ಕಲ್ಪಾದೌ ನೂನಮಾಶಾ ಹರಿರಸೃಜದಮೂಃ ಕೀರ್ತಿವಿಸ್ತಾರವಿಜ್ಞಃ ।
ಶ್ರೀಮದ್ ವ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿವದನಮಧಾತ್ಕರ್ಣಯುಗ್ಮಂ ವಿರಿಂಚಿಃ ॥

ಶ್ರೋತುಂ ವಾಚಸ್ಪತೇರ್ವಾಕ್ ಸರಣಿಷು ವಿತತಂ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಂ ನಿಬಂಧಮ್ ।
ಭೇಜೇ ವಜ್ರೀ ಸಹಸ್ರಂ ಚರಿತಮಭಿನವಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಕ್ಷ್ಯಂಬುಜಾನಾಮ್ ॥೧॥

ಇದಮಮಲಾತ್ಮನಃ - ಮತ್ಸರಪಿತ್ತನಿದಾನಾಂ ವಿದುಷಾಮರುಚಿಂ ಚಿಕಿತ್ಸತಿ ಪ್ರಬಲಾಮ್ ।
ಸ್ವಗುಣಗಣಾಮೃತವರ್ಷೈಃ ಕೃತಿರೇಷಾ ಕರ್ಣರಂಧಗತಾ ॥೨॥

ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೧॥

ಅವಿರೋಧೇನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರೂಪಿತಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸೋಪಾಯಮಿಹ ಚಿಂತ್ಯತೇ ॥

ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ವಿಶದಯತಿ –

ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಹ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಮಿತಿ ದೇಹಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾದಿರುಕ್ತಃ । ಪೂರ್ವಾಪರೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷೌ । ಭೂಮಿಕೇತಿ ವಿಷಯಃ । ಭೂತಪರಿಷ್ವಂಗೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನರಕಾದಿಗಮನಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಮ್ , ನ ಚೇದ್ ನಿರಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಗತ್ಯಭಾವಾನ್ನೇತಿ ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।

ಕರಣೇಷು ಉಪಾತ್ತೇಷು ಭೂತಾನುಪಾದಾನಂ ವ್ಯಾಹತಮ್ ; ಕಾರ್ಯಸ್ವೀಕಾರೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಸ್ವೀಕಾರಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ನನು ಭೂತೋಪಾದಾನಸ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ತದಭಾವಗಮಕಂ ನ ಭವತಿ ; ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಮೇಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುದಯಸಂಭವಾದತ ಆಹ –

ನ ಹ್ಯಾಗಮೈಕೇತಿ ।

ನಾನಾಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯೇ ಹಿ ವಸ್ತುನ್ಯೇಕಪ್ರಮಾಣಾನುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರವೃತ್ತಿಶಂಕಯಾ ವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವಿಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಗ್ನಿಷು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷ್ವಗ್ನಿತ್ವಸ್ಯಾನಾಹುತಿತ್ವಸ್ಯೋಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –

ಇಹ ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹುತಿಜಾಂ ಪಂಚಾಹುತಿತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ತದಾಧಾರೇಷು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷ್ವಗ್ನಿತ್ವಸಂಪಾದನಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಆಹುತಾವಪೂಶಬ್ದಃ? ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಃ? ಅತ ಆಹ –

ಅತ್ರ ಸಾಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಂ ಹುತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೂಪಕಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮಾಹ –

ಆಹವನೀಯಾಗ್ನೀತಿ ।

ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಸೌ ವಾವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಆದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಸಮಿದ್ರೂಪಾದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾದಹರರ್ಚಿಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಚಿಷಃ ಸಮಿತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿದೈವಂ ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ತನ್ನಿರ್ದಿಶತಿ –

ಅಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಇತಿ ।

ಹ್ರಾದುನಯೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಗರ್ಜಿತಮಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿರೂಪಾ ಇತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸ್ವರ್ಗೇ ಆರಾಬ್ಧೋ ದೇಹಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸೋಮ ಇತ್ಯಾದಿರಾಹುತಿಭೇದಃ ಶ್ರೂಯತೇ ; ತಥಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭೂತಪರಿಷ್ವಂಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾಪ ಏವ ತತ್ತದಾಕಾರಪರಿಣತಾಸ್ತಥಾ ತಥಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರಗೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಭಾತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಮುಪಶಮಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಸನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾರ್ಥಂ ದಿಕ್ಷು ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಮಿವ । ಉಪಮಂತ್ರಣಂ ಸಂಕೇತಃ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಶೇನಾಹ –

