ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ

ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।

ವಿಮೃಶತಿ

ತತ್ಪುನರಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ

ತತ್ರೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಹೇತವ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಪಾದಯಂತಿ । ನಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಸತ್ಯಪವಾದೇ ತದೌಪಾಧಿಕಂ ಯುಕ್ತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ಯಾಪವಾದಕಃ, ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೋ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾಜ್ಞೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತೃಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾಕರ್ತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತದಸ್ಯ ಬುದ್ಧತ್ವಮಸತ್ಯಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯೇ ಯುಕ್ತಂ, ವಹ್ನೇರಿವಾಸತ್ಯಪಿ ದಾಹ್ಯೇ ದಗ್ಧೃತ್ವಂ, ತಚ್ಛೀಲಸ್ಯ ತಸ್ಯಾವಗಮಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತ್ವಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನಚ ನಿತ್ಯೋದಾಸೀನಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಸಕೃಚ್ಛುತಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಸಂಸರ್ಗೇ ಕಥಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿಯೋಗೋ ನಿರ್ವಿಷಯಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ ತಥಾಚ ಯದಿ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತದ್ವಿಷಮಃ ಕ್ರಿಯಾವೇಶೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ತಥಾ ಸತಿ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವೋಚ್ಛೇದಾಭಾವಾದ್ಭಾವನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ, ನಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗ ಇತಿ । ಕ್ರಿಯಾಯಾ ದುಃಖತ್ವಾನ್ನ ವಿಗಲಿತಸಕಲದುಃಖಪರಮಾನಂದಾವಸ್ಥಾ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ

ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಬುಧ್ವಾ ಚೋದಯತಿ

ನನು ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಪೀತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನ । ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ।

ಶಕ್ತಶಕ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಸತ್ತಯಾವಶ್ಯಂ ಶಕ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ । ತಥಾಚ ತಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶಕ್ಯಂ ಸದೈವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಚೋದಯತಿ

ನನು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿಧಾನಾದಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನ । ಸಾಧನಾಯತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯಃ, ಅಪಿತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ । ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ

ಅಪಿಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧ ಇತಿ ।

ಚೋದಯತಿ

ಪರ ಏವ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರೀತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃಪರಶ್ಚೇತ್ಸಂಸಾರೀ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಪ್ರವಿಲಯೇ ಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವೇ ಮುಚ್ಯೇರನ್ನವಿಶೇಷಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಸರ್ವಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತ ಏವೇತಿ, ತಸ್ಯೈವ ತರ್ಹಿ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರೌ ನಾತ್ಮನ ಇತಿ । ಪರಿಹರತಿ

ನ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ।

ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರೌ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ, ತಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾನಾಂ ಭೇದಾತ್ತತ್ತದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಭೇದೋಪಧಾನ ಆತ್ಮೈಕೋಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇವ ವಿಶುದ್ಧೋಽಪ್ಯವಿಶುದ್ಧ ಇವ ತತಶ್ಚೈಕಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾಪಗಮೇ ತತ್ರ ಮುಕ್ತ ಇವೇತರತ್ರ ಬದ್ಧ ಇವ ಯಥಾ ಮಣಿಕೃಪಾಣಾದ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಮೇವ ಮುಖಂ ನಾನೇವ ದೀರ್ಘಮಿವ ವೃತ್ತಮಿವ ಶ್ಯಾಮಮಿವಾವದಾತಮಿವ ಅನ್ಯತಮೋಪಧಾನವಿಗಮೇ ತತ್ರ ಮುಕ್ತಮಿವಾನ್ಯತ್ರೋಪಹಿತಮಿವೇತಿ ನೈಕಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಂಸಾರೌ, ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂತು ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಶ್ರುತಿಭಿರಾದರ್ಶಯತಿ

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಇತಶ್ಚೌಪಾಧಿಕಂ ಯದುಪಾಧ್ಯಭಿಭವೋದ್ಭವಾಭ್ಯಾಮಸ್ಯಾಭಿಭವೋದ್ಭವೌ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ

ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರಿತಿ ।

ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ತದೇತದಾಹೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ತಕ್ಷ್ಣಃ ಪಾಣ್ಯಾದಯಃ ಸಂತಿ ತೈರಯಂ ವಾಸ್ಯಾದೀನ್ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಭವತು ದುಃಖೀ, ಪರಮಾತ್ಮಾ ತ್ವನವಯವಃ ಕೇನ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯೇದಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ತಕ್ಷ್ಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತ್ಯತ ಆಹ

ತಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸ್ವಶರೀರೇಣೋದಾಸೀನಸ್ತಕ್ಷಾ ಸುಖೀ, ವಾಸ್ಯಾದೀನಿ ತು ಕರಣಾನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ದುಃಖೀ, ತಥಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಾತ್ಮೋದಾಸೀನಃ ಸುಖೀ, ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ತು ಕರಣಾದೀನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ದುಃಖೀತ್ಯೇತಾವತಾಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಂ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ । ಯಥಾತ್ಮಾ ಚ ಜೀವೋಽವಯವಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪಾರಯತ್ಯೇವಂ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ತು ಕರಣಾಂತರಾಣಿ ವ್ಯಾಪಾರಯತೀತಿ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇ ನಿಯೋಗಪರ್ಯನುಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂನನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।

ಯತ್ಪರಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ । ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯಭಾವನಾಪರಂ ತನ್ನ ಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಪರಮ್ । ತೇನ ಯಥಾಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಕರ್ತಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ನ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗಮಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶವಿರೋಧಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ತದವತಿಷ್ಠತೇ । ಚೋದಯತಿ

ನನು ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನ ಇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಾಧ್ಯಪಗಮೇ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಯತ್ರಾಪಿ ಕರಣಮಸ್ತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ

ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪೀತಿ ।

ತದೇತತ್ಪರಿಹರತಿ

ನ ತಾವತ್ಸಂಧ್ಯ ಇತಿ ।

ಉಪಾಧ್ಯಪಗಮೋಽಸಿದ್ಧೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯೋಪಾಧೇಃ ಸಂಧ್ಯೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯಾದೃಶಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಶೋ ವಿಹಾರೋಽಪೀತ್ಯಾಹ

ವಿಹಾರೋಽಪಿ ಚ ತತ್ರೇತಿ ।

ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಕೇವಲೇ ಕರ್ತರಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಕರಣೋಪಧಾನಕೃತಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಶುದ್ಧಸ್ಯ, ನಹಿ ಪರಶುಸಹಾಯಶ್ಛೇತ್ತಾ ಕೇವಲಶ್ಛೇತ್ತಾ ಭವತಿ । ನನು ಯದಿ ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತು ಕರಣಾದಿಸಹಿತಸ್ಯೈವ, ತಥಾ ಸತಿ ಕರಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ

ಭವತಿ ನ ಲೋಕ ಇತಿ ।

ಕರಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಕದಾಚಿದಸ್ತ್ಯೇವ ವಿವಕ್ಷಾವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇಯಮುಪಾದಾನಶ್ರುತಿಃ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಮಾತ್ರಪರಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪರಾ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಸ್ತು ಭಾಕ್ತೀ । ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿವದಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ

ಅಪಿಚಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಾದಾನ ಇತಿ ।

ಯಸ್ತ್ವಯಂ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಯತ್ತದುಕ್ತಮಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮೇತಮಿತಿ ತದಿತಃ ಸಮುತ್ಥಿತಮ್ ।

ಸರ್ವಕಾರಕಾಣಾಮೇವೇತಿ ।

ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತಿ ತಂಡುಲಾ ಜ್ವಲಂತಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಬಿಭರ್ತ್ತಿ ಸ್ಥಾಲೀತಿ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ, ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ತತ್ಕಿಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನ ಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ತ್ವೇಷಾಂ ಕರಣತ್ವಮ್ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ

ನಚ ತಸ್ಯಾಮುಲಬ್ಧಾವಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತಿ ಕಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ।

ನಹಿ ನಿತ್ಯೇ ಸ್ವಭಾವೇ ಚಾಸ್ತಿ ಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ನಾಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರುಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ಯಥಾ ತದ್ಗತಮಧ್ಯವಸಾಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ

ಅಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಲಬ್ಧುರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।

ಕುತಃ ।

ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।

ನಹಿ ಶರೀರಾದಿ ಯಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗಮ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಗಂತೃ ಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯದಿ ಬುದ್ಧಿರುಪಲಬ್ಧ್ರೀ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತಸ್ಯಾ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಯಾ ಜಡತ್ವೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನತಯೋಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಾ ಚೌಪಲಬ್ಧೌ ಬುದ್ಧೇರಕರ್ತೃತ್ವಂ ತದಾ ಯದುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಕರಣಾಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತಥಾಚ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ತನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ

ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾ ; ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।

ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿರುಪಲಬ್ಧಾವಾತ್ಮಾ ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇತ್ಯತ ಆಹ

ಬುದ್ಧೇ ಕರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಚೈತನ್ಯಮುಪಲಬ್ಧಿರಾತ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ನಿತ್ಯ ಇತಿ ನ ತತ್ರಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ನಾಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣತ್ವಂ, ಕಿಂತು ಚೈತನ್ಯಮೇವ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ತಸ್ಯ ತು ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದೇ ವೃತ್ತೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ತದುಪಧಾನೇನಾಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೪೦ ॥