ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾತ್ ।
ಆಕಾಶಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಾಯುಧೂಮಾದಿಸಂಪರ್ಕೋಽನುಶಯಿನಾಮುಕ್ತ ಇಹೇದಾನೀಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಇತಿ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಮನುಶಯಿನಾಂ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಯಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಭವಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವೇಷು ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮನುಭವಂತೀತಿ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ದೇವೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಯೋಗೇ ಜನೇಃ ಶರೀರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದತ್ರಾಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಪರಿಗ್ರಹ ಏವ ಜನಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಾ ಏವಾನುಶಯಿನ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿವತ್ಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ತದಭಾವೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೀನಾಂ ಶರೀರಭಾವಾಭಾವಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ಯತ್ಸಂಪರ್ಕಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾದಿಷ್ಟಾದೇಶ್ಚ ಹಿಂಸಾದೋಷದೂಷಿತತ್ವೇನ ಸಾವದ್ಯಫಲತಯಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಭೋಗಾನಂತರಂ ಸ್ಥಾವರಶರೀರಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪಶುಹಿಂಸಾವಿಷಯವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧನಂ, ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿಂಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ವಿಶೇಷೋಪಸರ್ಪಣಂ ವಿಲಂಬೇನೇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಶೇಷಸ್ಪೃಶಃ ಶಾಸ್ತ್ರಚ್ಛೀಘ್ರತರಪ್ರವೃತ್ತಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹಿ ಬಲವದಿತ್ಯೇವ ದುರ್ಬಲಂ ಬಾಧತೇ ಕಿಂತು ಸತಿ ವಿರೋಧೇ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ, ಭಿನ್ನಗೋಚರಚಾರಿತ್ವಾತ್ । ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ಹಿ ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾಮಸ್ಯ ಗಮಯತಿ ನ ತ್ವಪನಯತಿ ನಿಷೇಧಾಪಾದಿತಾಮಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತಾಮ್ । ತೇನಾಸ್ತು ನಿಷೇಧಾದಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತಾ ವಿಧೇಶ್ಚ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ ಕೋ ವಿರೋಧಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಯೋ ನಾಮ ಕ್ರತುಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಕಲಂಜಾದೀನಿ ಭಕ್ಷಯೇತ್ । ನ ಕ್ರತೋಸ್ತತ್ರ ವೈಗುಣ್ಯಂ ಯಥಾ ಚೋದಿತಸಿದ್ಧಿತಃ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಾ ಅನುಶಯಿನೋ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿವದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವನುಶಯವತಾಂ ಕರ್ಮವಿಶೇಷಃ ಕೀರ್ತ್ಯೇತ ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ನ ಚೇಷ್ಟಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾವರಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲಪ್ರಸವಹೇತುಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸುಖೈಕಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಚ ತದ್ಗತಾಯಾಃ ಪಶುಹಿಂಸಾಯಾಽನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಽಇತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾ ಅಪಿ ದುಃಖಫಲವತ್ವಸಂಭವಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯಾ ಏವ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ಯದರ್ಥಂ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ತದರ್ಥ ಏವ ನಿಷೇಧೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಚೈತತ್ ‘ನಾನೃತಂ ವದೇತ್’ ‘ನ ತೌ ಪಶೌ ಕರೋತಿ’ ಇತಿವತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಂ ಯೇನಾನೃತತವದನವದಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶೌ ನಿಷಿದ್ಧಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸತ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗರಹಿತೈರಪ್ಯಂಗಾಂತರೈರಾಜ್ಯಭಾಗಸಾಧ್ಯಃ ಕ್ರತೂಪಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಹಿಂಸಾಕರ್ಮಭಾವ್ಯತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಭಾವ್ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಆಖ್ಯಾತಾನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣೋಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಕೇವಲಂ ತಸ್ಯ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನುವಾದೇನ ನಞರ್ಥಂ ವಿಧಿರುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ, ತೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನಿಷೇಧ್ಯ ಇತಿ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೋ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಯತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಹನನಂ ತನ್ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚ ನಿಷೇಧೇ ಹಿಂಸಾಯಾಃ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಪುರುಷೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಿನಿ ಸತಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಮ್ । ನಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಖಾದಿರತಾದಿವದೇಕತ್ರ ಸಂಭವತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯಾಸ್ಕಂದತೀತಿ ಶುದ್ಧಸುಖಫಲತ್ವಮೇವೇಷ್ಟಾದೀನಾಂ ನ ಸ್ಥಾವರಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲತ್ವಮಪೀತಿ । ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿವ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣಾಭಿಲಾಪಾತ್ । ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಂ ನ ತು ದೇಹತ್ವಮಿತಿ । ಅಯಮೇವಾರ್ಥ ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಕಥನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ।
