న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్ ।
సమ్ప్రతి ముఖ్యప్రాణస్వరూపం నిరూప్యతే । అత్ర హి “యః ప్రాణః స వాయుః” ఇతి శ్రుతేర్వాయురేవ ప్రాణ ఇతి ప్రతిభాతి । అథవా “ప్రాణ ఎవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స వాయునా జ్యోతిషా”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౪) ఇతి వాయోర్భేదేన ప్రాణస్య శ్రవణాదేతద్విరోధాద్వరం తన్త్రాన్తరీయమేవ ప్రాణస్య స్వరూపమస్తు, శ్రుతీ చ విరుద్ధార్థే కథఞ్చిన్నేష్యేతే ఇతి సామాన్యకరణవృత్తిరేవ ప్రాణోఽస్తు । న చాత్రాపి కరణేభ్యః పృథక్ప్రాణస్యానుక్రమణశ్రుతివిరోధో వృత్తివృత్తిమతోర్భేదాదితి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తున సామాన్యేన్ద్రియవృత్తిః ప్రాణః । స హి మిలితానాం వేన్ద్రియాణాం వృత్తిర్భవేత్ప్రత్యేకం వా । న తావన్మిలితానామ్ , ఎకద్విత్రిచతురిన్ద్రియాభావే తదభావప్రసఙ్గాత్ । నో ఖలు చూర్ణహరిద్రాసంయోగజన్మారుణగుణస్తయోరన్యతరాభావే భవితుమర్హతి । నచ బహువిష్టిసాధ్యం శిబికోద్వహనం ద్విత్రివిష్టిసాధ్యం భవతి । న చ త్వగేకసాధ్యం, తథా సతి సామాన్యవృత్తిత్వానుపపత్తేః । అపిచ యత్సమ్భూయ కారకాణి నిష్పాదయన్తి తత్ప్రధానవ్యాపారానుగుణావాన్తరవ్యాపారేణైవ యథా వయసాం ప్రాతిస్వికో వ్యాపారః పఞ్జరచాలనానుగుణః । న చేన్ద్రియాణాం ప్రాణే ప్రధానవ్యాపారే జనయితవ్యేఽస్తి తాదృశః కశ్చిదవాన్తరవ్యాపారస్తదనుగుణః । యే చ రూపాదిప్రత్యయా న తే తదనుగుణాః, తస్మాన్నేన్ద్రియాణాం సామాన్యవృత్తిః ప్రాణస్తథా చ వృత్తివృత్తిమతోః కథఞ్చిద్భేదవివక్షయా న పృథగుపదేశో గమయితవ్యః । తస్మాన్న క్రియా, నాపి వాయుమాత్రం ప్రాణః, కిన్తు వాయుభేద ఎవాధ్యాత్మామాపన్నః పఞ్చవ్యూహః ప్రాణ ఇతి ॥ ౯ ॥
స్యాదేతత్ । యథా చక్షురాదీనాం జీవం ప్రతి గుణభూతత్వాజ్జీవస్య చ శ్రేష్ఠత్వాజ్జీవః స్వతన్త్ర ఎవం ప్రాణోఽపి ప్రాధాన్యాత్శ్రేష్ఠత్వాచ్చ స్వతన్త్రః ప్రాప్నోతి । నచ ద్వయోః స్వతన్త్రయోరేకస్మిన్ శరీరే ఎకవాక్యత్వముపపద్యత ఇత్యపర్యాయం విరుద్ధానేకదిక్క్రియతయా దేహ ఉన్మథ్యేత । ఇతి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే
చక్షురాదివత్తు తత్సహశిష్ట్యాదిభ్యః ।
యద్యపి చక్షురాద్యపేక్షయా శ్రేష్ఠత్వం ప్రాధాన్యం చ ప్రాణస్య తథాపి సంహతత్వాదచేతనత్వాద్భౌతికత్వాచ్చక్షురాదిభిః సహశిష్టత్వాచ్చ పురుషార్థత్వాత్పురుషం ప్రతి పారతన్త్ర్యం శయనాసనాదివద్భవేత్ । తథాచ యథా మన్త్రీతరేషు నైయోగికేషు ప్రధానమపి రాజానమపేక్ష్యాస్వతన్త్ర ఎవం ప్రాణోఽపి చక్షురాదిషు ప్రధానమపి జీవేఽస్వతన్త్ర ఇతి ॥ ౧౦ ॥
