కృతాత్యయేఽనుశయవాన్ దృష్టస్మృతిభ్యాం యథేతమనేవం చ ।
యావత్సమ్పాతముషిత్వేతి ।
యావదుపబన్ధాత్ ।
యత్కిఞ్చేహ కరోత్యయమితి ।
చ యత్కిఞ్చేహ కర్మ కృతం తస్యాన్తం ప్రాప్యేతి శ్రవణాత్ , ప్రాయణస్య చైకప్రఘట్టకేన సకలకర్మాభివ్యఞ్జకత్వాత్ । న ఖల్వభివ్యక్తినిమిత్తస్య సాధారణ్యేఽభివ్యక్తినియమో యుక్తః । ఫలదానాభిముఖీకరణం చాభివ్యక్తిస్తస్మాత్సమస్తమేవ కర్మ ఫలముపభోజితవత్ । స్వఫలవిరోధి చ కర్మ । తస్మాచ్ఛ్రుతేరుపపత్తేశ్చ నిరనుశయానామేవ చరణాదాచారాదవరోహో న కర్మణః । ఆచారకర్మణీ చ శ్రుతేః ప్రసిద్ధభేదే । యథాకారీ యథాచారీ తథా భవతీతి । తథాచ రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇత్యాచారమేవ యోనినిమిత్తముపదిశతి న తు కర్మ । స్తాం వా కర్మశీలే ద్వే అప్యవిశేషేణానుశయస్తథాపి యద్యప్యయమిష్టాపూర్తకారీ స్వయం నిరనుశయో భుక్తభోగత్వాత్తథాపి పిత్రాదిగతానుశయవశాత్తద్విపాకాన్ జాత్యాయుర్భోగాంశ్చన్ద్రలోకాదవరుహ్యానుభవిష్యతి । స్మర్యతే హ్యన్యస్య సుకృతదుష్కృతాభ్యామన్యస్య తత్సమ్బన్ధినస్తత్ఫలభాగితా “పతత్యర్ధశరీరేణ యస్య భార్యా సురాం పిబేత్” ఇత్యాది । తథా శ్రాద్ధవైశ్వానరీయేష్ట్యాదేః పితాపుత్రాదిగామిఫలశ్రుతిః । తస్మాద్యావత్సమ్పాతమిత్యుపక్రమానురోధాత్ “యత్కిఞ్చేహ కరోతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరానుసారాద్రమణీయచరణత్వం సమ్బన్ధ్యన్తరగతమిష్టాపూర్తకారిణి భాక్తం గమయితవ్యమ్ । తథాచ నిరనుశయానామేవ భుక్తభోగానామవరోహ ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతేయేన కర్మకలాపేన ఫలముపభోజితం తస్మిన్నతీతేఽపి సానుశయా ఎవ చన్ద్రమణ్డలాదవరోహన్తి । కుతఃదృష్టస్మృతిభ్యామ్ । ప్రత్యక్షదృష్టా శ్రుతిర్దృష్టశబ్దవాచ్యా । స్మృతిశ్చోపన్యస్తా । అథవా దృష్టశబ్దేనోచ్చావచరూపో భోగ ఉచ్యతే । అయమభిసన్ధిఃకపూయచరణా రమణీయచరణా ఇత్యవరోహితామేతద్విశేషణమ్ । నచ సతి ముఖ్యార్థసమ్భవే సమ్బన్ధిమాత్రేణోపచరితార్థత్వం న్యాయ్యమ్ । న చోపక్రమవిరోధాచ్ఛ్రుత్యన్తరవిరోధాచ్చ ముఖ్యార్థాసమ్భవ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । దత్తఫలేష్టాపూర్తకర్మాపేక్షయాపి యావత్పదస్య యత్కిఞ్చేతిపదస్య చోపపత్తేః । నహి ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహుయాత్’ ఇతి యావజ్జీవమాహారవిహారాదిసమయేఽపి హోమం విధత్తే నాపి మధ్యాహ్నాదావపి తు సాయమ్ప్రాతఃకాలాపేక్షయా । సాయమ్ప్రాతఃకాలవిధానసామర్థ్యాత్ , కాలస్య చానుపాదేయతయానఙ్గస్యాపి నిమిత్తానుప్రవేశాత్తత్రైవమితి చేత్ । న । ఇహాపి రమణీయచరణా ఇత్యాదేర్ముఖ్యార్థత్వానురోధాత్తదుపపత్తేః । తత్కిమిదానీముపసంహారానురోధేనోపక్రమః సఙ్కోచయితవ్యః । నేత్యుచ్యతే । నహ్యసావుపసంహారాననురోధేఽప్యసఙ్కుచద్వృత్తిరుపపత్తుమర్హతి । నహి యావన్తః సమ్పాతా యావతాం వా పుంసాం సమ్పాతాస్తే సర్వే తత్రేష్టాదికారిణా భోగేన క్షయం నీయన్తే । పురుషాన్తరాశ్రయాణాం కర్మాశయానాం తద్భోగేన క్షయేఽతిప్రసఙ్గాత్ । చిరోపభుక్తానాం చ కర్మాశయానామసతాం చన్ద్రమణ్డలోపభోగేనాపనయనాత్ । తథాచ స్వయం సఙ్కుచన్తీ యావచ్ఛ్రుతిరుపసంహారానురోధప్రాప్తమపి సఙ్కోచనమనుమన్యతే । ఎతేన “యత్కిఞ్చేహ కరోతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యపి వ్యాఖ్యాతమ్ । అపి చేష్టాపూర్తకారీహ జన్మని కేవలం న తన్మాత్రమకార్షీదపి తు గోదోహనేనాపః ప్రణయన్ పశుఫలమప్యపూర్వం సమచైషీత్ । ఎవమహర్నిశం చ వాఙ్మనఃశరీరచేష్టాభిః పుణ్యాపుణ్యమిహాముత్రోపభోగ్యం సఞ్చితవతో న మర్త్యలోకాదిభోగ్యం చన్ద్రలోకే భోగ్యం భవితుమర్హతి । నచ స్వఫలవిరోధినోఽనుశయస్య ఋతే ప్రాయశ్చిత్తాదాత్మజ్ఞానాద్వాదత్తఫలస్య ధ్వంసః సమ్భవతి । తస్మాత్తేనానుశయేనాయమనుశయవాన్ పరావర్తత ఇతి శ్లిష్టమ్ । న చైకభవికః కర్మాశయ ఇత్యగ్రే భాష్యకృద్వక్ష్యతి ।
అన్యే తు సకలకర్మక్షయే పరావృత్తిశఙ్కా నిర్బీజేతి మన్యమానా అన్యథాధికరణం వర్ణయాఞ్చక్రురిత్యాహ –
కేచిత్తావదాహురితి ।
అనుశయోఽత్ర దత్తఫలస్య కర్మణః శేష ఉచ్యతే । తత్రేదమిహ విచార్యతే కిం దత్తఫలానామిష్టాపూర్తకర్మణామవశేషాదిహావర్తన్తే ఉత తాన్యుపభోగేన నిరవశేషం క్షపయిత్వానుపభుక్తకర్మవశాదిహావర్తన్త ఇతి । తత్రేష్టాదీనాం భోగేన సమూలకాషం కషితత్వాన్నిరనుశయా ఎవానుపభుక్తకర్మవశాదావర్తన్త ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే సానుశయా ఎవావర్తన్త ఇతి । కుతః దృష్టానుసారాత్ । యథా భాణ్డస్థే మధుని సర్పిషి వా క్షాలితేఽపి భాణ్డలేపకం తచ్ఛేషం మధు వా సర్పిర్వా న క్షాలయితుం శక్యమితి దృష్టమేవం తదనుసారాదేతదపి ప్రతిపత్తవ్యమ్ । న చావశేషమాత్రాచ్చన్ద్రమణ్డలే తిష్ఠాసన్నపి స్థాతుం పారయతి । యథా సేవకో హాస్తికాశ్వీయపదాతివ్రాతపరివృతో మహారాజం సేవమానః కాలవశాచ్ఛత్రపాదుకావశేషో న సేవితుమర్హతీతి దృష్టం తన్మూలా చ లౌకికీ స్మృతిరితి దృష్టస్మృతిభ్యాం సానుశయా ఎవావర్తన్త ఇతి ।
