ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ಚ ।
ಇಹ ಹಿ ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮಾನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕಿಮೇಷಾಂ ಸ್ಥಾನಾನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸಮುಚ್ಚಯಃ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ನಾಡ್ಯೋ ವಾ ಪುರೀತದ್ವಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಂ ತದಾ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವ ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಾಯ ಕಾರಣಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಂ ತಚ್ಚ ಕರ್ಮೈವ ನ ತು ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯೋಪಯೋಗಾತ್ , ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ ವಿನಾಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮಣೈವಾಪವರ್ಗೋ ನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಯಥಾಹುಃ “ಕರ್ಮಣೈವ ತು ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ”(ಭ.ಗೀ. ೩-೨೦) ಇತಿ । ಅಥ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವ ನಾಡೀಪುರೀತಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ತತೋ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಸ್ತಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವ ಉಪಯೋಗಃ । ತಯಾ ಹಿ ತಾವದೇಷ ಜೀವಸ್ತದವಸ್ಥಾನೋ ಭವತಿ ಕೇವಲಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಸಮೂಲಕಾಷಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕಾಷಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಲಕ್ಷಣಂ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವತ್ಯೇಷಾ ವಿಚಾರಣೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಲಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಯಥಾ ಬಹುಷು ಪ್ರಾಸಾದೇಷ್ವೇಕೋ ನರೇಂದ್ರಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಿಲೀಯತೇ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದೇವಮೇಕೋ ಜೀವಃ ಕದಾಚಿನ್ನಾಡೀಷು ಕದಾಚಿತ್ಪುರೀತತಿ ಕದಾಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ । ಯಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾಃ ಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತಪುರೋಡಾಶಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ಶ್ರುತಾ ಏಕಾರ್ಥಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯತನಶ್ರುತ್ಯಾ ವೈಕನಿಲಯನಾರ್ಥಾಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾ ನಾಡ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹಂತಿ । ಯತ್ರಾಪಿ ನಾಡೀಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತಿ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮ್ “ತಥಾ ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋರಾಧಾರಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮ್ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ “ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ ಜೀವ ಏಕಧಾ ಭವತಿ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ತಥಾಪ್ಯಾಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಚ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತಿ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರ್ನಾಡೀಪುರೀತತೋರಾಧಾರತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರೇವಾಧಾರತ್ವಮ್ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ । ಕದಾಚಿನ್ನಾಡ್ಯ ಏವಾಧಾರಃ ಕದಾಚಿನ್ನಾಡೀಭಿಃ ಸಂಚರಮಾಣಸ್ಯ ಪುರೀತದೇವ । ಏವಂ ತಾಭಿರೇವ ಸಂಚರಮಾಣಸ್ಯ ಕದಾಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಧಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಾಧಾರತ್ವೇ ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮನಾಮನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ವ್ರೀಹಿಯವವದ್ಬೃಹದ್ರಥಂತರವದ್ವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಜೀವಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇನೈವೈತಾನಿ ನಾಡ್ಯಾದೀನಿ ಸ್ವಾಪಾಯೋಪೈತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪೇನ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ನಾಮ ತದ್ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಏವಮೇಷೋಽಷ್ಟದೋಷೋಽಪಿ ಯದ್ವ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯಯೋಃ । ವಿಕಲ್ಪ ಆಶ್ರಿತಸ್ತತ್ರ ಗತಿರನ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತಪುರೋಡಾಶದ್ರವ್ಯಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ಹಿ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷೌ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ವಿಹಿತೌ ಶಕ್ನುತಶ್ಚೈತೌ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪುರೋಡಾಶಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಿತುಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಮಿಶ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪುರೋಡಾಶೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯೇತ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷವ್ರೀಹಿಯವವಿಧಾತೃಣೀ ಉಭೇ ಅಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಬಾಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನ ಚೈತೌ ಪ್ರಯೋಗವಚನಃ ಸಮುಚ್ಚೇತುಮರ್ಹತಿ । ಸ ಹಿ ಯಥಾ ವಿಹಿತಾನ್ಯಂಗಾನ್ಯಭಿಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ನೈತಾನ್ಯನ್ಯಥಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಮಿಶ್ರಣೇ ಚಾನ್ಯಥಾತ್ವಮೇತೇಷಾಮ್ । ನ ಚಾಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ‘ಗೋಸವೇ ಉಭೇ ಕುರ್ಯಾತ್’ ಇತಿವದ್ಯುಕ್ತಃ । ಅಶ್ರುತೋ ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋಽಂಗಾನುರೋಧೇನ ಚ ಸೋಽನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ನ ಚಾಂಗಭೂತೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿಗ್ರಹಾನುರೋಧೇನ ಯಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯಾವೃತ್ತಿರೇವಮತ್ರಾಪೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರಾಪೂರ್ವಯಾಗವಿಧಿಃ । ತತ್ರ ಚ ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತಸ್ಯ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ‘ಸೋಮಮಭಿಷುಣೋತಿ’ , ‘ಸೋಮಮಭಿಪ್ಲಾವಯತಿ’ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾನುಲೋಚನಯಾ ರಸದ್ವಾರೇಣ ಯಾಗಸಾಧನೀಭೂತಸ್ಯೇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಷೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರೇಷು ಗ್ರಹಣಾನಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಕಲ್ಪನಾನಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ವಿಧೀಯಂತೇ, ನತು ಸೋಮಯಾಗೋದ್ದೇಶೇನೇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಯೋ ದೇವತಾಶ್ಚೋದ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತಾಸಾಂ ಯಾಗನಿಷ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣೈಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇಕೈಕಮೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರಂ ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತಸೋಮರಸಗ್ರಹಣಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ಯೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಗ್ರಹಣಾನಿ ವಿಕಲ್ಪೇರನ್ । ನಚ ಯಾವನ್ಮಾತ್ರಮೇಕಮೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತ್ಯಜ್ಯೇತೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತೋಪಾದಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ತದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ಭವೇದ್ಯದಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯಾಗ ಉಪಯುಜ್ಯೇತ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕಲಸ್ಯ ಸೋಮರಸಸ್ಯ ಯಾಗಶೇಷತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಹತ್ವಾದೇಕೈಕೇನ ಚ ಗ್ರಹಣೇನ ಸಕಲಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತದವಯವಸ್ಯೈಕೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಽವಯವಾಂತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಂತರೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಭೇದಾದ್ಗ್ರಹಣಾನಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯೇರನ್ । ಅತ ಏವ ಸಮುಚ್ಚಯದರ್ಶನಂ “ದಶೈತಾನಧ್ವರ್ಯುಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇ ಗ್ರಹಾನ್ ಗೃಹ್ಣಾತಿ” ಇತಿ । ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಚ ಸತಿ ಕ್ರಮೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । “ಆಶ್ವಿನೋ ದಶಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತೃತೀಯೋ ಹೂಯತೇ” । ತಥೈವ “ಐಂದ್ರವಾಯವಾಗ್ರಾನ್ಗ್ರಹಾನ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ” ಇತಿ । ತೇಷಾಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸತಿ ಯಾವದ್ಯದುದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹೀತಂ ತಾವತ್ತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಾದ್ಯಾಗಸ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪೃಥಕ್ಕೃತಾನ್ಯಪ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯ ಕಾಂಚನ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಜೇರನ್ , ಪೃಥಕ್ಕರಣಾನಿ ಚ ದೇವತೋದ್ದೇಶಾಶ್ಚಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಭವೇಯುಃ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದ್ಗುಣಾನುರೋಧೇನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸ ಆಸ್ಥೀಯತೇ । ಇಹ ತ್ವಭ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ಪುರೋಡಾಶದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚಾನಿಯಮೇನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಏಕೈಕಾ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿರ್ಯವಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನಿಯಾಮಿಕೈಕಾರ್ಥತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹತಃ । ನ ತು ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾಮೇಕನಿಲಯನಾರ್ಥಸಂಭವೋ ಯೇನ ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವೇತ್ । ನಹ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಮಾತ್ರೇಣೈಕಾರ್ಥತಾ ಭವತಿ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಮಪ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ಪರ್ಯಂಕೇ ಶೇತೇ ಪ್ರಸಾದೇ ಶೇತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದನ್ಯತೋ ವಿನಿಗಮನಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ।
ಸಾ ಚೋಕ್ತಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ –
ಯತ್ರಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇವ ನಾಡೀಃ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಶ್ರಾವಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ನನು ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಲಯನಸ್ಥಾನಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತಾಂ ಕೃತಂ ನಾಡ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪಿಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಅಪಿಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ನ ವಿಕಲ್ಪೇ । ಏತದುಪಪತ್ತಿಸಹಿತಾ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿರರ್ಥಸಾಧಿನೀತಿ । ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೋಪಯುಕ್ತಾನಾಂ ನಾಡೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮತ್ರ ನಾಡೀಸಂಕೀರ್ತನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಿತ್ತೇನಾಭಿವ್ಯಾಪ್ತಕರಣೋ ನ ಬಾಹ್ಯಾನ್ವಿಷಯಾನ್ವೇದೇತಿ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವೇನ ತತ್ಕಾರಣಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೇನ ನಾಡೀಸ್ತುತಿಃ । ಯದಾ ತು ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾ ಸುಗಮಮ್ ।
ಅಪಿಚ –
ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತದ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಾಧಾರ ಏವ ಭವತೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಮಿದಮುಕ್ತಮ್ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನ ಜೀವಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತದ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧೀನಾಂ ಕರಣಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಜೀವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಃ । ನ ಚಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಸ್ಯಾಧಾರಃ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ । ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ತು ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಧಾರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ । ತಥಾಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧೀನಾಮಸಮುದಾಚಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವಂ ನ ತು ನಾಡೀಪುರೀತದಾಧಾರತ್ವಮ್ । ತದುಪಾಧಿಕರಣಮಾತ್ರಾಧಾರತಯಾ ತು ಸುಷುಪ್ತದಶಾರಂಭಾಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಡೀಪುರೀತದಾಧಾರತ್ವಮಿತ್ಯತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಅಪಿಚ ನ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಔತ್ಸಗಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಸತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನದಶಾರೂಪೇಽಪವಾದೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾನ್ಯಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪಶಮಲಕ್ಷಣಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಾ । ನ ಚೇಯಮಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿನಾ ನಾಡ್ಯಾದಿಷು ಪರಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷೂಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ಸ್ಥಿತೋಽಯಂ ಜೀವ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾಭಿಮಾನೀ ಸನ್ನವಶ್ಯಂ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನವಾನ್ ಭವೇತ್ । ತಥಾಹಿ ಶ್ರುತಿಃ “ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ಥಾನತ್ವೇ ತ್ವದೋಷಃ । “ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥಾನತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಾರಂ ನಾಡ್ಯಾದೀತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಯತಿ ನನು ಭೇದವಿಷಯಸ್ಯಾಪೀತಿ । ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಭಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಬಾಢಮೇವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವತಃಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಿಭುತ್ವಾತ್ ಔಪಾಧಿಕೇ ತು ಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಯತ್ರೋಪಾಧಿರಸಂನಿಹಿತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಂ ನ ಜಾನೀಯಾನ್ನ ತು ಸರ್ವಮ್ । ನಹ್ಯಸಂನಿಧಾನಾತ್ಸುಮೇರುಮವಿದ್ವಾನ್ ದೇವದತ್ತಃ ಸಂನಿಹಿತಮಪಿ ನ ವೇದ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೀಂ ಸುಷುಪ್ತಿಂ ಪ್ರಸಾಧಯತಾ ತದಾಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಸಮಪ್ರಧಾನತಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವದಿತಿ ವದನ್ವಿಕಲ್ಪಮಪ್ಯಪಾಕರೋತಿ –
