ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಹಿ “ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಅಥವಾ “ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ವಾಯುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೪) ಇತಿ ವಾಯೋರ್ಭೇದೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೇತದ್ವಿರೋಧಾದ್ವರಂ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಮೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ತು, ಶ್ರುತೀ ಚ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೇ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಷ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಕರಣವೃತ್ತಿರೇವ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ತು । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನುಕ್ರಮಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರ್ಭೇದಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತುನ ಸಾಮಾನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಃ । ಸ ಹಿ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಿರ್ಭವೇತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ । ನ ತಾವನ್ಮಿಲಿತಾನಾಮ್ , ಏಕದ್ವಿತ್ರಿಚತುರಿಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇ ತದಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನೋ ಖಲು ಚೂರ್ಣಹರಿದ್ರಾಸಂಯೋಗಜನ್ಮಾರುಣಗುಣಸ್ತಯೋರನ್ಯತರಾಭಾವೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಬಹುವಿಷ್ಟಿಸಾಧ್ಯಂ ಶಿಬಿಕೋದ್ವಹನಂ ದ್ವಿತ್ರಿವಿಷ್ಟಿಸಾಧ್ಯಂ ಭವತಿ । ನ ಚ ತ್ವಗೇಕಸಾಧ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ ಯತ್ಸಂಭೂಯ ಕಾರಕಾಣಿ ನಿಷ್ಪಾದಯಂತಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾಪಾರಾನುಗುಣಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೇಣೈವ ಯಥಾ ವಯಸಾಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪಂಜರಚಾಲನಾನುಗುಣಃ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾಪಾರೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇಽಸ್ತಿ ತಾದೃಶಃ ಕಶ್ಚಿದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ತದನುಗುಣಃ । ಯೇ ಚ ರೂಪಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ನ ತೇ ತದನುಗುಣಾಃ, ತಸ್ಮಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾ ಚ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋಃ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ನ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಗಮಯಿತವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾ, ನಾಪಿ ವಾಯುಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಃ, ಕಿಂತು ವಾಯುಭೇದ ಏವಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಮಾಪನ್ನಃ ಪಂಚವ್ಯೂಹಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ॥ ೯ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಜ್ಜೀವಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಂ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ನಚ ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವತಂತ್ರಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಪರ್ಯಾಯಂ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ದೇಹ ಉನ್ಮಥ್ಯೇತ । ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ

ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ತು ತತ್ಸಹಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತಥಾಪಿ ಸಂಹತತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಾದ್ಭೌತಿಕತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಶಯನಾಸನಾದಿವದ್ಭವೇತ್ । ತಥಾಚ ಯಥಾ ಮಂತ್ರೀತರೇಷು ನೈಯೋಗಿಕೇಷು ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ರಾಜಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಂ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಜೀವೇಽಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಸ್ಯಾದೇತಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಶಾಸನೇನ ಕರಣಂ ಚೇತ್ಪ್ರಾಣಃ । ಏವಂ ಸತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವಿಷಯರೂಪಾದಿವದಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಚ ತಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಏಕಾದಶಕರಣಗಣನವ್ಯಾಕೋಪಶ್ಚೇತಿ ದೋಷಂ ಪರಿಹರತಿ

ಅಕರಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷಸ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।

ನ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಧಾರಣಾದಿಕರಣಮಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಯೇನಾಸ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರಮನ್ವಿಷ್ಯೇತ । ಏಕಾದಶತ್ವಂ ಚ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಕುಪ್ಯೇತಾಪಿ ತು ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಸಂಭವಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಧಾರಣಕಾರಣಂ ಪ್ರಾಣಃ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೇನ ದರ್ಶಿತಂ ನ ಕೇವಲಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಧಾರಣಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥

ಅಪಿಚ

ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ಮನೋವದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ।

“ವಿಪರ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಮ್”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೮) ಯಥಾ ಮರುಮರೀಚಿಕಾದಿಷು ಸಲಿಲಾದಿಬುದ್ಧಯಃ । ಅತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠತಾ ಚ ಸಂಶಯೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ತಸ್ಯೈಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ಅತಃ ಸೋಽಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಃ । “ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೯) । ಯದ್ಯಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತಾ ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತಾಸ್ತಿ । ಅಸ್ಯ ತು ಪಂಡಿತರೂಪವಿಚಾರಾಸಹಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭಾವೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ । ನಹ್ಯತ್ರ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾದತ್ಯಂತಾಭೇದಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾತ್ರಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನೇಷ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾ ಮನೋವೃತ್ತಿರಿಹಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೨ ॥