సన్ధ్యే సృష్టిరాహ హి ।
ఇదానీం తు తస్యైవ జీవస్యావస్థాభేదః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వసిద్ధ్యర్థం ప్రపఞ్చ్యతే
కిం ప్రబోధ ఇవ స్వప్నేఽపి పారమార్థికీ సృష్టిరాహోస్విన్మాయామయీతి ।
యద్యపి బ్రహ్మణోఽన్యస్యానిర్వాచ్యతయా జాగ్రత్స్వప్నావస్థాగతయోరుభయోరపి సర్గయోర్మాయమయత్వం తథాపి యథా జాగ్రత్సృష్టిర్బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్ప్రాగనువర్తతే । బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్తు నివర్తతే । ఎవం కిం స్వప్నసృష్టిరాహోస్విత్ప్రతిదినమేవ నివర్తత ఇతి విమర్శార్థః ॥ ద్వయోః ఇహలోకపరలోకస్థానయోః । సన్ధౌ భవం సన్ధ్యమ్ । ఐహలౌకికచక్షురాద్యవ్యాపారాద్రూపాదిసాక్షాత్కారోపజననాదనైహలౌకికం పారలౌకికేన్ద్రియాదివ్యాపారస్య చ భవిష్యతోఽప్రత్యుత్పన్నత్వేన న పారలౌకికమ్ । నచ న రూపాదిసాక్షాత్కారోఽస్తి స్వప్నదృశః । తస్మాదుభయోర్లోకయోరస్యాన్తరాలత్వమితి బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్ప్రాక్తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతి । అయమభిసన్ధిః ఇహ సర్వాణ్యేవ మిథ్యాజ్ఞానాన్యుదాహరణం తేషాం సత్యత్వం ప్రతిజ్ఞాయతే । ప్రకృతోపయోగితయా తు స్వప్నజ్ఞానముదాహృతమ్ । జ్ఞానం యమర్థమవబోధయతి స తథైవేతి యుక్తమ్ । తథాభావస్య జ్ఞానారోహాత్ । అతథాత్వస్య త్వప్రతీయమానస్య తథాభావప్రమేయవిరోధేన కల్పనాస్పదత్వాత్బాధకప్రత్యయాదతథాత్వమితి చేత్ । న । తస్య బాధకత్వాసిద్ధేః । సమానగోచరే హి విరుద్ధార్థోపసంహారిణీ జ్ఞానే విరుధ్యేతే । బలవదబలవత్త్వానిశ్చయాచ్చ బాధ్యబాధకభావం ప్రతిపద్యేతే । న చేహ సమానవిషయత్వం, కాలభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేః । యథాహి క్షీరం దృష్టం కాలాన్తరే దధి భవతి, ఎవం రజతం దృష్టం కాలాన్తరే శుక్తిర్భవేత్ । నానారూపం వా తద్వస్తు । తద్యస్య తీవ్రాతపక్లాన్తిసహితం చక్షుః స తస్య రజతరూపతాం గృహ్ణాతి । యస్య తు కేవలమాలోకమాత్రోపకృతం, స తస్యైవ శుక్తిరూపతాం గృహ్ణాతి । ఎవముత్పలమపి నీలలోహితం దివా సౌరీభిర్భాభిరభివ్యక్తం నీలతయా గృహ్యతే । ప్రదీపాభివ్యక్తం తు నక్తం లోహితతయా । ఎవమసత్యాం నిద్రాయాం సతోఽపి రథాదీన్న గృహ్ణాతి నిద్రాణస్తు గృహ్ణాతీతి సామగ్రీభేదాద్వా కాలభేదాద్వా విరోధాభావః । నాపి పూర్వోత్తరయోర్బలవదబలవత్త్వనిర్ణయః । ద్వయోరపి స్వగోచరచారితయా సమానత్వేన వినిగమనాహేతోరభావాత్ । తస్మాదప్యవశ్యమవిరోధో వ్యవస్థాపనీయః । తత్సిద్ధమేతత్ । వివాదాస్పదం ప్రత్యయాః, సమ్యఞ్చః, ప్రత్యయత్వాత్ , జాగ్రత్స్తమ్భాదిప్రత్యయవదితి । ఇమమర్థం శ్రుతిరపి దర్శయతి “అథ రథాన్ రథయోగాన్ పథః సృజతే”(బృ.