సంజ్ఞామూర్తికౢప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్ ।
సత్ప్రక్రియాయాం “తత్తేజ ఐక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదినా సన్దర్భేణ తేజోఽబన్నానాం సృష్టిం విధాయోపదిశ్యతే “సేయం దేవతైక్షత హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । అస్యార్థః పూర్వోక్తం బహుభవనమీక్షణప్రయోజనమద్యాపి సర్వథా న నిష్పన్నమితి పునరీక్షాం కృతవతీ బహుభవనమేవ ప్రయోజనముద్దిశ్య కథం హన్తేదానీమహమిమా యథోక్తాస్తేజ ఆద్యాస్తిస్రో దేవతాః పూర్వసృష్టావుభూతేన సమ్ప్రతి స్మరణసన్నిధాపితేన జీవేన ప్రాణధారణకర్త్రాత్మనానుప్రవిశ్య బుద్ధ్యాదిభూతమాత్రాయామాదర్శ ఇవ ముఖబిమ్బం తోయ ఇవ చన్ద్రమసో బిమ్బం ఛాయామాత్రతయానుప్రవిశ్య నామ చ రూపం చ తే వ్యాకరవాణి విస్పష్టం కరవాణీదమస్య నామేదం చ రూపమితి । తాసాం తిసృణాం దేవతానాం త్రివృతం త్రివృతం తేజోఽబన్నాత్మనా త్ర్యాత్మికాం త్ర్యాత్మికామేకైకాం దేవతాం కరవాణీతి । తత్ర సంశయః కిం జీవకర్తృకమిదం నామరూపవ్యాకరణమాహో పరమేశ్వరకర్తృకమితి । యది జీవకర్తృకం తతః “ఆకాశో హ వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా”(ఛా.ఉ. ౮ । ౧ । ౪ ) ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాదనధ్యవసాయః । అథ పరమేశ్వరకర్తృకం, తతో న విరోధః । తత్ర డిత్థడవిత్థాదినామకరణే చ ఘటపటాదిరూపకరణే చ జీవకర్తృత్వదర్శనాదిహాపి త్రివృత్కరణే నామరూపకరణే చాస్తి సమ్భావనా జీవస్య । తథాచ యోగ్యత్వాదనేన జీవేనేతి వ్యాకరవాణీతి ప్రధానక్రియయా సమ్బధ్యతే, న త్వానన్తర్యాదనుప్రవిశ్యేత్యనేన సమ్బధ్యతే । ప్రధానపదార్థసమ్బన్ధో హి సాక్షాత్సర్వేషాం గుణభూతానాం పదార్థానామౌత్సర్గికస్తాదర్థ్యాత్తేషామ్ । తస్య తు క్వచిత్సాక్షాదసమ్భవాత్పరమ్పరాశ్రయణం, సాక్షాత్సమ్భవశ్చ యోగ్యతయా దర్శితః । నను సేయం దేవతేతి పరమేశ్వరకర్తృత్వం శ్రూయతే । సత్యమ్ । ప్రయోజకతయా తు తద్భవిష్యతి । యథా లోకే చారేణాహం పరసైన్యమనుప్రవిశ్య సఙ్కలయానీతి । యది పునరస్య సాక్షాత్కర్తృభావో భవేదనేన జీవేనేత్యనర్థకం స్యాత్ । నహి జీవస్యాన్యథా కరణభావో భవితుమర్హతి । ప్రయోజకకర్తుస్తత్సాక్షాత్కర్తా కరణం భవతి ప్రధానక్రియోద్దేశేన ప్రయోజకేన ప్రయోజ్యకర్తుర్వ్యాపనాత్ । తస్మాదత్ర