ಲೋಮಾನಿ ವೇತಿ ।

ತಾನಿ ಚ ಗೌಹ್ಯಾನಿ ಧೂಮೋಽರ್ಚಿರ್ಜನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖಲವವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಹೇತುತ್ವಾದ್ ಗ್ರಾಮ್ಯಕರ್ಮಣೋಽಂಗಾರತ್ವಮ್ । ಅಪ್ಸಮವಾಯಿತ್ವಾದ್ಗರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಿಹ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಸರಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕಾರೋಹಾವರೋಹಾವಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗೇ ‘‘ತದ್ಯ ಇಮೇ ಗ್ರಾಮ ಇಷ್ಟಾದ್ಯುಪಾಸತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇ’’ತಿ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ , ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಭವತೀತಿ ಸ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।

ಸೋಮರಾಜಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾತ್ಸ್ವರ್ಗಾಖ್ಯಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಪೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತೀತ್ಯತ್ರಾಪಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಭಿರನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಏಷ ಸೋಮೋರಾಜೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತೄಣಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯಾವಗತಾಭಿರದ್ಭಿಃ ಪರಿಷ್ವಂಗಮಾಹ –

ತಥಾ ಹಿ ಯಾ ಏವೇತಿ ।

ಅಂತ್ಯಾಹುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾ ಶ್ರದ್ಧಾಹುತಿಃ । ಅಥ ವಾ - ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ದ್ವಿತೀಯೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹೋತವ್ಯಾಯಾಂ ಸೋಮಭಾವಂ ಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಸಾಮ್ಯಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪರ್ಜನ್ಯಾದಿಷ್ವಗ್ನಿಷು ಹುತಸ್ಯ ಸೋಮರಾಜಸ್ಯ ವೃಷ್ಠ್ಯನ್ನರೇತೋಭಾವ ಆಮ್ನಾಯತೇ । ತಥಾ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯವರೂಢಾನಾಂ ಸೋಮರಾಜಾನಾಂ ತಥಾಭಾವೋ ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ತೇ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಲಾಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತತಶ್ಚಂದ್ರಭೂಯಂ ಚಂದ್ರಭಾವಮಮೃತಮಯಶರೀರಾತ್ಮತಾಂ ಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಥಸೋಮರಾಜಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದಂ ಶಂಕತೇ –

ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತಿ ।

ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯೇ ಆಪ ಏವ ಸೋಮಾಖ್ಯಶರೀರಭಾವಮಾಪ್ನುವಂತು , ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತ್ಯತ್ರ ತು ಅದ್ಭಿರಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರೋಪಹಿತಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಸೋಮಶರೀರಂ ಭುಂಕ್ತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಮ್ –

ಅಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಯೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ।

ಅಮೃತಮಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಮ ಆಹುತಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣ: ।

ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಮಗಮಕಂ - ಬಟೋರಪ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದಾವಿಶೇಷಾದ್ ಜ್ವಲನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಪ್ಶಬ್ದಾತ್ಪುರುಷವಚಸ ಇತಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಕೇವಲಭೂತಗಮನಸ್ಯ ಪುರುಷಾಧಿಷ್ಠಿತಭೂತಗಮನಸ್ಯ ಚ ಸಂಶಯೇ ಸೋಮರಾಜಶಬ್ದಸಾಮ್ಯಂ ನಿರ್ಣಾಯಕಂ ಭವತಿ , ಮಾಣವಕಸ್ಯ ತು ಜ್ವಲನಾದ್ಭೇದನಿಶ್ಚಯಾನ್ನಾಭೇದಾಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇತಿ ।

ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣೀತಿ ।

ಜಲೂಕೈವ ಜಲಾಯುಕಾ । ನನು - ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇಹ ದೇಹಾಂತರಾಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಮೇತದ್ದೇಹತ್ಯಾಗಃ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇರಾರ್ಜವಭಂಗಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ - ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ - ಕಿಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತವಿಧಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರುತ ಜೀವಸ್ಯ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಜೀವೋಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ವ್ಯಾಪಕಃ ಸನ್ನಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನೋ ದೇಹಾಂತರಮಭಿಮನ್ಯತೇ , ಉತೌಪಾಧಿಕಃ ಸನ್ನುಪಾಧಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ।

ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಚೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

‘‘ತದ್ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕಾ ತೃಣಸ್ಯಾಂತಂ ಗತ್ವಾಽನ್ಯಮಾಕ್ರಮಮಾಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತ್ಯೇವಮೇವಾಯಂ ಶರೀರ ಆತ್ಮಾಽನ್ಯಮಾಕ್ರಮಮಾಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತೀ’’ತಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯದೇಹವಿಷಯಭಾವನಾದೀರ್ಘೀಭಾವ ಉಪಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಭಾವಿದೇಹಸ್ಯಾನನುಭೂತತ್ವಾತ್ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಭಾವನಾನುಪಪತ್ತೇರಯುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಉತ್ಪಾದನಾಯಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಕೃತಕರ್ಮಾರಭ್ಯ ಭಾವಿದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಯಾವತ್ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿತತತ್ವಾದ್ ದೀರ್ಘೀಭಾವಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಥಾ ಜಲೂಕಾ ತೃಣಾಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೃಣಂ ಮುಂಚತಿ ಏವಂ ಸಂಸಾರ್ಯಪಿ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ದೇಹಂ ತ್ಯಜತೀತಿ । ಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಸುಖಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಚ ಷಟ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ । ಅಹಮಿತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಮ್ ॥೧॥

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾಂ ದೇಹೇ ಭೂತತ್ರಯಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತೇಜಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಃ ಶರೀರಂ ದಧತೀತಿ ವಾತಾದಯೋ ಧಾತವಃ ।