ఉ. ౪-౩-౧౦) ఇతి । నచ “న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇతి విరోధాదుపచరితార్థాం సృజత ఇతి శ్రుతిర్వ్యాఖ్యేయా । సృజత ఇతి హి శ్రుతేర్బహుశ్రుతిసంవాదాత్ప్రమాణాన్తరసంవాదాచ్చ బలీయస్త్వేన తదనుగుణతయా న తత్ర రథా ఇత్యస్యా భాక్తత్వేన వ్యాఖ్యానాత్ । జాగ్రదవస్థాదర్శనయోగ్యా న సన్తి న తు రథా న సన్తీతి । అత ఎవ కర్తృశ్రుతిః శాఖాన్తరశ్రుతిరుదాహృతా । ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వాచ్చాస్య పారమార్థికత్వం వియదాదిసర్గవత్ । నచ జీవకర్తృకత్వాన్న ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వమితి సామ్ప్రతమ్ । “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇతి ప్రాజ్ఞస్యైవ ప్రకృతత్వాత్ । జీవకర్తృకత్వేఽపి చ ప్రాజ్ఞాదభేదేన జీవస్య ప్రాజ్ఞత్వాత్ । అపిచ జాగ్రత్ప్రత్యయసంవాదవన్తోఽపి స్వప్నప్రత్యయాః కేచిద్దృశ్యన్తే । తద్యథా స్వప్నే శుక్లామ్బరధరః శుక్లమాల్యానులేపనో బ్రాహ్మణాయనః ప్రియవ్రతం ప్రత్యాహప్రియవ్రత, పఞ్చమేఽహని ప్రాతరేవోర్వరాప్రాయభూమిదానేన నరపతిస్త్వాం మానయిష్యతీతి । స చ జాగ్రత్తథాత్మనో మానమనుభూయ స్వప్నప్రత్యయం సత్యమభిమన్యతే । తస్మాత్సన్ధ్యే పారమార్థికీ సృష్టిః ॥ ౧ ॥
నిర్మాతారం చైకే పుత్రాదయశ్చ ॥ ౨ ॥
ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే –
మాయామాత్రం తు కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ ।
ఇదమత్రాకూతమ్ । న తావత్క్షీరస్యేవ దధి రజతస్య పరిణామః శుక్తిః సమ్భవతి । నహి జాత్వీశ్వరగృహే చిరస్థితాన్యపి రజతభాజనాని శుక్తిభావమనుభవన్తి దృశ్యన్తే । న చేతరస్య రజతానుభవసమయేఽన్యోఽనాకులేన్ద్రియో న తస్య శుక్తిభావమనుభవతి ప్రత్యేతి చ । న చోభయరూపం వస్తు । సామగ్రీభేదాత్తు కదాచిదస్య తోయభావోఽనుభూయతే కదాచిన్మరీచితేతి సామ్ప్రతమ్ । పారమార్థికే హ్యాస్య తోయభావే తత్సాధ్యాముదాన్యోపశమలక్షణార్థక్రియాం కుర్యాన్మరీచిసాధ్యామపి రూపప్రకాశలక్షణామ్ । న మరీచిభిః కస్యచిత్తృష్ణజ ఉదన్యోపశామ్యతి । నచ తోయమేవ ద్వివిధముదన్యోపశమనమతదుపశమనమితి యుక్తమ్ । తదర్థక్రియాకారిత్వవ్యాప్తం తోయత్వం మాత్రయాపి తామకుర్వత్తోయమేవ న స్యాత్ । అపిచ తోయప్రత్యయసమీచీనత్వాయాస్య ద్వైవిధ్యమభ్యుపేయతే తచ్చాభ్యుపగమేఽపి న సేద్ధుమర్హతి । తథాహి - అసమర్థవిధాపాతి తోయమేతదితి మన్వానో న తృష్ణయాపి మరీచితోయమభిధావేత్యథా