ನಚ ವಯಮಿಹೇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇರೇಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನ ನಾಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತ್ವಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಮಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನೀತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೭ ॥
ಅತಃ ಪ್ರಬೋಧೋಽಸ್ಮಾತ್ ॥ ೮ ॥
ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ಚ ॥೭॥ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಭವತ್ವಾಯ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೀರಿತಮ್ । ಅಥಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಯ ಸುಷುಪ್ತಿಃ ಕ್ವೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ ॥
ಆಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಇತ್ಯಾದಿಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶಾತ್ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವತ್ಸೃಪ್ಯೇತ್ಯಾಸಿದಮುಚ್ಚಯನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಏತದತ ಇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಭ್ರಮಃ ।ತದ್ಯಪಿ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಪರ್ಯಾಸೇ ನಾಡೀಷು ಪುರೀತತಿ ವಾ ತಿಷ್ಠೇದ್ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಭಜೇತ ಜೀವಸ್ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಪ್ರಯೋಜಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದಂಡಾಯಮಾನಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ , ಸುಷುಪ್ತೌ ತು ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಸ್ಯ ತದನಿವೃತ್ತಮಿತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ತತೋ ನಾಡ್ಯಾದೇಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಾಭಾವಚಿಂತಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪೀತಿ ।
ಯಾವದ್ಯಾವದ್ಧಿ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಾವತ್ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪ್ಯಾವಿರ್ಭವೇತ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯೇತ , ತರ್ಹ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಯ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದ್ ನಾಂಜಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮ ಹ್ಯಭೂತಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಫಲಂ , ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ನ ತು ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮೇವಾವಿದ್ಯೇತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ ; ಸಮೂಲಕಾಷಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕಾಷಾದಿತ್ಯುಪರಿತನಗ್ರಂಥೇ ಮೂಲಶಬ್ದೇನ ಭಾವರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಿಧಾನಾತ್ ।
ತರ್ಹ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಜ್ಞಾನಮಭಿವ್ಯನಕ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –
ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ಚಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾತ್ರಯೇತಿ ।
ಸ್ತೋಕಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯಾ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತಾವತ್ತದವಸ್ಥಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಸ್ಥಾನೋ ಭವತಿ ಜೀವಸ್ತಾವಚ್ಛಬ್ದೇನ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತದವಸ್ಥಾನೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಂ ವಿಕಲ್ಪೋದಾಹರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ವೈದಿಕಮಾಹ –
ಯಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾರ್ಥಮ್ ।
ಆಯತನಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಸದಾಯತನಾ ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಬೀಜಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ , ಕಥಂ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಿತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತುತವಾಕ್ಯಮೇವ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಇತಿವಚನಾದ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತಥಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರಾಪೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಯದಿ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಮಾಧಾರತ್ವಂ , ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಸ್ಯ ಗತಿಃ ? ಅತ ಆಹ –
ಇಯಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಾಡ್ಯಸ್ತಾವತ್ , ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಏವಾಧಾರಃ , ಪುರೀತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೀ ತು ನಾಡೀದ್ವಾರಾ ಭವತಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಚಾನಪೇಕ್ಷೇ , ತತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಾಭಾವಾತ್ ಕದಾಚಿಚ್ಚ ನಾಡೀನಾಂ ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ಕದಾಚಿದನಪೇಕ್ಷಸ್ಥಾನತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬೃಹತ್ಪೃಷ್ಠಂ ಭವತಿ ರಥಂತರಂ ಪೃಷ್ಠಂ ಭವತೀತಿ ಪೃಷ್ಠಾಖ್ಯಸ್ತೋತ್ರಸಾಧನತ್ವೇನ ಬೃಹದ್ರಥಂತರಯೋರ್ವಿಧಾನಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ । ಏವಮೇಷೋಽಷ್ಟದೋಷ ಇತಿ(೧) ವ್ರೀಹ್ಯನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇ ಯವಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಃ (೨) ಅಪ್ರತೀತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವೀಕಾರಃ , ತಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ (೩) ಯವೇಷು ಉಪಾದೀಯಮಾನೇಷು ಯವಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ಸ್ವೀಕೃತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತ್ಯಾಗಃ (೪) ಪರಿತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಯವಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚತ್ವಾರೋ ದೋಷಾಃ ; ಏವಂ ಯವಾನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವ್ರೀಹಿಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚತ್ವಾರ ಇತ್ಯಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ।
ನನು ಯದಿ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ದ್ವೌ ವಿಹಿತೌ , ತರ್ಹ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವತ್ಸಮುಚ್ಚಯ , ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ ‘ಗತಿರನ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾ ಭೂದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಯ: , ಅಂಗಸಹಿತಪ್ರಧಾನಾನುಷ್ಠಾಪಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ಸಮುಚ್ಚಾಯಯತು , ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚೈತಾವಿತಿ ।
ನನು ಮಾ ಮಿಶ್ಯೇತಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾವುಭಯವಿಧ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಯೋಗೇ ವ್ರೀಹಿಭಿರೇಕವಾರಂ ಯವೈರಪ್ಯಪರವಾರಮಿಜ್ಯತಾಮಿತಿ ಗತ್ಯಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಂಗಾನುರೋಧೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೌ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಪೃಷ್ಠಸ್ತೋತ್ರಸಾಧನತ್ವೇನ ವಿಹಿತೇ ವಿಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ , ವಿಕೃತೌ ಗೋಸವಾಖ್ಯೈಕಾಹೇಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ತತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ಗೋಸವೇ ಉಭೇ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಂಗಭೂತದ್ಬೃಹದ್ರಥಂತರಸಾಹಿತ್ಯವಚನಾತ್ ಪೃಷ್ಠಸ್ತೋತ್ರಮಾವರ್ತತೇ , ಬೃಹತೈಕವಾರಂ ರಥಂತರೇಣೈಕವಾರಮಿತಿ । ಏವಮಿಹಾಂಗಭೂತವ್ರೀಹಿಯವಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಗ್ನೇಯಯಾಗಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ।
ಕಾರಣಮಾಹ –
ಅಶ್ರುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹ್ಯುಭೇ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಂಗಸಾಹಿತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ತೋತ್ರಾವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸಂಭವಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರುತಃ , ನೈವಮತ್ರ ವ್ರೀಹಿಯವಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ , ಯೇನಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸತ್ಯಂಗವಿಧಿಮಾತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಧಾನಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ , ಸಾ ಚಾಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಅಂಗಾನುರೋಧೇನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಲಾನಿ ಸಂಪನ್ನಾನೀತಿ ಭುಕ್ತವತಾಪಿ ಪುನರ್ಭೋಕ್ತವ್ಯಮೇವಮಿಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಾಹಿತ್ಯಾಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ದೃಶ್ಯತೇ , ಯಥಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯೈಂದ್ರವಾಯವಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಮೈತ್ರಾವರುಣಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯಾಶ್ವಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣರೂಪಾಂಗಾನುರೋಧೇನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಂಗಭೂತೇತಿ ।
ನನು ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗಾನುರೋಧೇನಾಽವೃತ್ತಿಃ ? ಯಾವತೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾಽನು ಮಿತಯಾಗಾ ವಿಧೀಯಂತೇ , ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ತು ತೇಷಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಹೀತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ನ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದತ್ವಮ್ ಸೋಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ; ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿಶಬ್ದಾ ಹಿ ರಸಮಭಿದಧತಿ ; ಸೋಮಮಭಿಷುಣೋತಿ ಸೋಮಂ ಪ್ಲಾವಯತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈ ರಸಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ । ಸೋಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಲತಾಪರಃ , ತತಶ್ಚ ಲತಾವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿರಯಂ ಕಥಮನುವಾದಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚ ಯಾಗವಿಧಾವಾನುಮಾನಿಕವಿಧಿಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪನ್ನ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯೇವಾಪೂರ್ವವಿಧಿಃ , ಇತರಾಣಿ ತ್ವಿಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಗ್ರಹಣಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾಯಕಾನೀತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ನಿರೂಪಿತಮಿತಿ ।
ಭವತ್ವಪೂರ್ವವಿಧಿಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ ? ಸೋಮವಾಕ್ಯವಿಹಿತಸೋಮಯಾಗೇ ಇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿದೇವತಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ವಿಧೀಯಂತಾಂ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂ ಹ್ಯತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಯದೀಮಾನಿ ದೇವತಾವಿಧಾನಾನಿ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ಸರ್ವಂ ಸಕೃತ್ ತ್ಯುಕ್ತಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ತಾವದ್ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಕೃತ್ ತ್ಯಾಗಸಂಭವೋ ದಶಮುಷ್ಟೀರ್ಮಿಮೀತೇ ಇತಿ ವಿಧೇಃ ಸೋಮಸ್ಯ ವಿಪುಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದಶಾಪಿ ಮುಷ್ಟಯೋ ಲತಾರೂಪೇಣ ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ ; ಅಭಿಷುಣೋತ್ಯಭಿಪ್ಲಾವಯತಿ ಗಾಲಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ರಸಭಾವೇನ ಯಾಗೋಪಯೋಗಾವಗಮಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ನಿಯತಪರಿಮಾಣೋದಕಕಲಶಜಲೈಃ ಸೇಕಾತ್ ।
ನ ಚ ಸರ್ವೋಽಪಿ ರಸಃ ಸಕೃತ್ ತ್ಯಜ್ಯೇತ , ನಾನಾದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದೀತಿ ।
ನನು ಪ್ರತೀಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿಕಂ ಗ್ರಹಣಾನಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಂತಾಂ , ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಹಿ ಪಾತ್ರೇಣ ಏಕೈಕೇನೇದ್ರವಾಯ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ರಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ , ನ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ಪಾತ್ರೇ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಃ ಸಂಮಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗ್ರಹಣಾನೀತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –
ಪೃಥಕ್ವಲ್ಪನಾನೀತಿ ।
ಏವಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಕೃತ್ತ್ಯಾಗಾಸಂಭವಮಭಿಧಾಯ ದೇವತಾವಿಧ್ಯಸಂಭವಮಾಹ –
ನ ತು ಸೋಮಯಾಗೋದ್ದೇಶೇನೇತಿ ।
ಏಷು ಹಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಗ್ರಹಣಾನ್ವಯೋ ದೇವತಾನಾಮವಗಮ್ಯತೇ , ಅತಃ ಕಥಂ ಯಾಗೇ ದೇವತಾವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇ ತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾದರ್ಥಾದ್ದೇವತಾನಾ ಯಾಗಾನ್ವಯಃ ।
ದಶಮುಷ್ಠ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ತರ್ಹ್ಯೇವ ಘಟತೇ , ಯದಿ ವಿಸ್ತಾರಃ ಪ್ರಾದೇಶಾದೂನಸ್ತಿರ್ಯಕ್ ಪ್ರಸಾರೇ ಹ್ಯೂರ್ಧ್ವತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋಽಲ್ಪತ್ವವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನೋಕ್ತಂ –
ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯೇತಿ ।
ಏಕಸೋಮಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಯೋಜನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗದರ್ಶನಾನ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪೇ ಹ್ಯೇಕ ಏವ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸತ್ಯುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಶ್ವಿನ ಇತಿ ।