స్యాదేతచ్చక్షురాదిభిః సహ శాసనేన కరణం చేత్ప్రాణః । ఎవం సతి చక్షురాదివిషయరూపాదివదస్యాపి విషయాన్తరం వక్తవ్యమ్ । నచ తచ్ఛక్యం వక్తుమ్ । ఎకాదశకరణగణనవ్యాకోపశ్చేతి దోషం పరిహరతి
అకరణత్వాచ్చ న దోషస్తథాహి దర్శయతి ।
న ప్రాణః పరిచ్ఛేదధారణాదికరణమస్మాభిరభ్యుపేయతే యేనాస్య విషయాన్తరమన్విష్యేత । ఎకాదశత్వం చ కరణానాం వ్యాకుప్యేతాపి తు ప్రాణాన్తరాసమ్భవి దేహేన్ద్రియవిధారణకారణం ప్రాణః । తచ్చ శ్రుతిప్రబన్ధేన దర్శితం న కేవలం శరీరేన్ద్రియధారణమస్య కార్యమ్ ॥ ౧౧ ॥
అపిచ
పఞ్చవృత్తిర్మనోవద్వ్యపదిశ్యతే ।
“విపర్యయో మిథ్యాజ్ఞానమతద్రూపప్రతిష్ఠమ్”(యో.సూ. ౧-౮) యథా మరుమరీచికాదిషు సలిలాదిబుద్ధయః । అతద్రూపప్రతిష్ఠతా చ సంశయేఽప్యస్తి తస్యైకాప్రతిష్ఠానాత్ । అతః సోఽపి సఙ్గృహీతః । “శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః”(యో.సూ. ౧-౯) । యద్యపి మిథ్యాజ్ఞానేఽప్యస్తి వస్తుశూన్యతా తథాపి న తస్య వ్యవహారహేతుతాస్తి । అస్య తు పణ్డితరూపవిచారాసహస్యాపి శబ్దజ్ఞానమాహాత్మ్యాద్వ్యవహారహేతుభావోఽస్త్యేవ । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి । నహ్యత్ర షష్ఠ్యర్థః సమ్బన్ధోఽస్తి, తస్య భేదాధిష్ఠానత్వాత్ । చైతన్యస్య పురుషాదత్యన్తాభేదాత్ । యద్యపి చాత్రాభావప్రత్యయాలమ్బనా వృత్తిర్నేష్యతే తథాపి విక్షేపసంస్కారలక్షణా మనోవృత్తిరిహాస్త్యేవేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౨ ॥
న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్॥౯॥ సంగతిమాహ –
సంప్రతీతి ।
ఉత్పత్తిచిన్తానన్తరముత్పద్యమానస్వరూపం నిరూప్యత ఇత్యర్థః । ప్రయోజనం తు పూర్వపక్షే వాయుమాత్రాదిన్ద్రియమాత్రాచ్చ త్వంపదార్థస్య వివేకః కార్యః , సిద్ధాన్తే ప్రాణాదపీతి।
భాష్యే శ్రుతిబలేన వాయురేవ ప్రాణ ఇత్యేకం పూర్వపక్షముక్త్వా సాంఖ్యప్రసిద్ధకరణవ్యాపారః ప్రాణ ఇతి పక్షాన్తరముక్తమయుక్తమ్ ; దృఢశ్రౌతపక్షవ్యతిరేకేణ స్మార్తపక్షోపన్యాసవైయర్థ్యాదత ఆహ –
అథవేతి ।
ఛాన్దోగ్యేఽధ్యాత్మం మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేతి ఉపక్రమ్య మన ఆఖ్యబ్రహ్మణో వాక్ ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రైః పాదైశ్చతుష్పాత్త్వముక్తమ్ । వాగాదిభిర్హి మనః స్వవిషయేషు ప్రవర్తతే , గౌరివ పాదైః తత్ర ప్రాణా ఎవేతి బ్రహ్మణో వాగాద్యపేక్షయా చతుర్థః పాదః । స చ వాయునాఽఽధిదైవికేన భాతి అభివ్యక్తో భవతి। తపతి చ స్వవ్యాపారే ఉద్యచ్ఛతీత్యర్థః । పదభాష్యే ఇన్ద్రియప్రకరణాద్ ఘ్రాణేన్ద్రియం ప్రాణ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అత్ర తు ప్రాణశబ్దశ్రుతివశాన్ముఖ్యః ప్రాణ ఇతి ఎతద్విరోధాదితి। ఎతయోర్భేదాభేదశ్రవణయోర్విరోధాదిత్యర్థః ।
