ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್ ।

ಸತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ “ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ “ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಬಹುಭವನಮೀಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಮದ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಥಾ ನ ನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತಿ ಪುನರೀಕ್ಷಾಂ ಕೃತವತೀ ಬಹುಭವನಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಥಂ ಹಂತೇದಾನೀಮಹಮಿಮಾ ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತೇಜ ಆದ್ಯಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಾವುಭೂತೇನ ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ಮರಣಸನ್ನಿಧಾಪಿತೇನ ಜೀವೇನ ಪ್ರಾಣಧಾರಣಕರ್ತ್ರಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೂತಮಾತ್ರಾಯಾಮಾದರ್ಶ ಇವ ಮುಖಬಿಂಬಂ ತೋಯ ಇವ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಂ ಛಾಯಾಮಾತ್ರತಯಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ತೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕರವಾಣೀದಮಸ್ಯ ನಾಮೇದಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ । ತಾಸಾಂ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮನಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ಕರವಾಣೀತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ಜೀವಕರ್ತೃಕಮಿದಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಾಹೋ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತಿ । ಯದಿ ಜೀವಕರ್ತೃಕಂ ತತಃ “ಆಕಾಶೋ ಹ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ”(ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೪ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯಃ । ಅಥ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಂ, ತತೋ ನ ವಿರೋಧಃ । ತತ್ರ ಡಿತ್ಥಡವಿತ್ಥಾದಿನಾಮಕರಣೇ ಚ ಘಟಪಟಾದಿರೂಪಕರಣೇ ಚ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ನಾಮರೂಪಕರಣೇ ಚಾಸ್ತಿ ಸಂಭಾವನಾ ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾಚ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದನೇನ ಜೀವೇನೇತಿ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಾನಂತರ್ಯಾದನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಗುಣಭೂತಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮ್ । ತಸ್ಯ ತು ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾದಸಂಭವಾತ್ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಂ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಭವಶ್ಚ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ದರ್ಶಿತಃ । ನನು ಸೇಯಂ ದೇವತೇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ । ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ತು ತದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಚಾರೇಣಾಹಂ ಪರಸೈನ್ಯಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಂಕಲಯಾನೀತಿ । ಯದಿ ಪುನರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತೃಭಾವೋ ಭವೇದನೇನ ಜೀವೇನೇತ್ಯನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ಕರಣಭಾವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತುಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಭವತಿ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಯೋಜಕೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಕರ್ತುರ್ವ್ಯಾಪನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇಽನ್ಯತ್ರ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೇಹಾಪಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ತು ಜೀವಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನ್ವನ್ಯತ್ರ ಡಿತ್ಥಡವಿತ್ಥಾದಿನಾಮಕರ್ಮಣಿ ಘಟಶರಾವಾದಿರೂಪಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿನಿರ್ಮಾಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಭಾವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಸಂಭಾವನಾಪಬಾಧನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಜೀವಸ್ಯ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ತು ಸನ್ನಿಹಿತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಜೀವಾರ್ಥತಯಾ ತದನುಪ್ರವೇಶಾಭಿಧಾನಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕ್ತ್ವಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ಪ್ರವೇಶನಕರ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇಽನ್ಯಥಾ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವೇ ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಕ್ತ್ವಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯತ್ರಾಹ

ನಚ ಜೀವೋ ನಾಮೇತಿ ।

ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೦ ॥

ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಂ ಯಥಾಶಬ್ದಮಿತರಯೋಶ್ಚ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋತ್ತರಸೂತ್ರಶೇಷತಯಾ ಸೂತ್ರಮೇತದ್ವಿಷಯೋಪದರ್ಶನಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಯೋಽನ್ನಸ್ಯಾಣಿಷ್ಠೋ ಭಾಗಸ್ತನ್ಮನಸ್ತೇಜಸಸ್ತು ಯೋಽಣಿಷ್ಠೋ ಭಾಗಃ ಸ ವಾಗಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಚಾಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಕಾಣಾದಾ ಮನೋ ನಿತ್ಯಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಾಸ್ತ್ವಾಹಂಕಾರಿಕೇ ವಾಙ್ಮನಸೇ । ಅನ್ನಭಾಗತಾವಚನಂ ತ್ವಸ್ಯಾನ್ನಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಅನ್ನೋಪಭೋಗೇ ಹಿ ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ವಾಚೋಽಪಿ ಪಾಟವೇನ ತೇಜಃಸಾಮ್ಯಮಭ್ಯೂಹನೀಯಮ್ । ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ

ಮಾಂಸಾದೀತಿ ।

ವಾಙ್ಮನಸ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮಾಂಸಾದ್ಯಭಿಧಾನಂ ಸಿದ್ಧೇನ ಸಹ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಲಾಭಾಯ । ಯಥಾ ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಾದ್ಯೇವಂ ವಾಙ್ಮನಸೇ ಅಪಿ ತೈಜಸಭೌಮೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿತ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಾಪ್ಯಾಹಂಕಾರಿಕಮ್ , ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಶ್ರುತಿರಾಂಜಸೀ ನಾನ್ಯಥಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಮುಚಿತೇತಿ ಕಂಚಿದ್ದೋಷಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಂ ದೋಷಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ

ಯದಿ ಸರ್ವಮೇವ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥

ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವಾದಸ್ತದ್ವಾದಃ ।

ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಚ ಯತ್ರ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ತೇನ ತಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೨ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವತ್ಪಾದಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ೪ ॥