ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಾಣೋ ವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಯೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ವೃತ್ತೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಮತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ, ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ವಾ । ನಚ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭೇದಸಾಧನಮ್ “ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿರ್ಮನಸೋಽಪೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ಮೃತಿವಶಾತ್ತು ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ವಭಾವತ್ವೇ “ಹಂತ ಅಸ್ಯೈವ ರೂಪಮಸಾಮ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಯ ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಮುಖ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಶ್ರುತೇಃ । ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚ । ದೇಹಧಾರಣಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಽರ್ಥಾಲೋಚನಮನನೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ನಚ ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಂ ತದ್ವೃತ್ತಿತಾಮಾವಹತಿ । ದೇಹೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಹಿ ದೇಹಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿನೋ ನಚ ದೇಹಾತ್ಮನಃ । ಯಾಪಿ ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಭಿದಧಾತಿ ಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಭೇದ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಭಿಧಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾಯತ್ತತಯಾ ಭಾಕ್ತಂ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಮನಸಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಸ್ಮೃತೇರವಗತೇ ಕ್ವಚಿದಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದೇನೋಪಾದಾನಂ ಗೋಬಲೀರ್ವದನ್ಯಾಯೇನ । ಅಥವಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮನಸಸ್ತು ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಗೋಚರತ್ವಾದ್ಭೇದೇನಾಭಿಧಾನಮ್ । ನಚ ಪ್ರಾಣೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಬಾಹುಲ್ಯಂ ತಥಾ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಗತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ತಥಾ ಜ್ಯೇಷ್ಠೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯೇಷು ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನಾವಗತಭೇದಯೋರೈಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ, ಮಾ ಭೂದ್ಗಂಗಾದೀನಾಂ ತೀರಾದಿಭಿರೈಕ್ಯಮಿತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಭೇದಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಭಿಯಾ ಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಭಿಯಾ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚಾನಂತರೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಕತ್ವಾದನ್ಯಥಾ ವರ್ಣಯಾಂಚಕ್ರುಃ । ಕಿಮೇಕಾದಶೈವ ವಾಗಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾಹೋ ಪ್ರಾಣೋಽಪೀತಿ ವಿಶಯೇ ಇಂದ್ರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಲಿಂಗಮಿಂದ್ರಿಯಂ, ತಥಾಚ ವಾಗಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಲಿಂಗತಾಸ್ತಿ ನಚ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಾಲೋಚನಕರಣತೇಂದ್ರಿಯತಾ, ಆಲೋಕಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೌತಿಕಮಿಂದ್ರಲಿಂಗಮಿಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ವಾಗಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣೋಽಪೀಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ರ । ಕುತಃ ತೇನೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನ ತೇಷಾಮೇವ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಚರಃ । ಇಂದ್ರಲಿಂಗತಾ ತು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಗೌರಿತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ತು ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸತಿ ರೂಪಾದ್ಯಾಲೋಚನಕರಣತ್ವಮ್ । ಇದಂ ಚಾಸ್ಯ ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಯದ್ದೇಹಾನುಗ್ರಹೋಪಘಾತಾಭ್ಯಾಂ ತದನುಗ್ರಹೋಪಘಾತೌ । ತಥಾಚ ನಾಲೋಕಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರ್ವಾಗಾದಯ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ತ್ವಧಿಕರಣಂ ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿಷು ಸೂತ್ರೇಷು ನೇಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಭೇದಶ್ರುತೇಃ । ॥ ೧೮ ॥
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ । ॥ ೧೯ ॥
ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್॥೧೭॥ ಸತ್ಸು ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ತದಧಿಷ್ಠಾತೃಚಿಂತಾ , ತಾನ್ಯೇವ ತು ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।
ತದ್ಭಾವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಭಾವಾಭಾವಾವನುವಿಧಾಯಿನಾವನುಸರಣಶೀಲೌ ಭಾವಾಭಾವೌ ಯೇಷಾಂ ತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತಥಾತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತೀತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ಭೇದಸಾಧನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಮನಸೋಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯೇ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾನ್ಮನಸೋಽಪ್ಯನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿವಶಾದಿತಿ ।
ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಹಂತಃ ಇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ರೂಪಮಸಾಮ ಭವೇಮೇತಿ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಕ್ತಿಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವವಿಷಯಾಸಂಗಃ ಸೋಽಸುರಶಬ್ದೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಃ ।
ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಯೋ ವಾಚಿ ಭೋಗಸ್ತಂ ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯತ್ ಯತ್ಕಲ್ಯಾಣಂ ವದತಿ ತದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವಿಷಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಂ ಸಂಶ್ರಾವ್ಯ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಶ್ರಮೋ ಭೂತ್ವೋಪಯೇಮೇಽಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋದ್ಯೋಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಲೋಚನಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ , ಮನಸೋ ಮನನಮ್ ॥ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಭೇದವಾಚಕಂ ತತ್ತ್ವಾಂತರಶಬ್ದಂ ಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣಿ ವಾಗಾದೀನೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ರಚಯಿತ್ವಾ , ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ , ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಯೋಜಿತಃ । ಅನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾಃ ಶ್ರುತೌ , ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾಸಂಭವೀಂದ್ರಿಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ।
ತತ್ರಾಽಪರಿತೋಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ; ಹೇತೂಕ್ತಿರಪಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾದ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ , ತರ್ಹ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಸ ಏವ ಹೇತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರಾಣಾ ಇತೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಚ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಸ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿಯುಕ್ತಃ , ಪ್ರಕರಣಭೇದಸ್ತು ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕರಣಭೇದಶ್ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕಟಿತ ಇತಿ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಯದೀಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನಾಪುನರುಕ್ತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ; ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಅಥ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ವಕ್ತೀತಿ , ನ ತರ್ಹಿ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಃ ಸಂಜ್ಞಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಃ ಪ್ರಾಣಾಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಶಬ್ದಯೋರೇವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಂ ಜಾನನ್ನೇವ ತದಪ್ರಯೋಜಕತಾಂ ಮನ್ವಾನೋ ನಿಬಂಧಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ತತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕರಣಭೇದಮೇವ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವ । ತತ ಉಭಯತ್ರಾಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಸ್ತಥಾ ಚ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಂಚಾಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಗತಮಧ್ಯಾಹೃತಪದಾರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶೇನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ತ್ವೇಕಾದಶಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾದಿಂದ್ರಿಯಪದಾರ್ಥಮನಂತರೋಕ್ತಂ ಪರಾಮೃಶತೀತಿ ಲಾಭಮಾಹ –
ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಿಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ರೂಢಃ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೇ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಇಂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮರತಿ ಸ್ಮ ಹಿ ಭವಗಾನ್ ಪಾಣಿನಿಃ ‘‘ಇಂದ್ರಿಯಮಿಂದ್ರಲಿಂಗಮಿಂದ್ರದೃಷ್ಟಮಿಂದ್ರಸೃಷ್ಟಮಿಂದ್ರಜುಷ್ಟಮಿಂದ್ರದತ್ತಮಿತಿ ವಾ’’ ಇತಿ। ಇಂದ್ರಶಬ್ದಾತ್ ಷಷ್ಠೀಸಮರ್ಥಾಲ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಘಚ್ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ । ಘಸ್ಯಾಯನಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಇಯಾದೇಶಃ । ಚಕಾರಶ್ಚಿತ ಇತ್ಯಂತೋದಾತ್ತಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾದೇವ ತೃತೀಯಾಸಮರ್ಥಾದಿಂದ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯೋಜ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೇಶವೋಕ್ತಮಸಾಧು ; ಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ ಶಂಕೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ। ಭೌತಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ದೇಹಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತೀಂದ್ರಲಿಂಗತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ದೇಹಮಾತ್ರಮ್ ಇಂದ್ರಮನುಮಾಪಯತಿ। ಯದಿ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಇಂದ್ರಲಿಂಗತ್ವಮಜ್ಞಾನಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಭೌತಿಕಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಇಂದ್ರಿಯತ್ವ ಜಾತಿವ್ಯಂಜಕಮಾಹ –
ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಇತಿ ।
ತದ್ಗೋಲಕೇಷು ದೇಹಶಬ್ದಃ ।
ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಿತಿ ।
ರೂಢಸ್ಯೈವೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪಾಣಿನಿರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮನ್ವಶಾಸದತ ಏವ ಚಾನಿಯಮಪ್ರದರ್ಶನಮ್ । ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೇಷು ಪಾಚಕಾದಿಷು ನಿಯತೋಽವಯವಾರ್ಥ , ರೂಢಾನಾಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನಾಪ್ಯವಯವಾರ್ಥೇನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ತ್ವಿತಿ । ದ್ವೇ ಇಮೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಬಹುವಚನಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಗತಪದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಏವಂ ಚಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಏವ ಯದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿತ್ವನಿರಸನಮಕಾರಿ , ತನ್ಮಾತ್ರಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ನನು ಟೀಕಾಯಾಂ ದುರಕ್ತಿಚಿಂತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ , ವಾರ್ತಿಕೇ ಹಿ ಸಾ ಭವತಿ , ತರ್ಹಿ ವಾರ್ತಿಕತ್ವಮಸ್ತು ನ ಹಿ ವಾರ್ತಿಕಸ್ಯ ಶೃಂಗಮಸ್ತಿ । ಅತ ಏವಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸೂತ್ರೇ ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಚ ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಚಕಾರ॥೧೭॥೧೮॥೧೯॥