ಅಪಿಚ ಮುಖ್ಯೇಽನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೀತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನಾಃ ಖಲ್ವನುಶಯಿನಃ ಪುರುಷೈರುಪಭುಕ್ತಾ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಮನುಭವಂತೀ ಶ್ರೂಯತೇ । ತದೇತದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹತ್ವೇಽನುಶಯಿನಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹತ್ವೇ ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಲೂನೇಷ್ವವಹಂತಿನಾ ಫಲೀಕೃತೇಷು ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹವಿನಾಶಾದನುಶಯಿನಃ ಪ್ರವಸೇಯುರಿತಿ ಕಥಮನುಶಯಿನಾಂ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಃ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರೇ ತು ಸಂಸರ್ಗಿಷು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ನಷ್ಟೇಷ್ವಪಿ ನ ಸಂಸರ್ಗಿಣೋಽನುಶಯಿನಃ ಪ್ರವಸೇಯುರಿತಿ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಶೇಷಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಅಶುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೨೫ ॥
ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗೋಽಥ ।
ಸದ್ಯೋ ಜಾತೋ ಹಿ ಬಾಲೋ ನ ರೇತಃಸಿಗ್ಭವತ್ಯಪಿ ತು ಚಿರಜಾತಃ ಪ್ರೌಢಯೌವನಃ, ತಸ್ಮಾದಪಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸರ್ವತ್ರೈವಾನುಶಯಿನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಂ ತಥಾಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತಥಾಭಾವ ಆಪದ್ಯೇತೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯೋನೇಃ ಶರೀರಮ್ ।
ಸುಗಮಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇ ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾತ್ ॥೨೪॥ ಅತ್ರ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೋ ಭವತಿ ।
ಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶಸಾರೂಪ್ಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತಾಕಾಶಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಹಿ ತತ್ರೋಪಚಾರ ಉಕ್ತಃ , ಅತ್ರ ತು ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇಹಗ್ರಹಣೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ತದಾಶಂಕ್ಯತೇ , ತಚ್ಚಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನ ಗೌಣತ್ವಾವಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಯನ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮ ತತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ , ಯಥಾ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಅತ್ರ ತು ವ್ಯಾಪಕಕರ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಮುಖ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ನ ಚ ರಮಣೀಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶರೀರಭಾವಃ ಶರೀರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿಷ್ಟಾದೇರ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾವರಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತಾ? ಅತ ಆಹ –
ಇಷ್ಟಾದೇಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗತಪಶುಹಿಂಸೋಚ್ಛಿಷ್ಟಸೋಮಭಕ್ಷಾದೇರ್ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದ್ ದುಃಖಹೇತುತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕುತಃ ? ತಸ್ಯ ತತೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯೇತನ್ನ ಚ ಸಾಂಪ್ರತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯೇ ಹೇತುಃ –
ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಹೇತುಃ –
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ನನು ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣಸ್ಥಹಿಂಸಾವಿಧೇರ್ಹಿಂಸಾಗತಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಂ ವಿಷಯಃ , ಹಿಂಸಾನಿಷೇಧಸ್ಯ ತದ್ಗತಾನರ್ಥಫಲತ್ವಂ ಗೋಚರ ಇತಿ ವಿಷಯಭೇದಾದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕ್ರತುಮಧ್ಯೇ ನಿಷಿದ್ಧಹಿಂಸಾನುಷ್ಠಾನೇ ಕ್ರತುವೈಗುಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯಥಾಹುರಿತಿ ।
ಕಲಂಜಭಕ್ಷಣಾದಿನಿಷೇಧಾನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದತಿಕ್ರಮೇ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ಕ್ರತೋರ್ವೈಗುಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾವಿಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಃ ।ನ ಹಿ ಕ್ರತುಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯತಸ್ತದತಿಲಂಘನಾತ್ಕ್ರತುವೈಗುಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಟ್ಟೋಕ್ತೇರರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಹಿ ವಿಹಿತಾಯಾ ಅಪಿ ಹಿಂಸಾಯಾ ದುಃಖಫಲತ್ವಂ , ಯದಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ , ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯಾ ಏವೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವಾರ್ಥಾ ಹಿಂಸಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ ।
ತತ್ರ ಯದ್ಯಯಂ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವಾರ್ಥಾಂ ಹಿಂಸಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯೇವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಿಷ್ಯನ್ ನಿಷೇಧ್ಯನಿಷೇಧಯೋರೇಕಾರ್ಥತಾಮಾಹ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯಾದ್ ನಿವಾರ್ಯತೇ ತನ್ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ತದರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽತ ಏವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈತದಿತಿ ।
ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತತ್ವೇನಾನೃತವದನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ತನ್ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಯೇನ ಚ ತೇನೈವ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತತ್ವೇನ ಪಶೌ ನಿಷಿದ್ಧಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ಭವೇತ್ , ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ನ ಸಮಾಮ್ನಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಭವೇತಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೌ , ನಿಷೇಧಸ್ತ್ವಭಾವಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಏವಂ ಹಿ ಸತೀತಿ ।
ಪಶುಯಾಗೇಽತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾಜ್ಯಭಾಗನಿಷೇಧೇ ಸತಿ ತದ್ವರ್ಜನಯುಕ್ತಾಂಗಾಂತರೈರ್ಭಾವಾರ್ಥರೂಪೈರಾಜ್ಯಭಾಗಸಾಧ್ಯ ಉಪಕಾರೋ ಜನ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲನಿಷೇಧಮಾತ್ರಾತ್ । ಅತಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪ ಆಜ್ಯಭಾಗತದಭಾವಯೋಃ । ಫಲಭೂಮಾರ್ಥಿನಸ್ತ್ವನುಷ್ಠಾನಮ್ । ಪ್ರಾಭಾಕರಾಸ್ತು ಪರ್ಯುದಾಸಮೇತಮಾಹುಃ । ಅತ್ರ ಚ ಪಶುಪ್ರಕರಣ ಏವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷೇಧತ್ವಮಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ತು ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನೇತ್ಯಧಿಕರಣೇ(ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨೬) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಪಠಿತಸ್ಯ ನ ತೌ ಪಶಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಪಾಶುಕಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯುಪಗತೈತದ್ವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಅನೃತವದನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇಽಧಿಕರಣಮನುಕ್ರಮ್ಯತೇ –
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಾಮ್ನಾಯತೇ ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಯಂ ನಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ , ತದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥೇತಿ ಚ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರವ್ರೃತ್ತಃ ಸನ್ನಿವಾರ್ಯತೇ ಸ ತದರ್ಥಮೇವ ಚ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಕೈಮರ್ಥ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ಚ ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತಾಽಭಿಧೀಯತೇ ನ ವೇತಿ ಚ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಅಭಿಹಿತೇ ಹಿ ಕರ್ತರಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಕಾಂಕ್ಷಾವೇಲಾಯಾಂ ಶ್ರುತಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಯಾಽವಗಮ್ಯೇತ , ಅನಿಭಿಹಿತೇ ತು ಬಾಧಕಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದರ್ಥಾಚ್ಚ ಕರ್ತುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಪ್ರತಿ ಗುಣತ್ವೇನೈವಾವಗತೇಃ ಪ್ರಕರಣೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾಽವಧಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪಚತಿ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತೈಃ ಕರ್ತ್ರವಗಮಾದ್ ಲಃ ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಗತಚಕಾರೇಣ ಕರ್ತರ್ಯಪಿ ಲಕಾರವಿಧಾನಾದ್ ಲಕಾರಾದೇಶಾನಾಂ ಚ ತಿವಾದೀನಾಂ ಸ್ಥಾನಿವದ್ಭಾವೇನ ಕರ್ತೃವಾಚಕತ್ವಾದಾಖ್ಯಾತಾಭಿಧೇಯಃ ಕರ್ತೇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ , ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರನಭಿಧಾನಾತ್ । ಯಾ ತ್ವಾಖ್ಯಾತಾತ್ಕರ್ತೃಪ್ರತೀತಿಃ ಸಾ ಆಖ್ಯಾತಾಭಿಹಿತಭಾವನಯಾ ಕರ್ತುರುಪಸ್ಥಾಪನಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾ । ಸೂತ್ರಂ ತ್ವಭಿಧೇಯತ್ವದ್ಯೋತ್ಯತ್ವಯೋರುದಾಸೀನಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಲಃ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಭಿಧಾಯ ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ದ್ವಿತ್ವೈಕತ್ವಯೋರರ್ಥಯೋರ್ದ್ವಿವಚನೈಕವಚನವಿಧಾನಾತ್ ಕರ್ತೃಸಂಖ್ಯೈವಾಖ್ಯಾತವಾಚ್ಯಾ ನ ಕರ್ತಾ । ಸಂಖ್ಯೇಯಕರ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹಿ ದ್ವ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾದ್ ; ದ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತೄಣಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ । ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರಾನಭಿಧಾನೇಽನಭಿಹಿತಾಧಿಕಾರವಿಹಿತತೃತೀಯಾಪತ್ತೇಃ ಪಚತಿ ದೇವದತ್ತೇನೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಗಮ್ಯಮಾನಕರ್ತುಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅನೇನಾಭಿಧಾನೇ ಕರಣಾದಿಸಂಖ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನಾಭಿಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕರ್ತುರ್ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಖ್ಯಾಭಿಧಾನಾಪಾತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ , ಅನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತುರಿತರಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ಭಾವನಾಯಾಶ್ಚ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಾಖ್ಯಾತೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ಯೋತನಾದನಭಿಹಿತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ಯೋತಿತತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ , ಕರಣಾದೀನಾಂ ಪಚತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ತೈಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಧ್ವನಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಕರ್ತೃಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಯಾದ್ಯೋತನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರನಭಿಧಾನಾತ್ಸಿದ್ಧಮನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ॥