తదేదద్దూషయతి –
న చైతదితి ।
ఎవకారే ప్రయోక్తవ్యే ఇవకారో గుడజిహ్వికయా ప్రయుక్తః । శబ్దైకగమ్యేఽర్థే న సామాన్యతోదృష్టానుమానావసర ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
పూర్వపక్షహేతుమనుభాషతే –
యదప్యుక్తం ప్రాయణమితి ।
దూషయతి –
తదప్యనుశయసద్భావేతి ।
రమణీయచరణా కపూయచరణా ఇత్యాదికయానుశయప్రతిపాదనపరయా శ్రుత్యా విరుద్ధమిత్యర్థః ।
అపిచేత్యాది ।
ఇహ జన్మని హి పర్యాయేణ సుఖదుఃఖే భుజ్యమానే దృశ్యేతే । యుగపచ్చేదేకప్రఘట్టకేన ప్రాయణేన సుఖదుఃఖఫలాని కర్మాణి వ్యజ్యేరన్ । యుగపదేవ తత్ఫలాని భుజ్యేరన్ । తస్మాదుపభోగపర్యాయదర్శనాద్బలీయసా దుర్బలస్యాభిభవః కల్పనీయః । ఎవం విరుద్ధజాతినిమిత్తోపభోగఫలేష్వపి కర్మసు ద్రష్టవ్యమ్ । న చాభివ్యక్తం చ కర్మ ఫలం న దత్త ఇతి చ సమ్భవతి । ఫలోపజనాభిముఖ్యం హి కర్మణామభివ్యక్తిః । అపిచ ప్రాణస్యాభివ్యఞ్జకత్వే స్వర్గనరకతిర్యగ్యోనిగతానాం జన్తూనాం తస్మిఞ్జన్మని కర్మస్వనధికారాన్నాపూర్వకర్మోపజనః పూర్వకృతస్య క్రమాశయస్య ప్రాయణాభివ్యక్తతయా ఫలోపభోగేన ప్రక్షయాన్నాస్తి తేషాం కర్మాశయ ఇతి న తే సంసరేయుః । నచ ముచ్యేరన్నాత్మజ్ఞానాభావాదితి కష్టాం బతావిష్టా దశామ్ । కిఞ్చ స్వసమవేతమేవ ప్రాయణేనాభివ్యజ్యతేఽపూర్వం న పరసమవేతం, యేన పిత్రాదిగతేన కర్మణా వర్తేరన్నితి । శేషం సుగమమ్ ॥ ౮ ॥
చరణాదితి చేన్నోపలక్షణార్థేతి కార్ష్ణాజినిః ।
అనేన నిరనుశయా ఎవావరోహన్తీతి పూర్వపక్షబీజం నిగూఢముద్ధాట్య నిరస్యతి । యద్యపి “అక్రోధః సర్వభూతేషు కర్మణా మనసా గిరా । అనుగ్రహశ్చ జ్ఞానం చ శీలమేతద్విదుర్బుధాః ॥' ఇతి స్మృతేః శీలమాచారోఽనుశయాద్భిన్నస్తథాప్యస్యానుశయాఙ్గతయానుశయోపలక్షణత్వం కార్ష్ణాజినిరాచార్యో మేనే । తథాచ రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇత్యనేనానుశయోపలక్షణాత్సిద్ధం సానుశయానామేవావరోహణమితి ॥ ౯ ॥
ఆనర్థక్యమితి చేన్న తదపేక్షత్వాత్ ।
