త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ ।
మా భూత్ప్రాణో వృత్తిరిన్ద్రియాణామ్ । ఇన్ద్రియాణ్యేవాస్య జ్యేష్ఠస్య శ్రేష్ఠస్య చ ప్రాణస్య వృత్తయో భవిష్యన్తి । తద్భావాభావానువిధాయిభావాభావత్వమిన్ద్రియాణాం శ్రుత్యనుభవసిద్ధం, తథాచ ప్రాణశబ్దస్యైకస్యాన్యాయ్యమనేకార్థత్వం న భవిష్యతి । వృత్తీనాం వృత్తిమతస్తత్త్వాన్తరత్వాభావాత్ । తత్త్వాన్తరత్వే త్విన్ద్రియాణాం, ప్రాణశబ్దస్యానేకార్థత్వం ప్రసజ్యేత । ఇన్ద్రియేషు లాక్షణికత్వం వా । నచ ముఖ్యసమ్భవే లక్షణా యుక్తా జఘన్యత్వాత్ । నచ భేదేన వ్యపదేశో భేదసాధనమ్ “ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిర్మనసోఽపీన్ద్రియేభ్యోఽస్తి భేదేన వ్యపదేశ ఇత్యనిన్ద్రియత్వప్రసఙ్గః । స్మృతివశాత్తు తస్యేన్ద్రియత్వే ఇన్ద్రియాణామపి ప్రాణాద్భేదేన వ్యపదిష్టానామప్యస్తి ప్రాణస్వభావత్వే “హన్త అస్యైవ రూపమసామ”(బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇతి శ్రుతిః । తస్మాదుపపత్తేః శ్రుతేశ్చ ప్రాణస్యైవ వృత్తయ ఎకాదశేన్ద్రియాణి న తత్త్వాన్తరాణీతి ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - ముఖ్యాత్ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణీన్ద్రియాణి, తత్ర తత్ర భేదేన వ్యపదేశాత్ । మృత్యుప్రాప్తాప్రాప్తత్వలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గశ్రుతేః । అర్థక్రియాభేదాచ్చ । దేహధారణం హి ప్రాణస్య క్రియాఽర్థాలోచనమననే చేన్ద్రియాణామ్ । నచ తద్భావాభావానువిధానం తద్వృత్తితామావహతి । దేహేన వ్యభిచారాత్ । ప్రాణాదయో హి దేహాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయినో నచ దేహాత్మనః । యాపి చ ప్రాణరూపతామిన్ద్రియాణామభిదధాతి శ్రుతిః, తత్రాపి పౌర్వాపర్యాలోచనాయాం భేద ఎవ ప్రతీయత ఇత్యుక్తం భాష్యకృతా । తస్మాద్బహుశ్రుతివిరోధాత్పూర్వాపరవిరోధాచ్చ ప్రాణరూపతాభిధానమిన్ద్రియాణాం ప్రాణాయత్తతయా భాక్తం గమయితవ్యమ్ । మనసస్త్విన్ద్రియత్వే స్మృతేరవగతే క్వచిదిన్ద్రియేభ్యో భేదేనోపాదానం గోబలీర్వదన్యాయేన । అథవా ఇన్ద్రియాణాం వర్తమానమాత్రవిషయత్వాన్మనసస్తు త్రైకాల్యగోచరత్వాద్భేదేనాభిధానమ్ । నచ ప్రాణే భేదవ్యపదేశబాహుల్యం తథా నేతుం యుక్తమ్ । ప్రాణరూపతాశ్రుతేశ్చ గతిర్దర్శితా । తథా జ్యేష్ఠే ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యత్వాదిన్ద్రియేషు తతస్తత్త్వాన్తరేషు లాక్షణికః ప్రాణశబ్ద ఇతి యుక్తమ్ । నచ ముఖ్యత్వానురోధేనావగతభేదయోరైక్యం యుక్తం, మా భూద్గఙ్గాదీనాం తీరాదిభిరైక్యమితి । అన్యే తు భేదశబ్దాధ్యాహారభియా భేదశ్రుతేశ్చేతి పౌనరుక్త్యభియా చ తచ్ఛబ్దస్య చానన్తరోక్తపరామర్శకత్వాదన్యథా వర్ణయాఞ్చక్రుః । కిమేకాదశైవ వాగాదయ ఇన్ద్రియాణ్యాహో ప్రాణోఽపీతి విశయే ఇన్ద్రస్యాత్మనో లిఙ్గమిన్ద్రియం, తథాచ వాగాదివత్ప్రాణస్యాపీన్ద్రలిఙ్గతాస్తి నచ రూపాదివిషయాలోచనకరణతేన్ద్రియతా, ఆలోకస్యాపీన్ద్రియత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్భౌతికమిన్ద్రలిఙ్గమిన్ద్రియమితి వాగాదివత్ప్రాణోఽపీన్ద్రియమితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే ఇన్ద్రియాణి వాగాదీని శ్రేష్ఠాత్ప్రాణాదన్యత్ర । కుతః తేనేన్ద్రియశబ్దేన తేషామేవ వాగాదీనాం వ్యపదేశాత్ । నహి ముఖ్యే ప్రాణా ఇన్ద్రియశబ్దో దృష్టచరః । ఇన్ద్రలిఙ్గతా తు వ్యుత్పత్తిమాత్రనిమిత్తం యథా గచ్ఛతీతి గౌరితి । ప్రవృత్తినిమిత్తం తు దేహాధిష్ఠానత్వే సతి రూపాద్యాలోచనకరణత్వమ్ । ఇదం చాస్య దేహాధిష్ఠానత్వం యద్దేహానుగ్రహోపఘాతాభ్యాం తదనుగ్రహోపఘాతౌ । తథాచ నాలోకస్యేన్ద్రియత్వప్రసఙ్గః । తస్మాద్రూఢేర్వాగాదయ ఎవేన్ద్రియాణి న ప్రాణ ఇతి సిద్ధమ్ । భాష్యకారీయం త్వధికరణం భేదశ్రుతేరిత్యాదిషు సూత్రేషు నేయమ్ ॥ ౧౭ ॥
భేదశ్రుతేః । ॥ ౧౮ ॥
వైలక్షణ్యాచ్చ । ॥ ౧౯ ॥
త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్॥౧౭॥ సత్సు ఇన్ద్రియేషు తదధిష్ఠాతృచిన్తా , తాన్యేవ తు న ముఖ్యప్రాణవృత్తివ్యతిరేకేణ సన్తీతి శఙ్కతే –
మా భూదితి ।
తద్భావేతి ।
తస్య ప్రాణభావాభావావనువిధాయినావనుసరణశీలౌ భావాభావౌ యేషాం తానీన్ద్రియాణి తథాతత్త్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాణశబ్దస్యేతి ।
తస్మాదేత ఎతేనాఖ్యాయన్తే ప్రాణా ఇతీత్యస్యేత్యర్థః । ఎతస్మాజ్జాయతే ఇత్యాదివ్యపదేశో న భేదసాధనమితి యోజనా ।
తత్ర హేతుః –
మనసోఽపీతి ।
తస్మిన్నేవ వాక్యే మనః సర్వేన్ద్రియాణీతి భేదవ్యపదేశాన్మనసోఽప్యనిన్ద్రియత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