ಕಥಂ ತ್ರಿಧಾತುಕತ್ವೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಮತ ಆಹ –

ಅತೋ ನ ಸ ದೇಹ ಇತಿ ।

ವಾತಾನ್ವಯಾದ್ ವಾಯ್ವಾರಬ್ಧತ್ವಂ ಕಫಪಿತ್ತಾನ್ವಯಾದಪ್ತೇಜ ಆರಬ್ಧತ್ವಮ್ ಅವಕಾಶದಾನಾನ್ವಯಾದಾಕಾಶಾರಬ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನೈಯಾಯಿಕಾದಯೋ ವಿವದಂತೇ – ಯದಿ ದೇಹಃ ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಬಹುತ್ವವತ್ । ಯದಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರುಮರುತ್ಸಂಯೋಗವತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೇಹಃ ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ಗಂಧವತ್ । ತೋಯಾದ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವೇ ಚ ಶೈತ್ಯಾದ್ಯುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ , ತೋಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ - ಇತಿ । ತನ್ನ ; ತ್ರ್ಯಣುಕಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿಹೇತೋರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾನುಮಾನಾಪಾತಾತ್ । ಶೀತಸ್ಪರ್ಶಾದಿಶ್ಚ ಶರೀರೇ ಉದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಲಭ್ಯತ ಏವ ।ಜಾತಿಸಂಕರಶ್ಚಾದೂಷಣಮ್ । ಯತ್ತು - ಮನ್ಯೇತ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಿಹರತಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ನ ಮುಂಚತಿ ; ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ತಾದೃಗ್ಜಾತ್ಯೋಶ್ಚೈಕತ್ರ ಸಮಾವೇಶೋ ನೇತರಯೋಃ । ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿಜಾತಿಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಿಣೀ , ಕುಂಭೇ ಸಲಿಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕುಂಭಸಲಿಲೇ ಚ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಸಮಾವೇಶಾನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇ ಚ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವಯೋರಪ್ಯಸಮಾವಿಷ್ಟತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ , ಉಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ಚ ತಜ್ಜಾತೀಯವಿರೋಧಕಥಾ । ತಥಾ ಚಾಪ್ತವಚನಾವಸಿತತುರಗಭಾವೇ ತುರಗತ್ವಾನ್ನ ಸ ಗೌರಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಪೂರ್ವಕವ್ಯವಹಾರವಿಲಯಪ್ರಸಂಗ - ಇತಿ । ತದಪಿ ನ । ಕಾಶ್ಚಿತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಪರಿಹರಂತ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನ ಸಮಾವಿಶಂತಿ , ಕಾಶ್ಚಿತ್ತು ಜಾತಯಃ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಿಹರಂತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಮಾವಿಶಂತಿ ಚ । ಸಮಾವೇಶಶ್ಚ ಕಿಯಸ್ತ್ವೇವ ದೇಹಾದಿಷ್ವತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಗೋತ್ವಾದಾವಪ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯೋರೇಕಾಮಾಪ್ತಾದಿಭ್ಯಃ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾಯಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾರ್ಥಃ । ಪೃಥಿವೀತ್ವಜಲತ್ವೇ ನೈಕತ್ರ ಸಮಾವಿಶತಃ , ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಿತ್ವಾದ್ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವವದಿತಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರೇತಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸಲಿಲತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾಧನವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ ಹಿ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವೇ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಪರಿಹರತಃ । ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪರಸ್ಪರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತಾ ; ಗುಣತ್ವರೂಪತ್ವಯೋರ್ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವೇ ತ್ಯಜತೋರ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮಕಸ್ತಂಭಕುಂಬೌ ಪರಿಹರತೋರಪ್ಯೇಕತ್ರ ಸಮಾವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಬಾಧಕಸ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ ಪಂಚಭೂತಮಯಃ ಕಾಯಃ ಶ್ರುತಿತೋಽಪ್ಯನುಮೀಯತಾಮ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಪೃಥಿವೀಮಯ ಆಪೋಮಯೋ ವಾಯುಮಯಸ್ತೇಜೋಮಯ ಆಕಾಶಮಯ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ದೇಹದ್ವಾರಾಽಽತ್ಮನಃ ಪಂಚಭೂತಮಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ; ಚಕ್ಷುರ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ । ಅನುಮಾನಮಪಿ ದೇವದತ್ತಶರೀರಮೇತಜ್ಜನಕತ್ವೇ ಸತ್ಯನುದಕತ್ವಾತೇಜಸ್ತ್ವಾವಾಯುತ್ವಾನಾಕಾಶತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಂ ಶರೀರತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞದತ್ತಶರೀರವದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಯಜ್ಞದತ್ತಶರೀರಮನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಂ ಪರೇಷಾಂ ; ತಥಾಪಿ ದೇವದತ್ತಶರೀರಜನಕತ್ವೇ ಸತಿ ಅನುದಕಾದಿಮಜ್ಜನ್ಯಂ ನ ಭವತಿ , ತಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಶರೀರಜನಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾನುದಕಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಏತಜ್ಜನಕತ್ವೇ ಸತ್ಯನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಮನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಸ್ಯಾದೇತಜ್ಜನಕತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೋ ವ್ಯಾಹತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚೋದಕತ್ವಾದಿಮದ್ಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ॥೨॥

ನನು ನಿರಾಶ್ರಯಾ ಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತು ವಾಯುವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಜೀವದ್ದೇಹೇ ಇತಿ ।

ಭವತು ಸಾಶ್ರಯತ್ವಂ , ಗತಿಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯೈವ ನ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತದನುವಿಧಾಯಿನಃ ಇತಿ ।

ನ ಚೇತ್ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸ್ಥಿತ್ಯಾಧಾರದೇಶಾನ್ನ ವಿಯುಜ್ಯೇರನ್ । ತಥಾ ಚ ದೇಶಾಂತರಗತೇ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಾವಾಶ್ರಯದರ್ಶನಪ್ರಸಂಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತಿ ।

ನನು ಕಾರ್ಯವಶಾದ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಾಶ್ರಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ , ಕಥಂ ಭೂತಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಮಯ ಇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಂ ಮೃತದೇಹತುಲ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಜಾಗರಿತೇ ಭೂತಮಯದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂತ್ವಾಶ್ರಯೋ , ನೇತ್ಯಾಹ – ನ ಹೀತಿ ॥೩॥ ತೇಷಾಮಪಿ ಪರೋಪಾಧಿಗಮನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಗತ್ಯನುಪಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗಮನಾಭಾವೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರ್ಹೇತುರುಕ್ತ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ಮನ್ಯೇತ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಮವಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ , ಅತ ಆಹ –

ಶಾವಿತೇಽಪೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಶ್ರುತಿದ್ವಯವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯ ಆಶಂಕ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತ್ಯೇವೇತಿ ಯತ್ತನ್ನೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೇಷಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಗಾದಿಗಮನಾನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಂದಿಗ್ಧಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾನ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ಗೌಣಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೇ ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರ ಕಥಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಮಾತ್ರಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯತೇ , ಅತ ಆಹ –

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಜೀವೇನ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾರ್ಥಾ ವಾಗಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರತಃ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾವಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಕ್ತಿರ್ಗುಣಯೋಗಃ । ಉಪಕಾರನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಭಾಷ್ಯೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ।೪॥

ತಾ ಏವ ಹ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫೪) ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಯಥಾ ಭವತಿ , ತಥಾ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಪ್ರಕಾರಮಾತ್ರಮಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಮಜ್ಞಾತಂ ಪೃಚ್ಛಯತೇ , ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸಂಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಆಪಸ್ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪುನರಾವೃತ್ತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾದ್ ಜ್ಞಾತಾ ಏವ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಾದ್ಯಾಹುತಿಷ್ವಪ್ಯಾಹುತಿವಿಶೇಷಮಜಿಜ್ಞಾಸಿತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯಾಮ್ ಆಹುತಿವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಯೈವ ಪಂಚಮ್ಯಾಹುತಿಃ ಸೈವ ಪ್ರಥಮಾದಿಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಭವತೀತಿ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಪ್ರಶ್ನಹೃದಯೇ ಪ್ರಥಮಾಹುತೌ ಅಬ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಹುತ್ಯಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಬಹುವಚನಾಂತತ್ವಾದನಪಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ।

ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಯಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಾಹುತಿತ್ವೇ ಪರಂಪರಯಾ ತಜ್ಜಾತಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯಾಬ್ವಹುಲತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವೇಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಮಪ್ತ್ವೋಪಚಾರಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸಬಂಧಮಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಆಪೋ ಹಾಸ್ಮೈ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸಂನಮಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥ ಆಹುತ್ಯಪೂರ್ವರೂಪಾ ಆಪೋ ಜೀವಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ಪರಲೋಕಂ ನಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಸಂವಾದಕತ್ವೇನ ತೇ ವಾ ಏತೇ ಇತ್ಯಾದಿವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇರುದ್ಧಾಹೃತಮ್ । ತದಿತ್ಥಮ್ - ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಜನಕೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ‘‘ನ ತ್ವೇವೈನಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥೇ’’ತ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಉದ್ಭಾವಿತೇ ತೇನ ಚಾನುಮೋದಿತೇ ಜನಕಃ ಷಟ್ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ನಿರ್ಣಿನಾಯ । ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ವಾಯುಂ ಸಮಿಧಂ ಮರೀಚೀರೇವ ಶುಕ್ರಾಮಾಹುತಿಂ ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತಸ್ತೇ ದಿವಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ದಿವಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಸಮಿಧಂ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ಶುಕ್ರಾಮಾಹುತಿಂ ತೇ ದಿವಂ ತರ್ಪಯತಸ್ತೇ ತತಾ ಆವರ್ತೇತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಪೃಥಿವೀಂ ಪುರುಷಂ ಯೋಷಿತಂ ಚಾಹವನೀಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಾದೀಂಶ್ಚ ಸಮಿದಾದಿತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಯೋಷಿದಗ್ನೇರ್ಯಃ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯಿತ್ಥಾಯೀ’’ ಇತಿ । ತತ್ರೈಷ ಷಟ್ ಪ್ರಶ್ನೀನಿರ್ಣಯಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿಃ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾತ್ । ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನ್ಯಾಂ ಹ್ಯಾಹವನೀಯಸಮಿದಾಹುತಯ ಏವ ಶ್ರೂಯಂತೇ , ನ ತು ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರಾಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಾಗ್ನಿಶ್ಚಾಧಿಕಃ ಪರ್ಜನ್ಯಶ್ಚ ನ ಶ್ರುತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಆಹುತಿಗತ್ಯಾ ಗತಿಸಾಮ್ಯಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ಪರಿಹಾರಃ ।

ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ –

ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಷಟ್ಸು ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಷು ಯೇ ಪ್ರಶ್ನಾಸ್ತೇಽಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೇಷು ಸಮಸ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಘಟಂತೇ ; ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬಹುಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯಲ್ಪವೈಷಮ್ಯಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೇಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಸ್ವರ್ಗಾತ್ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಾಗ್ನೇಶ್ಚ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಸಮಾಹಾರಃ ಷಣ್ಣಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚ ಷಡಗ್ನ್ಯುಪಾಸನಮಿದಮ್ । ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದೇತಿ ತ್ವವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ಸಾಮ್ಯಲಿಂಗಾತ್ ಷಷ್ಠಾಗ್ನ್ಯುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಚಯಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಸಂಖ್ಯಾನುವಾದಿಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿಷು ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಲಂಭಾದುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿವಿಷಯಾಣಾ ಚ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯನಿಭಿಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿರಿತ್ಯುಪಹಾಸೋಽನವಸರಃ ॥೬॥

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಸೋಮಸ್ಯ ಯಥೇತಿ ಶೇಷಃ । ಲೋಣ್ಮಧ್ಯಮೈಕವಚನಂ ಸರ್ವವಿಭತ್ತ್ಯರ್ಥೇಷು ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರಾಖ್ಯಪೌನಃಪುನ್ಯೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ತೇನಾಪ್ಯಾಯಸ್ವೇತಿ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತಿ ಅಪಕ್ಷಪಯ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಸೋಮಂ ಯಜ್ಞೇ ಭಕ್ಷಯಂತ್ಯೇವಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪುರುಷಾನ್ ದೇವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತಾಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತೌ ಏತಾನ್ ಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಿಣಾಮಭಿಧಾನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಭಾಕ್ತತ್ವಂ ಭಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ಣಿತಂ , ಸ್ವಯಂ ತು ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರೇಣಾವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –

ಸೋಮಮಯಾಲ್ಲೋಕಾನಿತಿ ।

ಯುಕ್ತತರಶ್ಚಾಯಮರ್ಥಃ ; ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತಿ ಕರ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ವಿಭೂತಿಮನುಭೂಯೇತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ನತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತಿಃ ॥೭॥ ಪಂಚಮ್ಯಾಂ ತ ಆಹುತಾವಾಪೋ ಯಥಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಭವಂತಿ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ತಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗಾದಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾನ್ ಗಚ್ಛಂತಿ ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತಿ ಆರ್ತಭಾಗಸ್ಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅಸ್ಮೈ ಅಧಿಕಾರಿಣೇ । ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸನ್ನಮಂತೇ ಆನಯಂತಿ । ಅಥೋತ್ತರಮಾರ್ಗಕಥಾನಂತರಮ್ । ಗ್ರಾಮೇ ಗೃಹಾಶ್ರಮೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ । ಇಷ್ಟಂ ಯಾಗಾದಿಪೂರ್ತವಾಪ್ಯಾದಿಕರಣಂ ದತ್ತಂ ದಾನಮ್ । ಇತ್ಯೇತಾನ್ಯುಪಾಸತೇಽನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಯೇ ತೇ ಧೂಮಂ ಧೂಮಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಆಕಾಶದೇವತಾತೋ ವಾಯುಮಾಪ್ನುವಂತಿ । ಅಸೌ ಅಮುಕನಾಮಾ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಲೋಕಾಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಹಾ ಗಚ್ಛತು ಏತದೇವಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ವಸ್ವಾದಯೋ ದೇವಾಸ್ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಅಥ ಪಿತ್ರಾನಂದಕಥನಾನಂತರಂ ಜಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಕರ್ಮಭಿಃ ಪಿತೃಲೋಕೋ ಯೈಸ್ತೇಷಾಂ ಪಿತೄಣಾಂ ಯೇ ಆನಂದಾಃ ಸ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಮೇಕ ಆನಂದಃ । ಪಿತ್ರಾನಂದಶತಗುಣ ಆನಂದಃ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಕರ್ಮಣೇತಿ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