ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ನನು “ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೨೯) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಲಬ್ಧಮೇವೇತಿ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದನಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾಧಿಕಾರೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವೈಷ ಪ್ರಪಂಚೋ ಯೇ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೈವ ನ ಕರ್ತೇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಃ । “ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್”(ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧೮) ಇತ್ಯಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ಜೈಮಿನಿಃ । ಪ್ರಯೋಕ್ತರ್ಯನುಷ್ಠಾತರಿ । ಕರ್ತರೀತಿ ಯಾವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ । ಕುತಃ । ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಫಲಸಾಧನತಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಧೇಃ । ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಕರ್ತ್ರೀ ಭೋಕ್ತಾ ಚಾತ್ಮಾ ತತೋ ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯೋ ಭೋಕ್ತುನ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಚ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗತಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನರ್ಥಕತ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ತಥಾ ಚಾಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ತದ್ಗುಣಸಾರತಯಾಸ್ಯಾವಸ್ತುಸದಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮೇವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ನ ತು ಭಾವಿಕಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಪಾದಿತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ವಿಹಾರೋಪದೇಶಾತ್ ।
ವಿಹಾರಃ ಸಂಚಾರಃ ಕ್ರಿಯಾ, ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಕರ್ತುಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಕರ್ತಾ ಜೀವಃ ॥ ೩೪ ॥
ಉಪಾದಾನಾತ್ ।
ತದೇತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಗ್ರಹಣಶಕ್ತಿಮಾದಾಯೋಪಾದಾಯೇತ್ಯುಪಾದಾನೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಕರ್ತುಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೩೫ ॥
ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಃ ।
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮೇತನ್ನ ಸಮ್ಯಗುಪಪತ್ತಿಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತೃ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಕರಣರೂಪಾ ಕರಣತ್ವೇನೈವ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ, ಇಹ ತು ಕರ್ತೃತ್ವೇನ, ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಪದೇಶೇ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ । ತೇನ ಕರ್ತೇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ
ಅತ್ರಾಹ ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾವಾನ್ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇಷ್ಟಮೋವಾತ್ಮನಃ ಸಂಪಾದಯೇನ್ನಾನಿಷ್ಟಮ್ । ಅನಿಷ್ಟಸಂಪತ್ತಿರಪ್ಯಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತಥಾ ಚ ನ ಕರ್ತಾ । ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯೋತ್ತರಮ್
ಉಪಲಬ್ಧಿವದನಿಯಮಃ ।
ಕರಣಾದೀನಿ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಿ ಕರ್ತಾ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ನ ತ್ವಯಂ ಕಾರಕಾಂತರೈಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ತು ಕಾರ್ಯಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನ ಕಾರಕಾಂತರಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ । ಈದೃಶಂ ಹಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯತ್ರಭವತೋಽಸ್ತೀತ್ಯುತ್ಸನ್ನಸಂಕಥಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಯಮದೃಷ್ಟಪರಿಪಾಕವಶಾದಿಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇಪ್ಸುಸ್ತತ್ಸಾಧನವಿಭ್ರಮೇಣಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯಂ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ನನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯನಿಯಮಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಕಲ್ಪನಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಖಲ್ವಾತ್ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಸ್ವವಿಷಯಮುಪನಯಂತಿ, ತೇನ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಚೈತನ್ಯಂ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರ ಚಾಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥
ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಕವಿಭಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರಕಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯ ಇತ್ಯಪುನರುಕ್ತಮ್ । ಅವಿಪರ್ಯಯಾಯ ತು ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನಾಮ್ನಿ ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ।
ಸಮಾಧಿರಿತಿ ಸಂಯಮಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಧಾರಣಾಧ್ಯಾನಸಮಾಧಯೋ ಹಿ ಸಂಯಮಪದವೇದನೀಯಾಃ । ಯಥಾಹುಃ “ತ್ರಯಮೇಕತ್ರ ಸಂಯಮಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೩-೪) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ಧಾರಣೋಪದೇಶಃ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಧ್ಯಾನೋಪದೇಶಃ । ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಮಾಧೇರುಪದೇಶಃ । ಯಥಾಹುಃ “ತದೇವ ಧ್ಯಾನಮರ್ಥಮಾತ್ರನಿರ್ಭಾಸಂ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಸಮಾಧಿಃ” ಇತಿ । ಸೋಽಯಮಿಹ ಕರ್ತಾತ್ಮಾ ಸಮಾಧಾವುಪದಿಶ್ಯಮಾನ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮವೈತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥ ೩೯ ॥
ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್॥೩೩॥ ಅತ್ರಾಽಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಽಕರ್ತೃತ್ವವಾದಿನೀನಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಕರ್ತಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಂ ತ್ವಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇಽನುಕ್ರಾಂತಂ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ಭೇದೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ।
ಭೋಕ್ತೃರಾತ್ಮನ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಚೇದ್ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ , ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾತ್ಮಕಂ ಚೇತ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತದ್ವದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೩॥೩೪॥೩೫॥
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಕೋಶರೂಪಬುದ್ಧೇರಭಿಧಾನಾದಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೬॥ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಪಲಬ್ಧಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮನಃ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನೇ ತ್ವನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತಿಃ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇಽನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸ್ಯಾತಂತ್ರ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮತೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೌ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇಽನ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧಿಹೇತೂನಾಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಕಲ್ಪನೇಽವಚ್ಛಿನ್ನೋಪಲಬ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವುಪಕರಣಮಾತ್ರತ್ವಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್॥೩೭॥
ನನು ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ನ ಕರಣಶಕ್ತಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಸಾ ತು ಕರ್ತ್ರ್ಯೇವ ಕಿಂತ್ವನ್ಯದಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮತಃ ಕಥಂ ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಅವಿಪರ್ಯಯಾಯ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸೈವಾಸ್ಮಾಕಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಾಮ್ನಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ತ್ವರ್ಥೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೮॥ ಪಾತಂಜಲೇ ಧಾರಣಾದೀನಿ ಲಕ್ಷಿತಾನಿ । ದ್ದೇಶಬಂಧಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಧಾರಣಾ (ಪತಂಜಲಿಯೋಗ ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) । ನಾಭಿಚಕ್ರಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾದಿದೇಶೇಷ್ವನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾ ವಿಷಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಬಂಧೋ ಧಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೈಕತಾನತಾ ಧ್ಯಾನಮ್ । (ಪಾತಂಜಲಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩) ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಧ್ಯೇಯಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಏಕರೂಪಸ್ರೋತಃಕರಣಂ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ। ತದೇವಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿರ್ಭಾಸಂ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಭವತೀತಿ ಸಮಾಧಿಃ(ಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨ ಸೂ.೩) । ಧ್ಯಾನಮೇವ ಧ್ಯೇಯಾಕಾರನಿರ್ಭಾಸಂ ಧ್ಯೇಯಸ್ವಭಾವಾವೇಶಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಶೂನ್ಯಮಿವ ಯದಾ ಭವತಿ ತದಾ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತ್ರಯಮೇಕತ್ರ ಸಂಯಮಃ(ಪಾತಂಜಲಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨.ಸೂ.೪) ಏಕವಿಷಯಾಣಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಾಧನಾನಿ ಸಂಯಮ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ।
ತತ್ರ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಸಮಾಧಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಸಂಯಮಮುಪಲಕ್ಷಯತೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿತ್ತನಿವೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಮನನಯೋರ್ಧಾರಣಾತ್ವಂ ದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾವೇಶಾತ್ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಭವತೀತಿ ಸಮಾಧಿತ್ವಮ್॥೩೯॥