సప్త గతేర్విశేషితత్వాచ్చ ।

అవాన్తరసఙ్గతిమాహ

ఉత్పత్తివిషయ ఇతి ।

సంశయకారణమాహ

శ్రుతివిప్రతిషేధాదితి ।

విశయః సంశయః । క్వచిత్సప్త ప్రాణాః । తద్యథా - చక్షుర్ఘ్రాణరసనవాక్శ్రోత్రమనస్త్వగితి । క్వచిదష్టౌ ప్రాణా గ్రహత్వేన బన్ధనేన గుణేన సఙ్కీర్త్యన్తే । తద్యథా - ఘ్రాణరసనవాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోహస్తత్వగితి, త ఎతే గ్రహాః, ఎషాం తు విషయా అతిగ్రహాస్త్వష్టావేవ “ప్రాణో వై గ్రహః సోఽపానేనాతిగ్రహేణ గృహీతోఽపానేన హి గన్ధాన్ జిఘ్రతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ఇత్యాదినా సన్దర్భేణోక్తాః । క్వచిన్నవ । తద్యథా - సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణాః ద్వావవాఞ్చావితి । ద్వే శ్రోత్రే ద్వే చక్షుషీ ద్వే ఘ్రాణే ఎకా వాగితి సప్త । పాయూపస్థౌ బుద్ధిమనసీ వా ద్వావవాఞ్చావితి నచ । క్వచిద్దశ । నవ వై పురుషే ప్రాణాస్త ఉక్తా నాభిర్దశమీతి । క్వచిదేకాదశ” దశేమే పురుషే ప్రాణాః” । తద్యథా - బుద్ధీన్ద్రియాణి ఘ్రాణాదీని పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణ్యపి హస్తాదీని పఞ్చ ఆత్మైకాదశ, ఆప్నోత్యధిష్ఠానేనేత్యాత్మా మనః స ఎకాదశ ఇతి । క్వచిద్వాదశ । “సర్వేషాం స్పర్శానాం త్వగేకాయనమ్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౨) ఇత్యత్ర । తద్యథా - త్వగ్నాసికారసనచక్షుఃశ్రోత్రమనోహృదయహస్తపాదోపస్థపాయూవాగితి । క్వచిదేత ఎవ ప్రాణా అహఙ్కారాధికాస్త్రయోదశ । ఎవం విప్రతిపన్నాః ప్రాణేయత్తాం ప్రతి శ్రుతయః । అత్ర ప్రశ్నపూర్వం పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి

కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । సప్తైవేతి ।

సప్తైవ ప్రాణాః కుతః గతేః అవగతేః । శ్రుతిభ్యః “సప్త ప్రాణాః ప్రభవన్తి”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౮) ఇత్యాదిభ్యః । న కేవలం శ్రుతితోఽవగతిః, విశేషణాదప్యేవమేవేత్యాహ

విశేషితత్వాచ్చ । సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణా ఇతి ।

యే సప్త శీర్షణ్యాః శ్రోత్రాదయస్తే ప్రాణా ఇత్యుక్తే ఇతరేషామశీర్షణ్యానాం హస్తాదీనామప్రాణత్వం గమ్యతే । యథా దక్షిణేనాక్ష్ణా పశ్యతీత్యుక్తే వామేన న పశ్యతీతి గమ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి శ్రుతివిప్రతిషేధో యద్యపి చ పూర్వసఙ్ఖ్యాసు న పరాసాం సఙ్ఖ్యానాం నివేశస్తథాప్యవచ్ఛేదకత్వేన బహ్వీనాం సఙ్ఖ్యానామసమ్భవాదేకస్యాం కల్ప్యమానాయాం సప్తత్వమేవ యుక్తం ప్రాథమ్యాల్లాఘవాచ్చ, వృత్తిభేదమాత్రవివక్షయా త్వష్టత్వాదయో గమయితవ్యా ఇతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౫ ॥

ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే

హస్తాదయస్తు స్థితేఽతో నైవమ్ ।

తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । న సప్తైవ కిన్తు హస్తాదయోఽపి ప్రాణాః । ప్రమాణాన్తరాదేకాదశత్వే ప్రాణానాం స్థితేఽతోస్మిన్ సతి । సార్వవిభక్తికస్తసిః । నైవమ్ । లాఘవాత్ప్రాథమ్యాచ్చ సప్తత్వమిత్యక్షరార్థః । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి శ్రుతయః స్వతఃప్రమాణతయానపేక్షాస్తథాపి పరస్పరవిరోధాన్నార్థతత్త్వపరిచ్ఛేదాయాలమ్ । నచ సిద్ధే వస్తుని అనుష్ఠాన ఇవ వికల్పః సమ్భవతి । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరోపనీతార్థవశేన వ్యవస్థాప్యన్తే ।