“ఆచారహీనం న పునన్తి వేదాః”(దేవీ భాగవత ౧౧.౨.౧) ఇతి హి స్మృత్యా వేదపదేన వేదార్థముపలక్షయన్త్యా వేదార్థానుష్ఠానశేషత్వమాచారస్యోక్తం న తు స్వతన్త్ర ఆచారః ఫలస్య సాధనం, తేన వేదార్థానుష్ఠానోపకారకతయాచారస్య నానర్థక్యం క్రత్వర్థస్య ।
తదనేన సమిదాదివదాచారస్య క్రత్వర్థత్వముక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్నానాదివత్పురుషార్థత్వే పురుషసంస్కారత్వేఽప్యదోష ఇత్యాహ –
పురుషార్థత్వేఽప్యాచారస్యేతి ।
తదేవం చరణశబ్దేనాచారవాచినా సర్వోఽనుశయో లక్షిత ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౧౦ ॥
బాదరిస్తు ముఖ్య ఎవ చరణశబ్దః కర్మణీత్యాహ –
సుకృతదుష్కృతే ఎవేతి తు బాదరిః ।
బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయో గోబలీవర్దన్యాయః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
కృతాత్యయేఽనుశయవాన్ దృష్టస్మృతిభ్యాం యథేతమనేవం చ ॥౮॥
కర్మసమవాయినీనామ్ అపాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ పుంపరిణామహేతుమాశ్రిత్యాద్భిః పరివేష్టితజీవగమనముక్తం , తత్ర స్వర్గాదవరోహతః కర్మైవ నాస్తి కుతస్తత్సమవాయిన్య ఆపః? కుతస్తరాం పుంపరిణామః? ఇత్యాక్షేపసఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
యావత్సంపాతమిత్యాదినా ।
అత ఎవ చ కర్మణామైకభవికనయాద్విలయ సంభవే సమ్యగ్జ్ఞానస్య నైష్ఫల్యం పూర్వపక్షే ప్రయోజనమ్ ।
శ్రుతిముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
యదితి ।
అన్తః ఫలమ్ ।
ముక్తిమప్యాహ –
ప్రాయణస్య చేతి ।
ఎషాం హేతూనాం సమస్తమేవ కర్మ స్వకీయం ఫలముపభోజితవదిత్యుపరితనప్రతిజ్ఞయాఽన్వయః ।
నను ఫలం దత్వాపి కర్మ తిష్ఠతు , తత్రాహ –
స్వఫలవిరోధీతి ।
లోకే తథోపలమ్భాదిత్యర్థః ।
నన్వసతి కర్మణి నిమిత్తాభావాత్కథామవరోహణమత ఆహ –
ఆచారాదితి ।
చరణాదితి చేదితి సూత్రభాగః పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః । ఆచారే చాగ్నిహోత్రాదివన్నాబ్బాహుల్యమితి పూర్వపక్షఘటనా ।
నను యథాకారీ యథాచారీత్యుపక్రమ్య సాధుకారీత్యుపసంహారాత్ కరణాచరణయేరేకత్వమవగమ్యతేఽత ఆహ –
స్తాం వేతి ।
భవేతామిత్యర్థః । కర్తారమనుశేతేఽనుగచ్ఛతీత్యార్థానుశయః । జాతిర్జన్మ । స్మృతిశ్చోపన్యస్తా । వర్ణాశ్రమా ఇత్యాద్యా భాష్యే ఇత్యర్థః ।
