జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్ ।
యద్ధి యత్కార్యం కుర్వద్దృష్టం తత్స్వమహిమ్నైవ కరోతిత్యేష తావదుత్సర్గః । పరాధిష్ఠానం తు తస్య బలవత్ప్రమాణాన్తరవశాత్ స్యాదేతత్ । వాస్యాదీనాం తక్షాద్యధిష్ఠితానామచేతనానాం కార్యకారిత్వదర్శనాదచేతనత్వేనన్ద్రియాణామప్యధిష్ఠాతృదేవతాకల్పనేతి చేత్ । న । జీవస్యైవాధిష్ఠాతుశ్చేతనస్య విద్యమానత్వాత్ । నచ “అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్”(ఐ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో దేవతానామప్యధిష్ఠాతృత్వమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । అనేకాధిష్ఠానాభ్యుపగమే హి తేషామేకాభిప్రాయనియమనిమిత్తాభావాన్న కిఞ్చిత్కార్యముత్పద్యేత విరోధాత్ । అపిచ య ఇన్ద్రియాణామధిష్ఠాతా స ఎవ భోక్తేతి దేవతానాం భోక్తృత్వేన స్వామిత్వం శరీర ఇతి న జీవః స్వామీ స్యాద్భోక్తా చ । తస్మాదగ్న్యాద్యుపచారో వాగాదిషు ప్రకాశకత్వాదినా కేనచిన్నిమిత్తేన గమయితవ్యో నతు స్వరూపేణాగ్న్యాదిదేవతానాం ముఖాద్యనుప్రవేశ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతే నానావిధాసు తావచ్ఛ్రుతిషు స్మృతిషు చ తత్ర తత్ర వాగాదిష్వగ్న్యాదిదేవతాధిష్ఠానమవగమ్యతే । నచ తదసత్యామనుపపత్తౌ క్లేశేన వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । నచ స్వరూపోపయోగభేదజ్ఞానవిరహిణో జీవస్యేన్ద్రియాధిష్ఠాతృత్వసమ్భవః, సమ్భవతి తు దేవతానామిన్ద్రియాద్యార్షేణ జ్ఞానేన సాక్షాత్కృతవతీనాం తత్స్వరూపభేదతదుపయోగభేదవిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్తాస్తా ఎవ దేవతాస్తత్తత్కరణాధిష్ఠాత్ర్య ఇతి యుక్తం న తు జీవః । భవతు వా జీవోఽప్యధిష్ఠాతా తథాప్యదోషః । అనేకేషామధిష్ఠాతౄణామేకః పరమేశ్వరోఽస్తి నియన్తాన్తర్యామీ తద్వశాద్విప్రతిపిత్సవోఽపి న విప్రతిపత్తుమర్హన్తి । తథా చైకవాక్యతయా న తత్కార్యోత్పత్తిప్రత్యూహః । న చైతావతా దేవతానామత్ర శరీరే భోక్తృత్వమ్ । నహి యన్తా రథమధితిష్ఠిన్నపి తత్సాధ్యవిజయాదేర్భోక్తాపి తు స్వామ్యేవ । ఎవం దేవతా అధిష్ఠాత్ర్యోఽపి న భోక్త్ర్యస్తాసాం తావన్మాత్రస్య శ్రుతత్వాత్ । భోక్తా తు జీవ ఎవ । నచ నరాదిశరీరోచితం దుఃఖబహులముపభోగం సుఖమయ్యో దేవతా అర్హన్తి । తస్మాత్ప్రాణానామధిష్ఠాత్ర్యో దేవతా ఇతి సిద్ధమ్ , శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౪ ॥
ప్రాణవతా శబ్దాత్ । ॥ ౧౫ ॥
తస్య చ నిత్యత్వాత్ । ॥ ౧౬ ॥
జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్॥౧౪॥ చక్షుషా హి రూపాణి పశ్యత్యగ్నిర్వాగ్భూత్వేత్యాదావవిరోధవిచారాదధ్యాయసఙ్గతిః । యథా స్వకార్యశక్తియోగాత్ స్వమహిమ్నైవ ప్రాణాః ప్రవర్తన్తే ఇత్యయుక్తమ్ ; శక్తస్యాప్యన్యాధిష్ఠితత్వావిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్ధీతి ।
న తు కరణానాం పరాధీనత్వేఽపి బలవత్ప్రమాణమిత్యర్థః ।
నను కరణాని , చేతనాధిష్ఠితాని , అచేతనత్వే సతి ప్రవర్తమానత్వాద్ , వాస్యాదివదిత్యాశఙ్క్య జీవాధిష్ఠితత్వేన సిద్ధసాధనత్వమాహ –
వాస్యాదినామిత్యాదినా ।
నను మాఽనుమానాద్బాధ్యుత్సర్గః , ఆగమాత్తు బాధిష్యతే , తత్రాహ –
న చాగ్నిరిత్యాదినా ।
వాగ్భూత్వేతి ।
వాగధిష్ఠాతా భూత్వేత్యర్థః ।
జీవస్య దేవతానాం చాధిష్ఠాతృత్వసామ్యమభ్యుపగమ్య విరోధ ఉక్తః , అధునా తు తదేవ నాస్తీత్యాహ –
అపి చేతి ।
సత్యపి జీవే దేవతానాం కరణాధిష్ఠాతృత్వాభ్యుపగమే హి జీవస్య కరణాధిష్ఠాతృత్వం న స్యాత్ , అప్రయోజకత్వాత్ , తతశ్చ తా ఎవ భోక్త్ర్యః కర్త్ర్యశ్చ స్యురిత్యర్థః ।
ఆగమస్తావదుత్సర్గస్యాపవాదకః , న చ స ఔపచారికః సాభ్యసత్వాదిత్యాహ –
నానావిధాస్త్వితి ।
నను శ్రుతిస్మృతిషు కరణాధిష్ఠాతృదేవతానిరూపణమాధ్యాత్మికకరణానామాధిదైవికాగ్న్యాదిభిరభేదోపాసనార్థమ్ , ఉపాసనం చ సమారోపాదపి సంభవతి , తత్రాహ –
న చ తదసత్యమితి ।
అనుపపత్తిర్హ్యత్రాభిప్రాయభేదాత్కార్యాసిద్ధిస్తాం తు పరిహరిష్యతి – అనేకేషామధిష్ఠాతౄణామ్ ఎకః పరమేశ్వరోఽస్తి నియన్తేతి గ్రన్థేన । అనుమానమప్యుత్సర్గం బాధత ఇతి వదామః ।
నను తత్ జీవేన సిద్ధసాధనమిత్యుక్తమత ఆహ –
న చ స్వరూపోపయోగేతి ।
అధిష్ఠాతృత్వం త్వధిష్ఠానానన్తరపూర్వక్షణేఽధిష్ఠేయస్వరూపతత్సాధ్యప్రయోజనజ్ఞానపూర్వకం తత్ప్రేరకత్వం , న చ తదస్తి జీవే ఇతి కథం సిద్ధసాధనమిత్యర్థః । న చేశ్వరేణ సిద్ధసాధనత్వమ్ ; తదభ్యుపగమే త్వయైవోత్సర్గబాధస్యేష్టత్వాత్ , స్వరూపప్రయోజనాద్యభిజ్ఞజీవాధిష్ఠితమితి సాధ్యత్వాచ్చ ।
యచ్చోక్తం కరణాధిష్ఠాతృత్వాద్ భోగః స్యాదితి , తత్రాహ –
న చైతావతేతి ।
యో యదధిష్ఠాతా స తత్సాధ్యఫలభోక్తేతి న వ్యాప్తిః ; యన్తరి సారథౌ అనేకాన్తాదిత్యర్థః ।
యది మన్యేత యన్తరి భోక్తృత్వే మానాభావాద్యుక్తస్తదభావ ఇతి , తర్హి దేవతాస్వపి స సమ ఇత్యాహ –
తావన్మాత్రస్యేతి ।
అధిష్ఠాతృత్వమాత్రస్యేత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - దేవతా ఎతదిన్ద్రియసాధ్యఫలభోగిన్యః తదధిష్ఠాతృత్వాజ్జీవవదితి విశేషతోఽనుమీయతే , తత్కుతోఽనైకాన్తికతాఽత ఆహ –
న చ నరాదీతి ।
న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి ఇత్యాగమవిరుద్ధమనుమానమిత్యర్థః॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