జీవస్య కర్తృత్వం నామరూపవ్యాకరణేఽన్యత్ర తు పరమేశ్వరస్యేతి విరోధాదనధ్యవసాయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే పరమేశ్వరస్యైవేహాపి నామరూపవ్యాకర్తృత్వముపదిశ్యతే న తు జీవస్య, తస్య ప్రధానక్రియాసమ్బన్ధం ప్రత్యయోగ్యత్వాత్ । నన్వన్యత్ర డిత్థడవిత్థాదినామకర్మణి ఘటశరావాదిరూపకర్మణి చ కర్తృత్వదర్శనాదిహాపి యోగ్యతా సమ్భావ్యత ఇతి చేత్ । న । గిరినదీసముద్రాదినిర్మాణాసామర్థ్యేనార్థాపత్త్యభావపరిచ్ఛిన్నేన సమ్భావనాపబాధనాత్ । తస్మాత్పరమేశ్వరస్యైవాత్ర సాక్షాత్కర్తృత్వముపదిశ్యతే న జీవస్య । అనుప్రవిశ్యేత్యనేన తు సన్నిహితేనాస్య సమ్బన్ధో యోగ్యత్వాత్ । న చానర్థక్యం త్రివృత్కరణస్య భోక్తృజీవార్థతయా తదనుప్రవేశాభిధానస్యార్థవత్త్వాత్ । స్యాదేతత్ । అనుప్రవిశ్య వ్యాకరవాణీతి సమానకర్తృత్వే క్త్వః స్మరణాత్ప్రవేశనకర్తుర్జీవస్యైవ వ్యాకర్తృత్వముపదిశ్యతేఽన్యథా తు పరమేశ్వరస్య వ్యాకర్తృత్వే జీవస్య ప్రవేష్టృత్వే భిన్నకర్తృకత్వేన క్త్వః ప్రయోగో వ్యాహన్యేతేత్యత్రాహ
నచ జీవో నామేతి ।
అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౨౦ ॥
మాంసాది భౌమం యథాశబ్దమితరయోశ్చ ।
అత్ర భాష్యకృతోత్తరసూత్రశేషతయా సూత్రమేతద్విషయోపదర్శనపరతయా వ్యాఖ్యాతమ్ । శఙ్కానిరాకరణార్థత్వమప్యస్య శక్యం వక్తుమ్ । తథాహి - యోఽన్నస్యాణిష్ఠో భాగస్తన్మనస్తేజసస్తు యోఽణిష్ఠో భాగః స వాగిత్యత్ర హి కాణాదానాం సాఙ్ఖ్యానాం చాస్తి విప్రతిపత్తిః । తత్ర కాణాదా మనో నిత్యమాచక్షతే । సాఙ్ఖ్యాస్త్వాహఙ్కారికే వాఙ్మనసే । అన్నభాగతావచనం త్వస్యాన్నసమ్బన్ధలక్షణార్థమ్ । అన్నోపభోగే హి మనః స్వస్థం భవతి । ఎవం వాచోఽపి పాటవేన తేజఃసామ్యమభ్యూహనీయమ్ । తత్రేదముపతిష్ఠతే
మాంసాదీతి ।
వాఙ్మనస ఇతి వక్తవ్యే మాంసాద్యభిధానం సిద్ధేన సహ సాధ్యస్యోపన్యాసో దృష్టాన్తలాభాయ । యథా మాంసాది భౌమాద్యేవం వాఙ్మనసే అపి తైజసభౌమే ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - న తావద్బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమస్తి కిఞ్చిన్నిత్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానేన సర్వజ్ఞానప్రతిజ్ఞావ్యాఘాతాత్ , బహుశ్రుతివిరోధాచ్చ నాప్యాహఙ్కారికమ్ , అహఙ్కారస్య సాఙ్ఖ్యాభిమతస్య తత్త్వస్యాప్రామాణికత్వాత్ । తస్మాదసతి బాధకే శ్రుతిరాఞ్జసీ నాన్యథా కథఞ్చిన్నేతుముచితేతి కఞ్చిద్దోషమిత్యుక్తం తం దోషం దర్శయన్నాహ పూర్వపక్షీ