యథా హీనేతి ।

“స్రువేణావద్యతి” ఇతి మాంసపురోడాశావదానాసమ్భవాత్ , సమ్భవాచ్చ ద్రవావదానస్య స్రువావదానే ద్రవాణీతి వ్యవస్థాప్యతే । ఎవమిహాపి రూపాదిబుద్ధిపఞ్చకకార్యవ్యవస్థాతశ్చక్షురాదిబుద్ధీన్ద్రియకరణపఞ్చకవ్యవస్థా । నహ్యన్ధాదయః సత్స్వపీతరేషు ఘ్రాణాదిషు గన్ధాద్యుపలబ్ధ్యానుమితసద్భావేషు రూపాదీనుపలభన్తే । తథా వచనాదిలక్షణకార్యపఞ్చకవ్యవస్థాతో వాక్పాణ్యాదిలక్షణకర్మేన్ద్రియపఞ్చకవ్యవస్థా । నహి జాతు మూకాదయః సత్స్వపి విహరణాద్యవగతసద్భావేషు పాదాదిషు బుద్ధీన్ద్రియేషు వా వచనాదిమన్తో భవన్తి । ఎవం కర్మబుద్ధీన్ద్రియాసమ్భవిన్యా సఙ్కల్పాదిక్రియావ్యవస్థయాన్తఃకరణవ్యవస్థానుమానమ్ । ఎకమపి చాన్తఃకరణమనేకక్రియాకారి భవిష్యతి, యథా ప్రదీప ఎకో రూపప్రకాశవర్తివికారస్నేహశోషణహేతుః । తస్మాన్నాన్తఃకరణభేదః । ఎకమేవ త్వన్తఃకరణం మననాన్మన ఇతి చాభిమానాదహఙ్కార ఇతి చాధ్యవసాయాద్బుద్ధిరితి చాఖ్యాయతే । వృత్తిభేదాచ్చాభిన్నమపి భిన్నమివోపచర్యతే త్రయమితి । తత్త్వేన త్వేకమేవ భేదే ప్రమాణాభావాత్ । తదేవమేకాదశానాం కార్యాణాం వ్యవస్థానాదేకాదశ ప్రాణా ఇతి శ్రుతిరాఞ్జసీ । తదనుగుణతయా త్వితరాః శ్రుతయో నేతవ్యాః । తత్రావయుత్యనువాదేన సప్తాష్టనవదశసఙ్ఖ్యాశ్రుతయో యథైకం వృణీతే ద్వౌ వృణీతే ఇతి త్రీన్ వృణీత ఇత్యేతదానుగుణ్యాత్ । ద్వాదశత్రయోదశసఙ్ఖ్యాశ్రుతీ తు కథఞ్చిద్వృత్తిభేదేన భేదం వివక్షిత్వోపాసనాదిపరతయా నేతవ్యే । తస్మాదేకాదశైవ ప్రాణా నేతర ఇతి సిద్ధమ్ । అపిచ శీర్షణ్యానాం ప్రాణానాం యత్సప్తత్వాభిధానం తదపి చతుర్ష్వేవ వ్యవస్థాపనీయమ్ , ప్రమాణాన్తరవిరోధాత్ । న ఖలు ద్వే చక్షుషీ, రూపోపలబ్ధిలక్షణస్య కార్యస్యాభేదాత్ । పిహితైకచక్షుషస్తు న తాదృశీ రూపోపలబ్ధిర్భవతి యాదృశీ సమగ్రచక్షుషః, తస్మాదేకమేవ చక్షురధిష్ఠానభేదేన తు భిన్నమివోపచర్యతే । కాణస్యాప్యేకగోలకగతేన చక్షురవయవేనోపలమ్భః । ఎతేన ఘ్రాణశ్రోత్రే అపి వ్యాఖ్యాతే ।

ఇయమపరా సూత్రద్వయయోజనా

సప్తైవ ప్రాణాః

చక్షుర్ఘ్రాణరసనవాక్శ్రోత్రమనస్త్వచ ఉత్క్రాన్తిమన్తః స్యుః । సప్తానామేవ గతిశ్రుతేర్విశేషితత్వాదితి వ్యాఖ్యాతుం శఙ్కతే

నను సర్వశబ్దోఽప్యత్రేతి ।

అస్యోత్తరం

విశేషితత్వాదితి ।

చక్షురాదయస్త్వక్పర్యన్తా ఉత్క్రాన్తౌ విశేషితాః । తస్మాత్సర్వశబ్దస్య ప్రకృతాపేక్షత్వాత్సప్తైవ ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి న పాణ్యాదయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । చోదయతి

నన్వత్ర విజ్ఞానమష్టమమితి ।

“న విజానాతీత్యాహుః” ఇత్యనేనానుక్రాన్తమ్ । పరిహరతి

నైష దోష ఇతి ।

సిద్ధాన్తమాహ

హస్తాదయస్త్వపరే సప్తభ్యోఽతిరిక్తాః ప్రాణాః

ఉత్క్రాన్తిభాజోఽవగమ్యన్తే గ్రహత్వశ్రుతేర్హస్తాదీనామ్ । ఎవం ఖల్వేషాం గ్రహత్వామ్నానముపపద్యేత । యద్యాముక్తేరాత్మానం బధ్నీయురితరథా షాట్క్ఔశికశరీరవదేషాం గ్రహత్వం నామ్నాయేత । అత ఎవ చ స్మృతిరేషాం ముక్త్యవధితామాహ

పుర్యష్టకేనేతి ।

తథాథర్వణశ్రుతిరప్యేషామేకాదశానాముత్క్రాన్తిమభివదతి । తస్మాచ్ఛ్రుత్యన్తరేభ్యః స్మృతేశ్చ సర్వశబ్దార్థాసఙ్కోచాచ్చ సర్వేషాముత్క్రమేణ స్థితేఽస్మిన్నైవం యదుక్తం సప్తైవేతి, కిన్తు ప్రదర్శనార్థం సప్తత్వసఙ్ఖ్యేతి సిద్ధమ్ ॥ ౬ ॥