స్మృతివశాదితి ।
మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణీతి స్మృతిః । హన్తః ఇదానీమస్యైవ ముఖ్యప్రాణస్య రూపమసామ భవేమేతి ప్రాణసంవాదే ఇన్ద్రియాణాముక్తిః । మృత్యుర్వాగాదీనాం స్వవిషయాసఙ్గః సోఽసురశబ్దేన భాష్యే ఉక్తః ।
మృత్యుప్రాప్తేతి ।
శ్రూయతే హి యో వాచి భోగస్తం దేవేభ్య ఆగాయత్ యత్కల్యాణం వదతి తదాత్మన ఇత్యాదినా వాగాదీనాం విషయాసఙ్గవత్త్వం సంశ్రావ్య తాని మృత్యుః శ్రమో భూత్వోపయేమేఽథేమమేవ నాప్నోద్యోయం మధ్యమః ప్రాణ ఇతి ।
అర్థక్రియాభేదాచ్చేతి ।
అర్థాలోచనం బాహ్యేన్ద్రియాణామర్థక్రియా , మనసో మననమ్ ॥ భాష్యకారైర్హి తత్త్వాన్తరాణీతి భేదవాచకం తత్త్వాన్తరశబ్దం సూత్రేఽధ్యాహృత్య ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణి వాగాదీనీతి ప్రతిజ్ఞాం రచయిత్వా , తద్వ్యపదేశాద్ భేదవ్యపదేశాదితి హేతుం వ్యాఖ్యాయ , తత్సాధనార్థం యోజితః । అన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ శ్రేష్ఠం ముక్త్వా యే ప్రాణాస్త ఇన్ద్రియాణి ఇన్ద్రియశబ్దేనోక్తాః శ్రుతౌ , అతః ప్రాణాసంభవీన్ద్రియశబ్దవాచ్యత్వాదిన్ద్రియాణి ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణీత్యర్థ ఇతి।
తత్రాఽపరితోషం దర్శయన్ వ్యాఖ్యాన్తరమాహ –
అన్యే త్వితి ।
న కేవలమధ్యాహారాపేక్షత్వాత్ ప్రతిజ్ఞోక్తిరయుక్తా ; హేతూక్తిరపి పౌనరుక్త్యాదయుక్తేత్యాహ –
భేదశ్రుతేశ్చేతి ।
యది తద్వ్యపదేశాదితీన్ద్రియాణాం ప్రాణాద్ భేదవ్యపదేశాదిత్యర్థః , తర్హ్యుత్తరసూత్రే స ఎవ హేతుర్వివక్షిత ఇతి పునరుక్తిరిత్యర్థః । నను ప్రాణా ఇతీన్ద్రియాణీతి చ సంజ్ఞాభేదస్తద్వ్యపదేశాదియుక్తః , ప్రకరణభేదస్తు భేదశ్రుతేరిత్యుక్త ఇత్యపౌనరుక్త్యమ్ , ప్రకరణభేదశ్చ భాష్యే ప్రకటిత ఇతి , ఉచ్యతే ; యదీన్ద్రియశబ్దః ప్రాణశబ్దేనాపునరుక్తః సన్ప్రాణాదన్యత్కించిద్వక్తీతి వివక్షితం ; తర్హి ప్రాణవృత్తీనామిన్ద్రియాణాం ప్రాణాదన్యత్వాత్ సిద్ధసాధనమ్ । అథ స్వతన్త్రం వక్తీతి , న తర్హి సంజ్ఞాభేదః సంజ్ఞస్వాతన్త్ర్యవ్యాప్తః ప్రాణాప్రాణవృత్తిశబ్దయోరేవ వ్యభిచారాత్ । అత ఎవ సంజ్ఞాభేదం జానన్నేవ తదప్రయోజకతాం మన్వానో నిబన్ధాత్తద్వ్యపదేశం వివృణ్వన్ మృత్యుప్రాప్తాప్తత్వేత్యాదినా ప్రకరణభేదమేవ వర్ణయాంబభూవ । తత ఉభయత్రాయమేవ వక్తవ్యస్తథా చ పునరుక్తిరిత్యభిప్రాయః । కించాస్యాం వ్యాఖ్యాయాం తద్వ్యపదేశాదిత్యత్రత్యస్తచ్ఛబ్దస్తత్త్వాన్తరాణీతి ప్రతిజ్ఞాగతమధ్యాహృతపదార్థం పరామృశేన్న సాక్షాదుక్తమ్ ।