యది సర్వమేవ ఇతి ॥ ౨౧ ॥
వైశేష్యాత్తు తద్వాదస్తద్వాదః ।
త్రివృత్కరణావిశేషేఽపి యస్య చ యత్ర భూయస్త్వం తేన తస్య వ్యపదేశ ఇత్యర్థః ॥ ౨౨ ॥
సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్॥౨౦॥ ఉత్పద్యమానవ్యాపర ఉత్పత్తిః । ఉత్పాదకవ్యాపార ఉత్పాదనా । తత్ర జగదుత్పత్తివిషయశ్రుతివిరోధ ఇతః ప్రాక్ పాదద్వయే నిరస్తః । ఇదానీమ్ ఉత్పాదనావిషయశ్రుతివిరోధో నిరస్యతే । తత్రాత్రివృత్కృతభూతోత్పాదనం పారమేశ్వరమేవేతి శ్రుతిష్వవిగీతమవగతమ్ , భౌతికనిర్మాణే తు శ్రుతిషు విప్రతిపత్తిర్దృశ్యతే ఇతి తన్నిరాసాయ యత్యతే । విషయప్రదర్శకం భాష్యముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
అస్యార్థ ఇత్యాదినా ।
నను ‘తదైక్షత బహు స్యా ప్రజాయేయ’ ఇతీక్షణం బ్రహ్మణ ఉక్తమ్ , అతః కథం సేయం దేవతైక్షతేతి పునరుచ్యతేఽత ఆహ –
పూర్వోక్తమితి ।
అత్రివృత్కృతభూతానాం సూక్ష్మత్వేన వ్యవహారాయోగ్యత్వాదీక్షణస్య ప్రయోజనం బహుభవనం సామస్త్యేన న నిష్పన్నమిత్యర్థః । అస్మానపేక్ష్య పరోక్షత్వాత్తేజ ఆదిషు దేవతాశబ్దః ।
నను ప్రలయసమయే ప్రాణాభావాత్ కథం తద్ధారణనిమిత్తజీవశబ్దస్తత్రాహ –
పూర్వసృష్టావితి ।
సత్యప్యవిద్యోపహితే జీవే ప్రాణోపాధ్యభివ్యక్తిరూపాభావాభిప్రాయా స్మరణసన్నిధాపితత్వోక్తిః ।
భూతమాత్రాయాం భూతకార్యే రూపనిష్పత్త్యర్థా యా త్రివృత్కరణశ్రుతిస్తాం వ్యాచష్టే –
తాసామితి ।
తాసాం మధ్యే ఎకైకాం త్రివృతం కరవాణీతి యోజనా । నామరూపనిర్మాణేఽపి సమాననామరూపత్వముక్తం న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । తతశ్చ న శబ్దార్థసంబన్ధస్య కృత్రిమత్వశఙ్కా ।
జీవేనేత్యస్య వ్యాకరణానుప్రవేశసంబన్ధాభ్యాం సంశయమాహ –
తత్రేతి ।
జీవస్య సముద్రాదినామరూపనిర్మాణయోగ్యత్వాభావాత్ జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీత్యనేనాసంబన్ధే పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్యాహ –
డిత్థేతి ।
అస్తి తావత్ సామాన్యేన నామరూపనిర్మాణే జీవస్య యోగ్యత్వం , తావన్మాత్రం చాన్వయోపయోగి ; విశేషాణామానన్త్యేనాశక్యజ్ఞానత్వాత్ । యథాహ – సామాన్యేనైవ యోగ్యత్వం లోకే యదవధారితమ్ । తదన్వితాభిధానస్య వ్యుత్పత్తావుపలక్షణమ్ ॥ఇతి।