దృష్ట్శ్చాయం ప్రతిప్రాణీత్యాది భాష్యం వ్యాచష్టే –
అథ వేతి ।
ఉపభోగవైచిత్ర్యం స్వర్గాదవరోహతామితి కథమవగమ్యతేఽత ఆహ –
కపూయచరణా ఇతి ।
యావత్పదస్యేతి ।
వాక్యోపక్రమగతస్యేత్యర్థః ।
యత్కించేతి పదస్యేతి ।
శ్రుత్యన్తరగతస్యేత్యర్థః ।
యావజ్జీవమగ్నిహోత్రమిత్యత్రత్యయావత్పదస్య సాయంప్రాతఃకాలావచ్ఛిన్నజీవనవిషయత్వేఽస్తి ప్రమాణమితి దృష్టాన్తే విశేషం శఙ్కతే –
సాయంప్రాతఃకాలవిధానేతి ।
నను సాయం జుహోతి ప్రాతర్జుహోతి ఇతి అగ్నిహోత్రే విధీయతాం కాలః , స త్వఙ్గత్వాత్ ప్రధానాసంకోచకః. తత్రాహ –
కాలస్య చేతి ।
కాలస్య పురుషానిష్పాద్యత్వాత్ సిద్ధత్వేన నిమిత్తత్వం , తతశ్చ నైమిత్తికస్య కర్మణః సంకోచ ఇత్యర్థః ।
తదుపపత్తేరితి ।
యావత్సంపాతమిత్యాదేః స్వర్గే తదఫలేష్టాపూర్తవిషయత్వోపపత్తేరిత్యర్థః ।
అసంజాతవిరోధస్యోపక్రమగతయావచ్ఛబ్దస్య సంజాతవిరోధోపసంహారగతరమణీయచరణశ్రుత్యా కథం సంకోచః? ఇతి శఙ్కతే –
తత్కిమితి ।
స్వయమేవ సంకుచితార్థా యావచ్ఛ్రుతిస్తదపేక్షితవిషయే ఉపసంహారేణ నీయత ఇతి పరిహరతి –
నేత్యుచ్యత ఇత్యాదినా ।
రమణీయచరణనిమిత్తకోఽవరోహ ఇతి వదన్త్యా శ్రుత్యాఽర్థాత్తదితరభుక్తఫాలకార్మవిషయా యావచ్ఛ్రుతిరితి విషయో దత్త ఇత్యర్థః ।
యావత్సంపాతమితి ।
కిం తద్ భోక్తృకృతం కర్మోచ్యతే , కర్మమాత్రం వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యావన్త ఇతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యావతాం వేతి ।
ప్రథమాభావే హేతుః - చిరేతి ద్వితీయాభావే హేతుః –
పురుషాన్తరేతి ।
పూర్వదర్శితాధికరణపూర్వపక్షస్య తుచ్ఛతామాహ –
సకలేతి ।
హేత్వభావే కార్యాయోగాత్ కర్మరహితావరోహశఙ్కా న భవతీత్యర్థః ।
పిత్రాదికర్మచరణాభ్యాం తదుపపాదనాన్మన్యమానోక్తిః సిద్ధాన్త్యుక్తసిద్ధాన్త ఎవైకదేశినః పూర్వపక్ష ఇత్యాహ –
అనుపభుక్తకర్మవశాదితి ।
అస్మిన్మతే సౌత్రదృష్టశబ్దార్థమాహ –
దృష్టానుసారాదితి ।
ననూత్పత్తికర్మశేషే తత్ఫలమపి స్వర్గే ఎవ భోక్తవ్యం , సమస్తజ్యోతిష్టోమాదేః స్వర్గార్థత్వేన విధానాదత ఆహ –
న చావశేషేతి ।
తిష్ఠాసన్ స్థాతుమిచ్ఛన్ భువి శేషఫలభోగ ఇత్యర్థః । హస్తినాం సమూహో హాస్తికమ్ । అశ్వానాం సమూహోఽశ్వీయమ్ ।
తన్మూలా చేతి ।
