ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ ।
ಇದಾನೀಂ ತು ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ
ಕಿಂ ಪ್ರಬೋಧ ಇವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹೋಸ್ವಿನ್ಮಾಯಾಮಯೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಗತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಸರ್ಗಯೋರ್ಮಾಯಮಯತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸೃಷ್ಟಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನುವರ್ತತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ತು ನಿವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಕಿಂ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿರಾಹೋಸ್ವಿತ್ಪ್ರತಿದಿನಮೇವ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ॥ ದ್ವಯೋಃ ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಸ್ಥಾನಯೋಃ । ಸಂಧೌ ಭವಂ ಸಂಧ್ಯಮ್ । ಐಹಲೌಕಿಕಚಕ್ಷುರಾದ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾದ್ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನಾದನೈಹಲೌಕಿಕಂ ಪಾರಲೌಕಿಕೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೋಽಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ನ ಪಾರಲೌಕಿಕಮ್ । ನಚ ನ ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಃ । ತಸ್ಮಾದುಭಯೋರ್ಲೋಕಯೋರಸ್ಯಾಂತರಾಲತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಇಹ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನ್ಯುದಾಹರಣಂ ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತು ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಮುದಾಹೃತಮ್ । ಜ್ಞಾನಂ ಯಮರ್ಥಮವಬೋಧಯತಿ ಸ ತಥೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಭಾವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾರೋಹಾತ್ । ಅತಥಾತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ತಥಾಭಾವಪ್ರಮೇಯವಿರೋಧೇನ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾದತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಮಾನಗೋಚರೇ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಿಣೀ ಜ್ಞಾನೇ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ । ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚೇಹ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಂ, ಕಾಲಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾಹಿ ಕ್ಷೀರಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ದಧಿ ಭವತಿ, ಏವಂ ರಜತಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಶುಕ್ತಿರ್ಭವೇತ್ । ನಾನಾರೂಪಂ ವಾ ತದ್ವಸ್ತು । ತದ್ಯಸ್ಯ ತೀವ್ರಾತಪಕ್ಲಾಂತಿಸಹಿತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ ತಸ್ಯ ರಜತರೂಪತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಯಸ್ಯ ತು ಕೇವಲಮಾಲೋಕಮಾತ್ರೋಪಕೃತಂ, ಸ ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿರೂಪತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಏವಮುತ್ಪಲಮಪಿ ನೀಲಲೋಹಿತಂ ದಿವಾ ಸೌರೀಭಿರ್ಭಾಭಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ನೀಲತಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರದೀಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತು ನಕ್ತಂ ಲೋಹಿತತಯಾ । ಏವಮಸತ್ಯಾಂ ನಿದ್ರಾಯಾಂ ಸತೋಽಪಿ ರಥಾದೀನ್ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನಿದ್ರಾಣಸ್ತು ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾದ್ವಾ ಕಾಲಭೇದಾದ್ವಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ । ದ್ವಯೋರಪಿ ಸ್ವಗೋಚರಚಾರಿತಯಾ ಸಮಾನತ್ವೇನ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯವಶ್ಯಮವಿರೋಧೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತತ್ । ವಿವಾದಾಸ್ಪದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ, ಸಮ್ಯಂಚಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ । ಇಮಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪಿ ದರ್ಶಯತಿ “ಅಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ ಪಥಃ ಸೃಜತೇ”(ಬೃ.ಉ. ೪-೩-೧೦) ಇತಿ । ನಚ “ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತಿ ವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತಾರ್ಥಾಂ ಸೃಜತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಸೃಜತ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬಹುಶ್ರುತಿಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಾಚ್ಚ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ ತದನುಗುಣತಯಾ ನ ತತ್ರ ರಥಾ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ । ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾದರ್ಶನಯೋಗ್ಯಾ ನ ಸಂತಿ ನ ತು ರಥಾ ನ ಸಂತೀತಿ । ಅತ ಏವ ಕರ್ತೃಶ್ರುತಿಃ ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ । ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗವತ್ । ನಚ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವೇಽಪಿ ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದಭೇದೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸಂವಾದವಂತೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಕೇಚಿದ್ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತದ್ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಶುಕ್ಲಾಂಬರಧರಃ ಶುಕ್ಲಮಾಲ್ಯಾನುಲೇಪನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಃ ಪ್ರಿಯವ್ರತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹಪ್ರಿಯವ್ರತ, ಪಂಚಮೇಽಹನಿ ಪ್ರಾತರೇವೋರ್ವರಾಪ್ರಾಯಭೂಮಿದಾನೇನ ನರಪತಿಸ್ತ್ವಾಂ ಮಾನಯಿಷ್ಯತೀತಿ । ಸ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ತಥಾತ್ಮನೋ ಮಾನಮನುಭೂಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಂ ಸತ್ಯಮಭಿಮನ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಧ್ಯೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಸೃಷ್ಟಿಃ ॥ ೧ ॥
ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೈಕೇ ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚ ॥ ೨ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ –
ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ತು ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ । ನ ತಾವತ್ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವ ದಧಿ ರಜತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ಶುಕ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ನಹಿ ಜಾತ್ವೀಶ್ವರಗೃಹೇ ಚಿರಸ್ಥಿತಾನ್ಯಪಿ ರಜತಭಾಜನಾನಿ ಶುಕ್ತಿಭಾವಮನುಭವಂತಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನ ಚೇತರಸ್ಯ ರಜತಾನುಭವಸಮಯೇಽನ್ಯೋಽನಾಕುಲೇಂದ್ರಿಯೋ ನ ತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಭಾವಮನುಭವತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚ । ನ ಚೋಭಯರೂಪಂ ವಸ್ತು । ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾತ್ತು ಕದಾಚಿದಸ್ಯ ತೋಯಭಾವೋಽನುಭೂಯತೇ ಕದಾಚಿನ್ಮರೀಚಿತೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ಹ್ಯಾಸ್ಯ ತೋಯಭಾವೇ ತತ್ಸಾಧ್ಯಾಮುದಾನ್ಯೋಪಶಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ಯಾನ್ಮರೀಚಿಸಾಧ್ಯಾಮಪಿ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಲಕ್ಷಣಾಮ್ । ನ ಮರೀಚಿಭಿಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತೃಷ್ಣಜ ಉದನ್ಯೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ನಚ ತೋಯಮೇವ ದ್ವಿವಿಧಮುದನ್ಯೋಪಶಮನಮತದುಪಶಮನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ತೋಯತ್ವಂ ಮಾತ್ರಯಾಪಿ ತಾಮಕುರ್ವತ್ತೋಯಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿಚ ತೋಯಪ್ರತ್ಯಯಸಮೀಚೀನತ್ವಾಯಾಸ್ಯ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯತೇ ತಚ್ಚಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಹಿ - ಅಸಮರ್ಥವಿಧಾಪಾತಿ ತೋಯಮೇತದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ನ ತೃಷ್ಣಯಾಪಿ ಮರೀಚಿತೋಯಮಭಿಧಾವೇತ್ಯಥಾ ಮರೀಚೀನನುಭವನ್ । ಅಥಾಶಕ್ತಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋಽಭಿಧಾವತಿ । ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯವಿಪರ್ಯಾಸೇನ ಸರ್ವಜನೀನೇನ ಯತ್ತಮತಿಲಂಘ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ಕ್ಷೀರದಧಿಪ್ರತ್ಯಯವದಾಚಾರ್ಯಮಾತುಲಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವಾ ತೋಯಮರೀಚಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಸಮುಚ್ಚಿತಾವಗಾಹಿನೀ ಸ್ವಾನುಭವಾತ್ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾವಭಾಸನಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವಮುತ್ಪನ್ನಂ ಬಾಧ್ಯಮುತ್ತರಂ ತು ಬಾಧಕಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ । ರಜತಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಪಕಾಭಾವೇನ ಶುಕ್ತೇರಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಸಂಭವಾತ್ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಂ ತು ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಪಬಾಧಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದಪಬಾಧಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸ್ವಾನುಭವಾದವಸೀಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಆಗಾಮಿತ್ವಾದಬಾಧಿತ್ವಾ ಪರಂ ಪೂರ್ವಂ ಹಿ ಜಾಯತೇ । ಪೂರ್ವಂ ಪುನರಬಾಧಿತ್ವಾ ಪರಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್” । ನಚ ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಮಸ್ಯಾಗೋಚರಯನ್ನ ಭವಿಷ್ಯತಾ ಸ್ವಸಮಯವರ್ತಿನೀಂ ಶುಕ್ತಿಂ ಗೋಚರಯತಾ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಮಾ ನಾಮಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾಸೀತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ತತ್ಪೃಷ್ಠಭಾವಿ ತ್ವನುಮಾನಮುಪಕಾರಭಾವಹೇತುಮಿವಾಸತಿ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ಸ್ಥೇಮಾನಮಾಕಲಯತಿ । ಅಸತಿ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ರಜತಮಿದಂ ಸ್ಥಿರಂ ರಜತತ್ವಾದನುಭೂತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತರಜತವತ್ । ತಥಾಚ ರಜತಗೋಚರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಿರಮೇವ ರಜತಂ ಗೋಚರಯೇತ್ । ತಥಾಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಕಾಲಂ, ರಜತಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ವಿರೋಧಾಚ್ಛುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ರಜತಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಹಿ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಕಾಲಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತೇನ ತತ್” ॥ ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಕೇಚಿದ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚಿರಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಯೋಗ್ಯತಾ ನ ಸಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಃ ಶಕ್ತೇರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಕಾಲಾಂತರವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ, ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಕಾಲಾಂತರೇಣ ಭವಿಷ್ಯತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ತದುಪಹಿತಸೀಮ್ನೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಯವದತ್ರಾಸ್ತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಹಕಾರೀ ಯೇನಾವರ್ತಮಾನಮಪ್ಯಾಕಲಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸವಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಂತರಂ ಶೀಘ್ರತರೋತ್ಪನ್ನವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಾನುಮಾನಸಹಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವೈತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಕಾಲವ್ಯವಧಾನಮವಿವೇಚಯಂತಃ ಸೌಗತಾಃ ಪ್ರಾಹುಃ, ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ಚಾಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ । ಗ್ರಾಹ್ಯಕ್ಷಣ ಏಕಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣೋಽಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ ಸಂತಾನ ಇತಿ । ಏತೇನ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯತ್ತು ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ರಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನೇನಾಖ್ಯಾತೇ ಸಂವಾದಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಿಯವ್ರತಸ್ಯಾಖ್ಯಾತಸಂವಾದಸ್ತು ಕಾಕತಾಲೀಯೋ ನ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಾದೃಶಸ್ಯೈವ ಬಹುಲಂ ವಿಸಂವಾದದರ್ಶನಾತ್ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ವಿಸಂವಾದೋ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ವಿವೃಣ್ವತಾ ।
ರಜನ್ಯಾಂ ಸುಪ್ತ ಇತಿ ।
ರಜನೀಸಮಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭಾರತಾದ್ವರ್ಷಾಂತರೇ ಕೇತುಮಾಲಾದೌ ವಾಸರೋ ಭವತೀತಿ ಭಾರತೇ ವರ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಸೂಚಕಶ್ಚ ಹಿ ಶ್ರುತೇರಾಚಕ್ಷತೇ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ದರ್ಶನಂ ಸೂಚಕಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ । ಅಸತ್ತು ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಸ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯಾಶ್ಚರಮಧಾತುವಿಸರ್ಗಾದಯೋ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮನುವರ್ತಂತೇ । ಸ್ತ್ರೀಸಾಧ್ಯಾಸ್ತು ಮಾಲ್ಯವಿಲೇಪನದಂತಕ್ಷತಾದಯೋ ನಾನುವರ್ತಂತೇ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಂ ನಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರಾಂತರಾಲಿಕಂ ತೃತೀಯಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಪರಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತು ತಿರೋಹಿತಂ ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧವಿಪರ್ಯಯೌ ।
ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ ಸೋಽಪಿ
ಇತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಕೃತೋಪಪಾದನಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚೈತಯೋರ್ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫ ॥
ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ ಸೋಽಪಿ ॥ ೬ ॥
ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ ॥೧॥ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಯಾತಾಯಾತರೂಪತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.ಸೂ.೧೧) ತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಚಿತಃ , ತತ ಆರಭ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥಃ । ಆದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿಹಲೋಕಪರಲೋಕಸಂಚಾರ ಉಕ್ತಃ ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಠ್ವೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಂ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಸಂಕರಾದ್ ದುರ್ವಿವೇಕಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಠ್ವಂ , ತತ್ರ ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನೋಽಪಿ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದವಸ್ಥಂ ದುರ್ವಿವೇಕತ್ವಮಿತಿ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಮುಚ್ಯತೇ । ಮನಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನೇ ಸದಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಭಾಸಕಮ್ ।ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮರ್ಥವತೀ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಚಿಂತಾ । ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ಸಮಸ್ತಭೇದಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪಾದನಾದಜಾಮಿತ್ವಾಯ ಪ್ರಪಂಚಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ।
ರಥಾದಿಸರ್ಗಾಮ್ನಾನಾದ್ರಥಾದ್ಯಭಾವಾಮ್ನಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಕಾರಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ಸಾಧನಾದ್ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಮಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃತಮ್ ।
ದ್ವಯೋರ್ಲೋಕಸ್ಥಾನಯೋಃ ಸಂಧೌ ಭವತೀತಿ ಸಂಧ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಂ , ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೇಹೈವ ಲೋಕೇಽನುಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಐಹಲೌಕಿಕೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಗ್ರಾಮಸಂಧಿರ್ದ್ವೌ ಗ್ರಾಮೌ ಭಜತೇ , ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಲಕ್ಷಣತಃ ಸ್ಪೃಶತಿ , ತತ್ರ ಪರಲೋಕಸ್ಯೈತಲ್ಲೋಕವರ್ತಿಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಜನ್ಯರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಾಚ್ಚೇದನೈಹಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ , ತರ್ಹ್ಯೈಹಲೌಕಿಕಸುಷುಪ್ತೇರಪ್ಯನೈಹಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನಾದಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೋಲಕಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಕರಣಾನಾಂ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಪರಲೋಕಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಇಹಲೋಕಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಮಾಹ –
ಪಾರಲೌಕಿಕೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪಾರಲೌಕಿಕಸುಷುಪ್ತೇರಪಾರಲೌಕಿಕತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ನ ಚ ನ ರೂಪಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದೌ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಮರ್ಥನಾದತ ಆಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಇದಂರಜತಾದಿಬೋಧೇಷ್ವಿವ ಬಾಧವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾರ್ಥಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋದಾಹರಣಮಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಭ್ರಮೇಷು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಶೇಷಾದತ ಆಹ –
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಿತ್ವಶ್ರುತೌ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ।
ಬಾಧಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪರಾಭಿಮತಬಾಧಕತ್ವರೂಪಮನುವದತಿ –
ಸಮಾನಗೋಚರೇ ಇತಿ ।
ಸಮಾನಗೋಚರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಯೋರಿವ ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಂ –
ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ತಾವದಿದಂರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನೇದಂರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ವಿರೋಧಾಭಾವಮಾಹ – ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ।
ನೀಲೋತ್ಪಲೇ ರಾತ್ರೌ ರಕ್ತತ್ವಭ್ರಮೋ ಭವತಿ ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಏವಮುತ್ಪಲಮಪೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।
ಅಪಿಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ । ವಿವಾದಾಸ್ಪದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ ನಿಯತಲಿಂಗತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ರಥೈರ್ಯುಜ್ಯಂತ ಇತಿ ರಥಯೋಗಾ ಅಶ್ವಾದಯಃ । ಪಥೋ ರಥಮಾರ್ಗಾನ್ ।
ಬಹುಶ್ರುತಿಸಂವಾದಾದಿತಿ ।
ಬಹುಶ್ರುತಯಃ ಸ ಹಿ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಉದಾಹೃತಾ ಭಾಷ್ಯೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ ಉಕ್ತಮನುಮಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಹೇತುಕಮ್ ।
ಭಾಕ್ತತ್ವೇನೇತಿ ।
ಭಕ್ತಿಃ ಸಂಕೋಚಃ ।
ತಮೇವಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯೇತತ್ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಕರ್ತೃಶ್ರುತಿಃ ಸ ಹಿ ಕರ್ತೇತ್ಯೇಷಾ ಬಾರ್ಹದಾರಣ್ಯಕೀ । ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಿಸ್ತು ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷ್ವಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಕಠಶಾಖಾಗತಾ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಹ –
ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಿಪದಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನತ್ವಾತ್ , ಸಂವಾದಿಸ್ವಪ್ನವದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಯನಮಾಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಸ್ವಯಂ ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾವಿಧೇನೋಕ್ತಮಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸತ್ಯಂ ಭವತಿ ಕಿಂ ಪುನರನ್ಯದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಿಯವ್ರತಂ ಪ್ರಿಯವ್ರತನಾಮಾನಂ ಕಂಚಿತ್ । ಉರ್ವರಾ ಸರ್ವಸಸ್ಯಾ ಭೂಃ ॥೧॥೨॥
ಯದುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀರದಧಿವತ್ಕಾಲಭೇದೇನೈಕಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಜತಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿರೋಧೋ ರಜತಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಯೋರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ನ ತಾವತ್ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ರಾಜಾದೇರ್ಗೃಹೇ ವಸ್ತುತೋ ಯದೀದಂ ರಜತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ , ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ , ರಾಜಮಂದಿರಗತರಜತಕುಂಭವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಯದಾಪಿ ರಜತತ್ವೇನಾನುಭೂಯತೇ , ತದೈವ ಪುರುಷಾಂತರೇ ವಿಸಂವಾದಾದಪಿ ನ ವಾಸ್ತವಂ ರಜತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಽನಾಕುಲೇಂದ್ರಿಯಸ್ತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಭಾವಂ ನಾನುಭವತೀತ್ಯೇತನ್ನೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಭಾವಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಶುಕ್ತಿರಜತಾತ್ಮಕಮೇಕಮೇವ ವಸ್ತು ಗ್ರಹಣಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾತ್ಕದಾಚಿಚ್ಛುಕ್ತಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ , ಕದಾಚಿದ್ರಜತತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ –
ನ ಚೋಭಯರೂಪಮಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಮರೀಚಿಭಿರಿತಿ ।
ತೃಷ್ಣಜಃ ಪಿಪಾಸೋಃ । ಸ್ವಪಿತೃಷೋರ್ನಜಿಙಿತಿ ತೃಷೇರ್ನಜಿಙ್ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಉದನ್ಯಾ ಪಿಪಾಸಾ ।
ನನು ಮಾ ಕುರ್ವಂತು ಮರೀಚಯಸ್ತೋಯಸಾಧ್ಯಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ , ಸಂತು ಚ ತೋಯಂ , ಕಾ ಬಾಧಾ ? ತೋಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ತೋಯಮೇವೇತಿ ।
ಪಿಪಾಸೋಪಶಮಕಮುದಕಮಿತ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ನ ಪ್ರಯೋಜಕದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಲ್ಪನೇ ಚ ವ್ಯಾಪಕವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –
ತದರ್ಥೇತಿ ।
ನನು ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ದೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕದ್ವೈವಿಧ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾಪಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಮವಭಾಸಮಾನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಭಾಸೇತ ಸಮರ್ಥಮಿತಿ ವಾ , ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಸಮರ್ಥವಿಧೇತಿ ।
ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಾ ಪ್ರಕಾರಸ್ತಂ ಪತತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಮರೀಚೀನ್ ಶುದ್ಧಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವ ದಧಿ ನ ರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಃ ಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಂ ದೂಷಣಮಭಾಣಿ , ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತೀತಿರಪಿ ತಥಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಕ್ಷೀರದಧಿಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಾದೌ ನ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಿಂ ತ್ವಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮ್ । ಏವಂ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೋ ನ ಜ್ಞಾನಯೋರ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ; ಸ್ವಗೋಚರಶೂರತ್ವಾದ್ ದ್ವಯೋರಿತಿ ತತ್ರ ಸ್ವಗೋಚರಶೂರತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾದ್ವಿರೋಧಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪರಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಬಾಧಿತ್ವೈವ ಪೂರ್ವಂ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ , ಕುತಃ ? ಪರಸ್ಯಾಗಾಮಿತ್ವಾದ್ ಭವಿಷ್ಯತ್ತ್ವಾದಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಪರೇಣ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಸ್ವವಿಷಯಶೂರತ್ವಾದುಭಯೋರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಪೂರ್ವಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಾರ್ಥಾಭಾವಬೋಧಿತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವವಿಷಯಶೂರತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥಾದ್ವಿರೋಧಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯವಾದಿಷ್ಮ , ತಮಾಹ –