యోగ్యతాముపపాద్యాకాఙ్క్షామాహ –
ప్రధానక్రియయేతి ।
నను జీవేనేత్యస్యానుప్రవిశ్యేత్యనేన సన్నిధిరస్తీతి , తత్రాహ –
న త్వితి ।
ఆకాఙ్క్షాయోగ్యతాభ్యాం లిఙ్గాభ్యాం సన్నిధిః స్థానలక్షణో దుర్బల ఇత్యర్థః ।
ప్రధానక్రియయేత్యేతద్వివృణోతి –
ప్రధానపదార్థేతి ।
క్వచిదిత్యారుణ్యాదౌ పరమ్పరయా సంబన్ధాశ్రయణమిత్యర్థః ।
నను వ్యాకరవాణీత్యస్య ముఖ్యార్థస్వీకారే కో బాధః ? యతః ప్రయోజకవ్యాపారలక్షణా , తత్రాహ –
యది పునరితి ।
స్యాదేతత్ - సాక్షాత్కర్త్ర్యా దేవతాయాః కరణం భవతు జీవస్తక్ష్ణ ఇవ వాస్యాదీతి , నేత్యాహ –
న హి జీవస్యేతి ।
జీవో హి చేతనత్వాత్ కర్తా , యత్ర చ కర్తా కర్త్రన్తరం ప్రతికరణం తత్ర కరణభూతస్య స్వతన్త్రకర్తృత్వమితరస్య తు ప్రయోజకకర్తృత్వం చారేణ సంకలయానీత్యాదౌ తథా దర్శనాదిత్యర్థః ।
నామకర్మణీతి ।
నామోత్పాదనే ఇత్యర్థః ।
సామాన్యతోఽవగతయోగ్యత్వస్య విశేషే బాధకప్రమాణాభావాదపవాదమాహ –
న గిరినదీతి ।
అర్థాపత్త్యభావేతి ।
కరణసామర్థ్యే హి ప్రమాణం కార్యజనకత్వాన్యథానుపపత్తిర్జీవస్య చ సముద్రాదిజనకత్వాదర్శనాత్ తచ్ఛక్తౌ నార్థాపత్తిరస్తి , తేన సామర్థ్యాభావోఽర్థాపత్త్యనుదయపరిచ్ఛిన్న ఇత్యర్థః ।
జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీతి ప్రతిప్రధానాన్వయయోగ్యతాయాం నిరస్తాయాం సన్నిధేరేవ సామ్రాజ్యమిత్యాహ –
అనుప్రవిశ్యేత్యనేన త్వితి ।
త్తవః క్త్వాప్రత్యయస్య ॥౨౦॥
అన్నభాగతేతి ।
యోఽణిష్ఠస్తన్మన ఇత్యుక్తా అన్నస్య సూక్ష్మభాగాత్మతేత్యర్థః । వాచః పటుత్వాత్తేజసా సామ్యమస్తి తత్తేజోమయీ వాగిత్యుక్తమిత్యూహనీయమిత్యర్థః । తేజ ఇత్యగ్నిదీపకం ఘృతాద్యుచ్యతే ।
తేజసః సూక్ష్మో భాగో వాగ్ అన్నస్యాశితస్య సూక్ష్మో భాగో మన ఇతి శ్రుతివశాద్ వాఙ్మనసయోస్తైజసభోమత్వే వక్తవ్యే కథం మాంసాదేర్భౌమత్వముచ్యతే ? అత్రాహ –
వాఙ్మనసీ ఇతి ।
మాంసాదీత్యాదిశబ్దేనాప్తేజఃకార్యయోర్మజ్జాలోహితయోర్గ్రహణమ్ । మజ్జా నామాస్థోఽభ్యన్తరో రసః ।f
నిత్యత్వం మనసో దూషయతి –
న తావదితి ।
నాప్యాహంకారాదికం మన ఆదీతి శేషః॥౨౧॥ భూయస్త్వం భూతానాం స్వస్వార్ధాధిక్యమ్ । తచ్చ ఈక్షత్యధికరణేఽస్మాభిర్దర్శితమితి॥౨౨॥