అనిష్టాదికారిణామపి చ శ్రుతమ్ ॥౧౨॥ ఇష్టాదికారిణాం ప్రతీతేరిత్యుక్తమ్ । తత్రేష్టాదికారిత్వవిశేషణవైయర్థ్యామాశఙ్క్య పరిహ్రియతే । ప్రయోజనం త్వనిష్టాదికారిణాం శుభమార్గేణ గమనమాత్రమపి నాస్తీతి ప్రతిపాదనేన వైరాగ్యజననమ్ ।

యత్కించిద్యావచ్ఛబ్దయోశ్చిరభుక్తాదికర్మవిషయత్వాదస్తు సఙ్కోచః , యే కే చ సర్వశబ్దానామర్థసఙ్కోచే నాస్తి హేతురితి పూర్వపక్షమాహ –

యే కే చేతి ।

హేతూనామేషామనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రలోకగమనే ప్రాప్త ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞయా సంబన్ధః ।

న కేవలం సమామ్నానమ్ , ఉపపత్తిరప్యస్తీత్యాహ –

దేహారమ్భస్య చేతి ।

కుతోఽనుపపత్తిరత ఆహ –

పఞ్చమ్యామితి ।

నన్వాహుతిసంఖ్యానియమ ఇష్టాదికారివిషయ ఎవాస్తు , నేత్యాహ –

తథా హీతి ।

ద్యుశబ్దేన దివి హుతా శ్రద్ధా లక్ష్యతే । శ్రద్ధా సోమేత్యర్థః ।

పురుషవచసో భవన్తీతి ।

సాధారణపురుషశ్రుతిర్న సఙ్కోచమర్హతీత్యర్థః ।

తర్హి యథోపాత్తమనుష్యేష్వేవ సఙ్కోచ్యతాం మనుష్యత్వం చేష్టాదికారిణామేవేతి భ్రమమపోహతి –

న చైతదితి ।

దక్షిణోత్తరమార్గయోరేవ శ్రుతావవగమాదుత్తరస్య చ జ్ఞానిభిరేవావరుద్ధత్వాదనిష్టాదికారిణాం చన్ద్రప్రాప్తిరేవేత్యాహ –

గమనాగమనాయ చేతి ।

ద్వయోరేవ మార్గయోరామ్నానాదిత్యస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –

జాయస్వేతి ।

స్థానత్వం భోగాయతనత్వమ్ । నను ‘‘వేత్థ యథాఽసౌ లోకో న సంపూర్యతే’’ ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ‘‘ జాయస్వ మ్రియస్వే’’ త్యేతత్ప్రతివచనమ్ ।

అస్మించన్ద్రలోకాసంపూరణహేతుత్వేనోక్తస్థానస్య మార్గాన్తరత్వం ప్రతీయతే , ఎకమార్గత్వే హి సర్వకర్మిణాం చన్ద్రలోకో నిబిడః స్యాదిత్యత ఆహ –

చన్ద్రలోకాదితి ।

అసంపూరణేన హి ప్రతివచనోపపత్తిః సా చన్ద్రలోకాదాగత్యేహ శ్వాదిజన్మప్రాప్త్యాపి స్యాదిత్యర్థః ।

నను పాపినాం చన్ద్రలోకగమనేన తత్ర భోగః స్యాత్తతశ్చాకృతాభ్యాగమప్రసఞ్జనమాశఙ్క్యాహ –

అనన్యమార్గతయేతి ।

పూర్వం తృతీయస్థానశబ్దస్య మార్గపరత్వాభావః ప్రతిపాదితః ।

ఇదానీం న కతరేణ చ నేత్యస్య తృతీయస్థానసూచకత్వం నిరాకరోతి –

న కతరేణ చ నేతీతి ।

ఎతయోర్దేవయానపితృయాణయోః కతరేణ చ న ఎకతరేణాపి యే న గచ్ఛన్తి తాని క్షుద్రభూతాని భవన్తీతి నిర్దేశాత్ కీటాదిప్రాప్తిమార్గద్వయముత్థితానామిత్యేతన్న మన్తవ్యమ్ , వాక్యస్య చన్ద్రలోకాసంపూరణపరత్వాదసంపూరణస్య చ చన్ద్రలోకాదాగతానాం కీటాదిప్రాప్త్యాప్యుపపత్తేః కతరేణాపి నేతి నిషేధో నిన్దార్థ ఇత్యర్థః ।