ನ ಚ ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸಿ ವಿಜ್ಞಾನಮತ ಏವಾಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಮಗೋಚರಯದ್ ಭವಿಷ್ಯತಾ ಶುಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವಸಮಯವರ್ತಿನೀಂ ಶುಕ್ತಿಂ ಗೋಚರಯತಾ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಕುತಃ ? ಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯೇತನ್ನ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮಾ ನಾಮೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ಮಾ ಜ್ಞಾಸೀನ್ನಾಮ ಮಾ ಪ್ರಕಾಶಯತು ನಾಮ ।
ಉಪಕಾರಭಾವಹೇತುಮಿವೇತಿ ।
ಇದಂ ರಜತಮುಪಕಾರಕಂ ರಜತತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿನಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ವಸ್ತು ಯೇನ ಸ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿನಾಶಃ ಕಾರಣಮ್ । ರಜತಜ್ಞಾನಕಾಲಮಾರಭ್ಯ ಯಾವಚ್ಛುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಕಾಲಂ ರಜತವಿನಾಶಹೇತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತಯೋರೇಕದೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾದರ್ಥಾದ್ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ರಜತಂ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತಿ । ತೇನ ತದ್ರಜತಂ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಃ ಕಾಲಃ ತಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ವಾರ್ತಿಕಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಾಲಾಂತರವರ್ತಿನೀಂ ತತ್ತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ , ಏವಂ ರಜತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ರಜತಸ್ಯ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತಿ , ಅತ ಆಹ –
ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸವಶೇನೇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾಲವ್ಯವಧಾನಾಗಣನೇ ಹೇತುಃ । ಪರಿಚ್ಛೇದಾನಂತರಕ್ಷಣೇ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ತದಾ ಚ ತಸ್ಯ ವಿನಶ್ಯತ್ತ್ವಾದ್ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಏತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಕಾಲವ್ಯವಧಾನಮವಿವೇಚಯಂತಃ ಸೌಗತಾ ಅನುಮಾನಗಮ್ಯೋಽಪಿ ಸಂತಾನೋಽನುಗತರೂಪಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಧ್ಯಾವಸೇಯಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಗ್ರಹಣಾದಧ್ಯುಪರ್ಯವಸೇಯ ಇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂರಜತಾದಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಬಾಧಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಯ ಆಖ್ಯಾತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭಾಸಸ್ತೇನ ಸಹ ಜಾಗರಣೇ ಗತ್ವಾ ಆಖ್ಯಾತೇ ತ್ವಯಾ ಮಮೈತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಧಾನೇ ತೇನ ಚ ನೇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಂಸವಾದಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭಾಷ್ಯಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ರಜನ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಭಾರತವರ್ಷೇ ವಾಸರಮಿತಿ ಭಾರತಗ್ರಹಣವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ –
ರಜನೀತಿ ।
ಭಾರತವರ್ಷೇ ಯೋ ರಜನೀಸಮಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇತುಮಾಲಮಿತಿ ಮೇರೋಃ ಪಶ್ಚಿಮದೇಶಃ ॥೩॥
ನನು ಕುಂಜರಾರೋಹಾದಿದರ್ಶನಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸೂಚಕಂ ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸೂಚಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ವಿಷಯಾವಿಶೇಷಿತರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರರೂಪೇಣ ಸತ್ । ತಚ್ಚ ನ ಸೂಚಕಮ್ । ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿಜ್ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸೂಚನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸತ್ತು ದೃಶ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ತದುಪಹಿತಂ ದರ್ಶನಂ ಸೂಚಕಮ್ । ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಸೂಚಕತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೋಪೇಯತೇ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮಹತ್ತ್ವಸಂಯೋಗಾತ್ ಜಾಗ್ರದ್ವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದರ್ವಾಗಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಖ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವಾದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ್ವಪ್ನಮಹಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೋಪಹಿತಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮನುಮನ್ಯತೇ । ಯುಕ್ತಯಾ ತು ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೋಪಹಿತತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಸ್ತು ಸ್ವಾಪ್ನೋ ಮಿಥ್ಯಾ , ನ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಃ ಸತ್ಯಃ , ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಮಭ್ಯುನುಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತುಸ್ವೀಕಾರೇ ಹೇತುಮತ್ಸತ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನೇತಿ ॥೪॥
ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತೃತೀಯಂ ದೇಹಭೇದೇ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತೌ ತೃತೀಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಫಲಮೀಶ್ವರಸಾಯುಜ್ಯಂ ಹಿ ನ ಬಂಧೋ ದುಃಖಾಭಾವಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷೋ ಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾದತೋಽಂತರಾಲವರ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತೋಪಪಾದನಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಸಮರ್ಥನಾತ್ ಜೀವಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯತಿರೋಧಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತೇರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಸಮರ್ಥಿತೇತಿ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಶ್ಚ ದೇಹಯೋಗಃ ಸಮರ್ಥಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥೬॥ ಸುಪ್ತೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಯ ಏಷ ಸಾಕ್ಷೀ ಜಾಗರ್ತಿ , ನ ಸ್ವಪಿತಿ । ಕಥಂ ನ ಸ್ವಪಿತ್ಯತ ಆಹ – ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ತಂ ತಮಭಿಪ್ರೇತಂ ವಿಷಯಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣೋ ಜಾಗರ್ತಿ ಯಸ್ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ಶುದ್ಧಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ ।
ವೃಣೀಷ್ವೇತಿ ।
ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ಮೃತ್ಯುವಚನಮ್ । ಕಾಮ್ಯಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಕಾಮಭಾಜಂಪ್ರಕಾಮಭಾಜಮತಿಶಯಭಾಜಮ್ । ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಾತ್ಯೇತಿ ಉಶಬ್ದ ಏವಾರ್ಥೇ । ನಾತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥೋ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಕಥನಾನಂತರಮ್ । ಅನ್ಯೇ ಆಹುಃ । ಅಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಾಗರಿತದೇಶ ಏವೈಷ ಯಃ ಸ್ವಪ್ನಃ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಾನಿ ಹಿ ಜಾಗ್ರತ್ಪುರುಷಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಾನ್ಯೇವ ಸುಪ್ತೋಪಿ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।
ಬಹೀಷ್ಕುಲಾಯಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷನ್ನವರಂ ಕುಲಾಯಂ ಕುತ್ಸಿತಂ ನೀಡಂ ಶರೀರಂ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಲಾಯಾದ್ವಹಿಶ್ಚರಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಭಿಮಾನಮಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಯತ್ರ ಕಾಮಂ ಯತ್ರ ಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ರ ವಿಷಯೇ ಈಯತೇ ಗಚ್ಛತಿ । ಸ್ವಪ್ನಯಾ ಸ್ವಪ್ನರೂಪಯಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಾ ಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಂ ವಿಹತ್ಯ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಮಾಪಾದ್ಯ । ದೇಹವ್ಯಾಪಾರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಭೋಗಾರ್ಥಃ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಣಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ , ತದಾ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಕರ್ಮೋಪರಮೇ ಸತಿ ದೇಹಪಾತಾದಾತ್ಮಾ ವಿಹಂತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೇಹಮದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಸ್ವಯಂ ನಿರ್ಮಾಯ ಸ್ವೇನ ಭಾಸಾ ವಾಸನಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶೇನ ಇತ್ಥಂಭೂತಃ ಪ್ರಸ್ವಪಿತಿ ವಾಸನಾಮಯೀರ್ವೃತ್ತೀಃ ಪಶ್ಯನ್ನಾಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವಮೀಶ್ವರಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವಪಾಶಾನಾಮವಿದ್ಯಾದಿಬಂಧಾನಾಮಪಹಾನಿರ್ಭವತಿ ।
ಕ್ಷೀಣೈಃ ಕ್ಲೇಶೈರ್ಜನ್ಮಮರಣಯೋರ್ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಪ್ರಹಾಣಿರಿತಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತೃತೀಯತ್ವಂ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಿತಂ । ದೇಹಭೇದೇ ದೇಹವಿಯೋಗೇ ಸತಿ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಚ ಭೋಗಾನ್ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಕೇವಲೋಽದ್ವಿತೀಯ ಆಪ್ತಕಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪರಮಾನಂದಃಪರಾನಂದಾತ್ಮಾ ಭವತೀತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಭಾಷ್ಯೇಽರಣಿನಿಹಿತಾಗ್ನ್ಯುದಾಹರಣಮರಣ್ಯೋರ್ನಿಹಿತೋ ಜಾತವೇದಾ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಠ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಲೋಕದೃಷ್ಠ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಭಸ್ಮಚ್ಛನ್ನೋದಾಹರಣಮ್ ॥೧॥