దృష్టన్యాయమూలా లౌకికీ కాలిదాసాదిస్మృతిరిత్యర్థః । వేదైర్గీతాం సుకృతశకలైః స్వర్గీణాం భూమిభాగే భోగప్రాప్తిం కథయతి పురీం వర్ణయన్ కాలిదాసః । స్వల్పీభూతే సుచరితఫలే స్వర్గీణాం గాం గతానాం శేషైః పుణ్యైర్హృతమివ దివః కాన్తిమత్ఖణ్డమేకమ్ ॥ అథవా - తతః శేషేణేత్యాద్యైవ స్మృతిర్లౌకికీ ।
అస్మిన్పక్షే తన్మూలేత్యస్య వివరణం –
లౌకికీతి ।
లౌకికన్యాయమూలేత్యర్థః ।శక్యతే చాస్యాః స్మృతేర్వేదోఽనుమాతుమ్ । గుడజిహ్వికా మధురోక్తిః । నైవ యుక్తమిత్యుక్తేర్నైష్ఠుర్యం స్యాదితి ।
యత్తు స్వర్గసుఖం భువి భోక్తవ్యమితి , తత్రాహ –
శబ్దైకగమ్యేఽర్థే ఇతి ।
భాణ్డస్నేహవత్ సామాన్యతో దృష్టేన హి కర్మశేషోఽనుమితః , తస్య చ భువి భోగః కల్పితః , తత్సర్వం స్వర్గోద్దేశేన యాగవిధినా విరుధ్యతే , భౌమసుఖస్య స్వర్గత్వాయోగాదిత్యర్థః । అత ఎవ స్మార్తః శేషశబ్దోఽపి న భుక్తకర్మణః శేషం వక్తి , కింతు కర్మరాశిమధ్యేఽనుపభుక్తం కర్మాన్తరమితి ।
కవిరపి దివః ఖణ్డమివేతి పురముపమిమానో భువి భోగమాహ –
ప్రాయణేనేతి ।
పూర్వదేహావసానకాలీనేనేత్యర్థః ।
యుగపదేవ తత్ఫలాని భుజ్యేరన్నితి ।
ఇదానీమిత్యర్థః ।
నను యుగపదభివ్యక్తాన్యపి కర్మాణి క్రమేణ ఫలం దదతామత ఆహ –
న చాభివ్యక్తమితి ।
నను స్వర్గాదిభుజః స్వర్గాదిభోగానన్తరం పరకర్మభిః సంసరన్తు నేత్యాహ – న చేతి ॥౮॥
నిరనుశయా ఎవేతి ।
అగ్నిహోత్రాదికర్మాపూర్వరహితా ఇత్యర్థః ॥౯॥
ఆచారస్య యాగాదివద్ న ప్రధానకర్మత్వేన పురుషార్థత్వమిత్యాహ –
స్నానాదివదితి ।
జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే - ‘‘తీర్థే స్నాతి తీర్థమివ హి సజాతానాం భవతీ’’తి । దర్శపూర్ణమాసయోరప్యామ్నాయతే ‘‘జఞ్జభ్యమానోఽనుబ్రూయాన్మయి దక్షక్రతూ ఇతి ప్రాణాపానావాత్మని ధత్తే’’ ఇతి । తత్ర తీర్థస్నానం జృమ్భానిమిత్తమన్త్రోచ్చారణం చ కిం ప్రకృతక్రతుధర్మః , ఉత శుద్ధమనుష్యధర్మః , ప్రకృతక్రతుయుక్తమనుష్యధర్మో వేతి సందేహే న తావత్ప్రకృతక్రతుధర్మత్వమ్ ; వాక్యేన పురుషధర్మత్వప్రతీతేః । ప్రకరణాచ్చ వాక్యస్య బలవత్త్వాత్ । అత ఎవ న ప్రకృతక్రతుయుక్తపురుషధర్మత్వమ్ ; దుర్బలస్య ప్రకరణస్యావిశేషకత్వాత్తస్మాచ్ఛుద్ధపురుషధర్మత్వే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తితం