యార్త్విజో యజమానః తస్మిన్సేష్టిఃస్యాత్ । ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయదిత్యుపక్రమే దాతృకీర్తనాద్ లిఙ్గాదుపక్రమాధీనత్వాచ్చైకస్మిన్ వాక్యే ఉపసంహారస్య । ప్రతిగృహ్ణాతీతి చ ప్రతిగ్రహకర్తృత్వముచ్యతే । దాతాఽపి ప్రతిగ్రహం కరోతి సంప్రదానప్రేరణాదినా । అతః ప్రతిగృహ్ణాతీతి దాతర్యప్యవిరుద్ధమితి। పానవ్యాపచ్చ తద్వత్ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౮) । సౌమేన్ద్రం చరుం నిర్వపద్ శ్యామాకం సోమవామిన ఇతి శ్రూయతే । తత్రాశ్వప్రతిగ్రహేష్ట్యాద్యధికరణపూర్వపక్షవల్లౌకికే ధాతుసామ్యార్థం పీతసోమస్య వమనే యాగ ఇన్ద్రియేణ వీర్యేణ వ్యర్ధ్యతే యః సోమం వమతీతి దోషాద్ వమననిమిత్తేన్ద్రియశోషస్య దర్శనాన్న వరుణగ్రహవదప్రాప్తిరిత్యధికశఙ్కా । వైదికే తు సోమపానే శేషప్రతిపత్తేర్జాతత్వాద్వమనేఽపి న దోష ఇతి। సిద్ధాన్తస్తు లోకే ధాతుసామ్యార్థత్వాద్వమనస్య తజ్జన్యేన్ద్రియశోషస్య ధాతుసామ్యకరత్వాన్న దోషతా । వేదే తు ‘‘మా మే వాఙ్నాభిమతి గా’’ ఇతి సమ్యగ్జరణార్థమన్త్రలిఙ్గాద్వమనే కర్మవైగుణ్యాద్దోష ఇతి।

అగ్నిసాధనేతి ।

అగ్నిశ్చితోగ్నిః తత్సాధనాని శర్కరాదీని । అధికారిపురుషః స్రష్టా ।

తస్మాదితి ।

ప్రాణా అపి నభోవద్ బ్రహ్మణో వికారా ఇత్యుపరి సంబద్యతే । భూయసీనాం ప్రాణోత్పత్తిశ్రుతీనాం బ్రహ్మవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధ్యర్థస్య చోత్తరస్య సందర్భస్య ప్రాణసృష్టిపరస్య ప్రాణా వ్యుచ్చరన్తీత్యాదేరనుగ్రహాయ తదీయాన్ ప్రాణానపేక్ష్య సా శ్రుతిరుపపన్నార్థేతి యోజనా । ఉపవాసవాచీ యోషధశబ్ద ఇతి బౌద్ధాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౨. అధి.౫) ఉక్తమ్ । తత్త్వాన్తరతయైషామనుత్పత్తిరాస్థేయేతి ।  అవిద్యాదివదనాద్యధ్యాససిద్ధయే సాక్షిణాఽవ్యవధానాత్ సుశుప్తేఽప్యుపలమ్భప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।

తత్సామాన్యాదితి ।

అన్నాదీనాం హ్రాసే హ్రాసాద్వృద్ధౌ వృద్ధేర్హి మన ఆదీనామన్నాదిమయత్వం శ్రుత్యోచ్యతే , తదిన్ద్రియాన్తరాణామపి తుల్యమిత్యర్థః॥౧॥౨॥౩॥ బ్రహ్మకర్తృకాయాం నామరూపవ్యాక్రియాయాం విషయే యావుపక్రమోపసంహారౌ తత్పర్యాలోచనయా హేతునా ఉక్తైవ సృష్టిదృష్టిరిత్యన్వయః॥౪॥

ఇతి ప్రథమం ప్రాణోత్పత్త్యధికరణమ్॥