ನನು ಮಾ ಭೂತ್ ಪ್ರಕರಣಾನಾಮ್ನಾನಾನ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ , ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ? ನ ಹೀಹ ಪುರುಷಸ್ತದರ್ಥೋವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನೇತಿ ।
ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನೇತಿ ನಞ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಗೇನಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಭಾವ್ಯ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಹಿಂಸೈವ ಭಾವ್ಯಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವವಿಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮರ್ಥವಿರೋಧೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಭಾವ್ಯತ್ವೇ , ಅಪಿ ತು ಶಬ್ದವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ವಿಧಿವಿಭಕ್ತೀತಿ ।
ಹಿಂಸೈವ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾ ತದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಪ್ರತೀತಿಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಆಖ್ಯಾತಾನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣೇ ತು ಅನಭಿಹಿತಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣವಶಾತ್ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ , ಇಹ ತು ಪ್ರಕರಣಾಭಾವಾದಾರ್ಥಿಕಕರ್ತೃಶೇಷತ್ವಮವಿರುದ್ಧಂ ನಿಷೇಧಸ್ಯ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥೇ ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನೇತಿ ಪದೇನ ದ್ಯೋತಿತಮ್ ।
ನನು ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧ್ಯಂಶೇನ ಯದಿ ಹಿಂಸಾಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮವಗತಾ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಾವಕಾಶಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುವಾದತ್ವಮಾಹ –
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಕ್ರತುಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧಾರಣೀ ಹಿಂಸಾಽನೂದ್ಯ ನಿಷಿಧ್ಯತಾಂ , ತಥಾ ಚೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾವಗಮ್ಯತಾಮಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತಿ ।
ಹಿಂಸಾವಿಷಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇಽಧಿಕಾರಾಂತರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಕ್ರತುಶೇಷಹಿಂಸಾನುವಾದತನ್ನಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯನಿಷೇಧೇ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥನಿಷೇಧತ್ವೇ ಹಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾರ್ಥನಿಷೇಧತ್ವೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಂಬಂಧದ್ವಯಬೋಧನೇ ಭವೇದ್ , ನ ತ್ವಿಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದಾ ಚ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತಾ , ತದಾ ಇಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಣಃ ಪುಣ್ಯಮಾತ್ರರೂಪತ್ವಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾಸಂಕೀರ್ತನರೂಪೋ ಹೇತುಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ , ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮಾಲಭೇತೇತ್ಯಪವಾದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿಶೇಷವಿಧಿವಿಹಿತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿನಾಪಿ ವಿಷಯೀಕಾರೇ ಹ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದನ್ಯಾಯಃ । ಯಥಾಽಽಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ ಪದೇ ಜುಹೋತೀತಿ ಹೋಮಮಾತ್ರಸ್ಯಾಹವನೀಯಾನ್ವಯವಿಧಿನಾ ಪದಹೋಮಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯೀಕಾರೇ ಪದಹೋಮಾನ್ವಯವಿಶೇಷವಿಧಿನಾ ಬಾಧಾತ್ತದಿತರಪರತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ।
ಅತ್ರ ತು ವರ್ಣಿತೇನನ್ಯಾಯೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಯ ಏವ ಪುರುಷಾರ್ಥಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಯಮೇವಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧವಿಧೈಃ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ವಿನಿಯೋಗೇ ವಿರೋಧಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥಹಿಂಸಾಸು ಸಾವಕಾಶಸ್ಯ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾನಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವಂ ತದಾ ಹ್ಯಧಿಕಾರಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋ ವಿಷಯನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಕೃತೋಽಯಮೇವಾವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತತ್ವೇನಾವಭಾಸಮಾನಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷತ್ಯಾಜನಲಕ್ಷಣಗುಣಸಾಮ್ಯಾದುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಹಂತಿನಾ ಫಲೀಕೃತೇಷು=ಕಂಡಿತೇಷು । ತೇಽನುಶಯಿನ ಇಹ ಲೋಕೇ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪೇಣ ಜಾಯಂತೇ । ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯುನುಶಯಿಭಿಃ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮನ್ನಮತ್ತಿ ಸ ಏವ ಚ ಯೋ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮೃತುಕಾಲೇ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ತದ್ಭಾವ ಏವ ತತ್ಸಮಾನಾಕಾರತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಅನುಶಯೀ । ತಥಾ ಚ ಮನುಷ್ಯಾನ್ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ಪಶ್ವಾದೇಶ್ಚ ಪಶ್ವಾದಿರಿತಿ ॥೨೪॥೨೫॥೨೬॥೨೭॥