ದಶಾನಾ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಆಶ್ವಿನೋ ಗ್ರಹಣಕಾಲೇ ದಶಮತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ , ಹೋಮಕಾಲೇ ತೃತೀಯತ್ವೇನ ಹೂಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ ವಿಕಲ್ಪೇ ಸತಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಏಕತ್ವೇನ ದಶಮತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ವಿಕಲ್ಪೇ ಸತಿ ಗ್ರಹಣಕಾಲೇ ಗ್ರಹಣಾಮೈಂದ್ರವಾಯವಾಗ್ರತ್ವಮೈಂದ್ರವಾಯವಪ್ರಾಥಮ್ಯವತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದೇಕತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಚರಮಭಾವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಗ್ರಹಣಾನ್ಯಾವರ್ತಂತಾಂ ಕಥಂ ಯಾಗಾವೃಸ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದ್ , ಯತೋಽಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಹ –
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾಂಚನ ದೇವತಾಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರ ವಾಯ್ವಾದಿನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರೀಹಿಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ಹಿ ಯಾಗಾಭ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವ್ರೀಹಿಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಃ , ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ಪುರೋಡಾಶಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪುರೋಡಾಶಚೋದನಯೈವೌಷಧಿದ್ರವ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವ್ರೀಹಯೋಽಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪೂರಣಾರ್ಥಾ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿರ್ವೀಹಿಭಿರೇವೇತಿ ನಿಯಮಯೇತ್ತತ್ರ ಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಏವಂ ಯವಶ್ರುತೇರಪಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ವ್ರೀಹಿಸಮುಚ್ಚಯೇ ತದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಾರ್ಥತಯೇತಿ ।
ಏಕಪುರೋಡಾಶಾರ್ಥತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದ್ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಗತ್ಯಂತರಸದ್ಭಾವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಭಾವಮಾಹ –
ನ ತು ನಾಡೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತಿರ್ನೇಯೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮಿವ ಭಾತಿ , ತತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸಾಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಹ್ಯಪೇಕ್ಷಾಭಾವ ಉತ್ಸರ್ಗಃ , ತಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಽಪವಾದಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಫಲಕೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ತುಲ್ಯಬಲಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವೋಪಾಧಿರಂತಃಕರಣಾದಿರ್ನಾಡೀಪುರೀತತೋರಾಶ್ರಿತಃ , ಜೀವಸ್ತು ನ ಕ್ವಾಪೀತಿ ಕಥಮಾಧಾರತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತೇತ್ಯಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕಿಮಿತ್ಯಾಧಾರತ್ವೋಪಚಾರಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಉಪಾಧೀನಾಮಸಮುದಾಚಾರಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದುಪಾಧ್ಯುಪಶಾಂತೇಶ್ಚ ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಚಾರ ಏವಂ ಜೀವೋಪಾಧ್ಯಾಧಾರತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಡ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಚಾರೋಽಸ್ತು , ತತ ಔಪಚಾರಿಕಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮತ ಆಹ –
ಸುಷುಪ್ತದಶಾರಂಭಾಯೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಉಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮುಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ಉಪಾಧೀನಾಂ ಲೀನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಮಪ್ರಧಾನತಯೇತಿ ।
ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವೇ ಹಿ ನಾಡೀಪುರಿತದ್ದ್ಬ್ರಹ್ಮಸು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಜೀವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನಿರಸ್ತಮ್ , ತನ್ನಿರಾಸಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೀತಾರ್ಥಂ ಗತಾರ್ಥಮ್ ।
ತದ್ಯತ್ರೈತದಿತಿ ।
ನಾಡೀಷ್ವಾದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಂ ಪ್ರವೇಶಃ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯ ಉಕ್ತಸ್ತತ್ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಏತತ್ ಸ್ವಪ್ನಂ ಸುಪ್ತಃ ಕುರ್ವನ್ ಓದನಪಾಕಂ ಪಚತೀತಿವತ್ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ।
ಉಪಸಹೃತಸರ್ವಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತಕಾಲುಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸನ್ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ತದಾ ಆಸು ರಶ್ಮಿಪೂರ್ಣಾಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ತದಾಗಮನಾವಧಿಮಜಾತಶತ್ರುರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪಪ್ರಚ್ಛ –
ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತಿ ।
ಏತದಾಗಮನಂ ಕುತ ಆಗಾತ್ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥೮॥