స్వవ్యాఖ్యాయాం త్వేకాదశప్రాణానామిన్ద్రియత్వాప్రతిజ్ఞానాదిన్ద్రియపదార్థమనన్తరోక్తం పరామృశతీతి లాభమాహ –
తచ్ఛబ్దస్య చేతి ।
నన్విన్ద్రియశబ్దశ్చక్షురాదిషు రూఢః కథం ప్రాణే వర్త్స్యతీత్యత ఆహ –
ఇన్ద్రస్యేతి ।
జీవభావమాపన్నస్యేత్యర్థః । స్మరతి స్మ హి భవగాన్ పాణినిః ‘‘ఇన్ద్రియమిన్ద్రలిఙ్గమిన్ద్రదృష్టమిన్ద్రసృష్టమిన్ద్రజుష్టమిన్ద్రదత్తమితి వా’’ ఇతి। ఇన్ద్రశబ్దాత్ షష్ఠీసమర్థాల్లిఙ్గమిత్యేతస్మిన్నర్థే ఘచ్ ప్రత్యయో భవతి । ఘస్యాయనాదిసూత్రేణ ఇయాదేశః । చకారశ్చిత ఇత్యన్తోదాత్తార్థః । అస్మాదేవ తృతీయాసమర్థాదిన్ద్రేణ దృష్టమిత్యాద్యర్థే ప్రత్యయో యోజ్యః । అత ఎవ రూఢౌ సత్యాం వ్యుత్పత్తిశఙ్కైవ నాస్తీతి కేశవోక్తమసాధు ; స్మృతిదర్శనాత్ శఙ్కోపపత్తేరితి। భౌతికమిత్యుక్తే దేహస్యాపీన్ద్రియత్వం స్యాదితీన్ద్రలిఙ్గత్వోక్తిః । న హి సుషుప్తౌ దేహమాత్రమ్ ఇన్ద్రమనుమాపయతి। యది ప్రాణో న స్యాద్ ఇన్ద్రలిఙ్గత్వమజ్ఞానాదేరప్యస్తీతి భౌతికగ్రహణమ్ ।
ఇన్ద్రియత్వ జాతివ్యఞ్జకమాహ –
దేహాధిష్ఠానత్వే ఇతి ।
తద్గోలకేషు దేహశబ్దః ।
తస్మాద్రూఢేరితి ।
రూఢస్యైవేన్ద్రియశబ్దస్య స్వరసిద్ధ్యర్థం పాణినిర్వ్యుత్పత్తిమన్వశాసదత ఎవ చానియమప్రదర్శనమ్ । వ్యుత్పన్నేషు పాచకాదిషు నియతోఽవయవార్థ , రూఢానాం పునః శబ్దానాం యథాకథంచిత్పరికల్పితేనాప్యవయవార్థేన వ్యుత్పత్తిః క్రియత ఇతి । భాష్యకారీయం త్వితి । ద్వే ఇమే అధికరణే ఇత్యర్థః ।
సూత్రేష్వితి ।
బహువచనం సూత్రద్వయగతపదాభిప్రాయమ్ । ఎవం చాద్యసూత్రే ఎవ యద్భాష్యకారైరిన్ద్రియాణాం ప్రాణవృత్తిత్వనిరసనమకారి , తన్మాత్రమయుక్తమిత్యుక్తం భవతి। నను టీకాయాం దురక్తిచిన్తా న యుక్తా , వార్తికే హి సా భవతి , తర్హి వార్తికత్వమస్తు న హి వార్తికస్య శృఙ్గమస్తి । అత ఎవానన్దమయాధికరణే మాన్త్రవర్ణికసూత్రే ఆరమ్భణాధికరణే చ భావే చోపలబ్ధేరితిసూత్రభాష్యమనపేక్ష్య వ్యాఖ్యాం చకార॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