తృతీయం స్థానమిత్యత్ర స్థానశబ్దో యద్యపి శరీరే వ్యుత్పన్నత్వాన్న మార్గమాహ ; తథాపి మార్గముపక్రమ్య తృతీయత్వేన నిర్దిశ్యమానస్య స్వార్థస్య మార్గత్వం గమయత్యవాన్తరసంఖ్యానివేశస్య సాజాత్యాపేక్షత్వాదితి సిద్ధాన్తయతి –

సత్యమిత్యాదినా ।

అసౌ లోకో న సంపూర్యతే ఇత్యుదాహర్తవ్యే న్యాయసామ్యాదసౌ మార్గ ఇత్యుక్తమ్ । తత్ప్రతిపక్షం తస్య మార్గద్వయస్య ప్రతిద్వన్దీభూతం మార్గమేవాచక్షీత న శరీరమిత్యర్థః । యది పితృయాణేనైవగత్వా ఆగత్య చ ప్రాప్తస్య క్షుద్రజన్తుదేహగ్రహణస్య తృతీయస్థానత్వం నిర్దిశ్యేత , న తు మార్గాన్తరస్య , తర్హి ‘‘తద్య ఇహ రమణీయచరణా’’ ఇత్యత్రాపి ప్రాప్యమాణశుభాశుభశరీరస్య తృతీయత్వనిర్దేశః స్యాన్న చాస్తి ।

తస్మాత్తృతీయస్థానశబ్దో మార్గవాచీత్యాహ –

న హీష్టాదికారిణ ఇత్యాదినా ।

నను యే వై కే చాస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ సర్వే గచ్ఛన్తీతి సర్వేషాం చన్ద్రగమనభుక్తమితి , సత్యమ్ ; తత్సామాన్యవచనం తృతీయమార్గవిషయవిశేషవచనేన సఙ్కోచనీయమిత్యాహ –

తస్మాద్యే వై కే చేతి ।

యదుక్తమాహుతావాప ఇత్యాహుతిసంఖ్యానియమాత్ సర్వేషాం స్వర్గగమనమితి , తత్రాహ –

స్వార్థవిధానపరమితి ।

భాస్కరేణ సుకృతినా దుష్కృతిభిః సమానఫలభాక్త్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాయాం తన్నిరసనేన పూర్వపక్షోపపాదకతయా సయమనే త్విత్యాదిసూత్రాణి నీతాని । న భోగశ్చన్ద్రలోకే దుష్కృతినాం , కింతు తద్ద్వారా నరకం ప్రాప్యావరోహాదితి విద్యాకర్మణోరితి సూత్రాదారభ్య సిద్ధాన్తో దర్శితః ।

తద్దూషయతి –

అవరోహాపాదనతయేతి ।

సంయమనే త్వనుభూయావరోహ ఇత్యుక్తే సంయమనస్య శ్రుతస్యావరోహాపాదానతా శీఘ్రమవగమ్యతే । తుశబ్దేన చ చన్ద్రాపాదానతా వార్యతే । పరస్య తు భోగవైషమ్యమర్థాద్గమ్యేత , చన్ద్రమణ్డలాదవరోహ ఇతి చాధ్యాహారాపేక్షా స్యాదిత్యర్థః ॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥౨౧॥

న సాంపరాయ ఇతి ।

సమ్యగవశ్యమ్భావేన పరా పరస్తాద్దేహపాతాద్ ఈయతే గమ్యత ఇతి సంపరాయః పరలోకస్తత్ప్రాప్త్యర్థః సాధనవిశేషః సాంపరాయః । తం బాలమవివేకినం విశేషతో విత్తనిమిత్తేన మోహేన మూఢం ఛన్నదృష్టిమత ఎవ ప్రమాదం కుర్వన్తం ప్రతి న భాతి ; స న కేవలమజ్ఞ ఎవ , కిం తు విపరీతదర్శ్యపి , యతోఽయమేవ లోకః స్త్ర్యన్నపానాదిరస్తి న పర ఇతి మానీమననశీలః । అతస్తదనురూపమాచరన్పునఃపునర్జననమరణప్రాప్త్యామేవ సమాపద్యత ఇతి మృత్యోర్నచికేతసం ప్రతి వచనమ్ । వైవస్వతం జనానా పరలోకగతానా సంగమనం సంగమ్యం హవిషా ప్రీణయతేతి । జీవజం జరాయుజమ్ । అణ్డజం హి కించిద్వృశ్చికాది మాతురుదరం నిర్భిద్య మృతాజ్జాయతే । ఉద్భిజ్జం చ కించిద్వృక్షాద్యచేతనం పృథివ్యాద్యుద్భిద్య జాయతే । జరాయుజం తు జీవతో జాయత ఇతి ॥

ఇతి తృతీయం అనిష్టాదికార్యధికరణమ్ ॥౨౧॥