కిం శ్రుతీ హాతవ్యే ? నేత్యాహ –
కథంచిదితి ।
త్వయాపి హి వాయుప్రాణయోః స్వరూపాభేదమాశ్రిత్యాభేదశ్రుతిః , వృత్తితద్వద్భేదాభిప్రాయా చ భేదశ్రుతిరితి వ్యాఖ్యాతవ్యమిత్యర్థః ।
తర్హి కిం వాయురేవ ప్రాణోఽస్తు ? తదపి నేత్యాహ –
ఇతి సామాన్యేతి ।
యదా తు శ్రుతీ త్యాజితస్వార్థే , తదా కరణవ్యాపారపరతయాఽపి కథంచిచ్ఛక్యయోజనే । శక్యతే హి కరణవ్యాపారే చలనాశ్రయవాచీ వాయుశబ్ద ఉపచరితుమ్ । తథా చాభగ్నస్వార్థస్మృతిబలాత్కరణవృత్తిరేవ ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - ‘‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేద్రియాణి చే’’త్యాదౌ కరణేభ్యోఽపి పృథక్ ప్రాణః స్వతన్త్రవదుపదిశ్యతే , స కథం కరణవ్యాపారమాత్రః స్యాదతోఽత్రాపి సమః శ్రుతివిరోధ ఇత్యత ఆహ –
న చాత్రాపీతి ।
అస్తి తావద్వృత్తితద్వతోర్భేదః । యస్తు స్వతన్త్రవన్నిర్దేశః స జీవనాఖ్యకరణవృత్తేర్దేహస్థిత్యుపయోగిత్వేన ప్రాధాన్యమభిప్రేత్యేత్యర్థః ।
మా భూదనేకసాధ్యో గుణ ఎకస్మాత్క్రియా తు కిం న స్యాదిత్యత ఆహ –
న చేతి ।
విష్టయో వాహకాః । ప్రత్యేకవృత్తిత్వే చ ప్రతీన్ద్రియం ప్రాణభేదప్రసఙ్గః ।
యది మన్యేత నానేకేన్ద్రియవృత్తిః ప్రాణో యతః ప్రత్యేకమిలితవికల్పావకాశః , కింతు త్వహ్యాత్రవృత్తిరితి , తత్రాహ –
న చ త్వగితి ।
న తే తదనుగుణ ఇతి ।
తదుపరమేఽపి సుషుప్తౌ ప్రాణదర్శనాదిత్యర్థః ।
వాయుభేద ఇతి ।
వాయోః పరిణామరూపకార్యవిశేష ఇత్యర్థః॥౯॥
సంహతత్వాదితి ।
సత్త్వాదిగుణసంహతిరూపత్వాదిత్యర్థః । ఎతచ్చ సాంఖ్యదృష్ఠ్యోక్తమ్ ।
సిద్ధాన్తమాశ్రిత్యాహ –
అచేతనత్వాదితి ।
ఎభిర్హేతుభిః పురుషార్థత్వం పురుషం ప్రతి శేషత్వం , తతశ్చ తత్పారతన్త్ర్యమిత్యర్థః ॥
ధారణాదీతి ।
ధారణం మేధా॥౧౧॥ మిథ్యాజ్ఞానత్వే హేతురతద్రూపప్రతిష్ఠత్వమ్ । పాతఞ్జలసూత్రే శబ్దజ్ఞానానుపాతిత్వవిశేషణేన వికల్పస్య విపర్యయాద్భేద ఉక్తః ।
తం విశదయతి –
యద్యపీతి ।
అధిష్ఠానతత్త్వే ప్రమితే వ్యవహారహేతుత్వం విశేష ఇత్యర్థః ।
వస్తుశూన్యత్వం వికల్పస్య దర్శయతి –
న హ్యత్రేతి ।
నను మనసో నిద్రావృత్తిరిత్యసూత్రయత్ పతఞ్జలిరభావప్రత్యయేత్యాదినా , సిద్ధాన్తే చ సుషుప్తౌ మనోలయ ఇష్టః , అతః కథం తత్రాన్తరస్థపఞ్చవృత్తితా ఆహ –
యద్యపీతి ।
సూత్రమీక్షత్యధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) వ్యాఖ్యాతమ్॥౧౨॥