శేషలక్షణే । న తావదిదం పురుషం ప్రతి ఫలాయ ప్రధానకర్మత్వేన విధీయతే ; ఫలకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , వాక్యశేషనిర్దిష్టస్య వర్తమానోపదిష్టత్వేన ఫలత్వానభివ్యక్తేః । గుణకర్మ తు స్యాత్ । తచ్చ న పురుషమాత్రే విధాతుం శక్యమ్ ; వైయర్థాత్ । అపూర్వసాధనాంశే హి ధర్మవిధానమ్ అపూర్వసాధనత్వలక్షణా చ న ప్రకరణాదృతే ఇతి దుర్బలస్యాపి ప్రకరణస్య వాక్యేనానుజ్ఞాతత్వాత్ ప్రకృతక్రతుయుక్తమనుష్యధర్మత్వమేవేతి । ఎవం యథా తీర్థస్నానాదేః ప్రకరణవాక్యాభ్యాం క్రత్వనుష్ఠాయిపురుషధర్మత్వం , తథాఽఽచారస్యాప్యాచారహీనమితి వాక్యానుమితవిధివాక్యాద్ వేదార్థానుష్ఠాతృపురుషధర్మత్వమిత్యర్థః । అజహల్లక్షణామాహ – సర్వోఽనుశయ ఇతి ॥౧౦॥
యథాకారీ యథాచారీతి కరణాచరణభేదనిర్దేశో బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేనేతి భాష్యోక్తమయుక్తమ్ ; బ్రాహ్మణత్వస్య యావత్పిణ్డభావిత్వేన జాతిత్వేఽపి పరివ్రాజకత్వస్య గార్హస్థ్యాద్యవస్థాయామభావేన జాతిత్వాభావాత్ కరణచరణత్వయోశ్చాదృష్టత్వావాన్తరజాతిత్వాద్దృష్టాన్తాసఙ్గనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
గోబలీవర్దేతి ।
పరాపరజాతివిషయగోబలీవర్దన్యాయేఽనువృత్తవ్యావృత్తవిషయత్వసామ్యాద్ బ్రాహ్మణపరివ్రాజకశబ్ద ఉపచరిత ఇత్యర్థః ॥౧౧॥ తేషాం కర్మిణాం తదదృష్టం యదా పర్యవైతి పరిగచ్ఛతి పరిక్షీణం భవతితదా త ఆవర్తన్త ఇత్యుత్తరవాక్యేనాన్వయః ।
ప్రాప్యేతి ।
యత్కించిదిహ లోకే యః సంసారీ కర్మ కరోతి తస్యాన్తం ఫలం పరలోకే ప్రాప్య తస్మాల్లోకాత్పునరస్మై లోకాయ ఆ ఎతి ఆగచ్ఛతి । పునః శబ్దాత్పూర్వమప్యాగత ఇతి గమ్యతేఽనాదిత్వాత్సంసారస్య । కిమర్థమాగమనం? కర్మణే కర్మానుష్ఠానాయ । తత్ర తేష్వనుశయిషు మధ్యే ఇహ లోకే యే పూర్వం రమణీయాచరణవన్త ఆసన్ , తే తదనురూపాం బ్రాహ్మణాదియోనిం శరీరమాపద్యేరన్నితి యత్ తద్ అభ్యాశః క్షిప్రమ్ అవశ్యమేవేత్యర్థః । యోనిశబ్దః స్థానవచనః । కపూయచరణాః కుత్సితాచరణాః । వర్ణా వర్ణినః । ఆశ్రమా ఆశ్రమిణః । విశిష్టదేశాదయో మేధాన్తా యేషాం తే తథా । సంసారే మజ్జమానస్య జన్తోః కదాచిత్సుకృతం సుష్ఠ్వభిమానపూర్వకం కృతం యత్కర్మ తద్యావద్ దుఃఖాత్సంసారాన్ముచ్యతే తావత్కూటస్థమివ తిష్ఠతీతి యోజనా ॥౧౧॥