మరీచీననుభవన్ । అథాశక్తమభిమన్యమానోఽభిధావతి । కిమపరాద్ధం మరీచిషు తోయవిపర్యాసేన సర్వజనీనేన యత్తమతిలఙ్ఘ్య విపర్యాసాన్తరం కల్ప్యతే । నచ క్షీరదధిప్రత్యయవదాచార్యమాతులబ్రాహ్మణప్రత్యయవద్వా తోయమరీచివిజ్ఞానే సముచ్చితావగాహినీ స్వానుభవాత్పరస్పరవిరుద్ధయోర్బాధ్యబాధకభావావభాసనాత్ । తత్రాపి రజతజ్ఞానం పూర్వముత్పన్నం బాధ్యముత్తరం తు బాధకం శుక్తిజ్ఞానం ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య । రజతజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రాపకాభావేన శుక్తేరప్రాప్తాయాః ప్రతిషేధాసమ్భవాత్పూర్వజ్ఞానప్రాప్తం తు రజతం శుక్తిజ్ఞానమపబాధితుమర్హతి । తదపబాధాత్మకం చ స్వానుభవాదవసీయతే । యథాహుః “ఆగామిత్వాదబాధిత్వా పరం పూర్వం హి జాయతే । పూర్వం పునరబాధిత్వా పరం నోత్పద్యతే క్వచిత్” । నచ వర్తమానరజతావభాసి జ్ఞానం భవిష్యత్తామస్యాగోచరయన్న భవిష్యతా స్వసమయవర్తినీం శుక్తిం గోచరయతా ప్రత్యయేన బాధ్యతే, కాలభేదేన విరోధాభావాదితి యుక్తమ్ । మా నామాస్య జ్ఞాసీత్ప్రత్యక్షం భవిష్యత్తాం తత్పృష్ఠభావి త్వనుమానముపకారభావహేతుమివాసతి వినాశప్రత్యయోపనిపాతే స్థేమానమాకలయతి । అసతి వినాశప్రత్యయోపనిపాతే రజతమిదం స్థిరం రజతత్వాదనుభూతప్రత్యభిజ్ఞాతరజతవత్ । తథాచ రజతగోచరం ప్రత్యక్షం వస్తుతః స్థిరమేవ రజతం గోచరయేత్ । తథాచ భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానకాలం, రజతం వ్యాప్నుయాదితి విరోధాచ్ఛుక్తిజ్ఞానేన బాధ్యతే । యథాహుః “రజతం గృహ్యమాణం హి చిరస్థాయీతి గృహ్యతే । భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానకాలం వ్యాప్నోతి తేన తత్” ॥ ఇతి । ప్రత్యక్షేణ చిరస్థాయీతి గృహ్యత ఇతి కేచిద్వ్యాచక్షతే । తదయుక్తమ్ । యది చిరస్థాయిత్వం యోగ్యతా న సా ప్రత్యక్షగోచరః శక్తేరతీన్ద్రియత్వాత్ । అథ కాలాన్తరవ్యాపిత్వం, తదప్యయుక్తం, కాలాన్తరేణ భవిష్యతేన్ద్రియస్య సంయోగాయోగాత్తదుపహితసీమ్నో వ్యాపిత్వస్యాతీన్ద్రియత్వాత్ । నచ ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యయవదత్రాస్తి సంస్కారః సహకారీ యేనావర్తమానమప్యాకలయేత్ । తస్మాదత్యన్తాభ్యాసవశేన ప్రత్యక్షానన్తరం శీఘ్రతరోత్పన్నవినశ్యదవస్థానుమానసహితప్రత్యక్షాభిప్రాయమేవ చిరస్థాయీతి గృహ్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ । అత ఎవైతత్సూక్ష్మతరం కాలవ్యవధానమవివేచయన్తః సౌగతాః ప్రాహుః, ద్వివిధో హి విషయః ప్రత్యక్షస్య గ్రాహ్యశ్చాధ్యవసేయశ్చ । గ్రాహ్యక్షణ ఎకః స్వలక్షణోఽధ్యవసేయశ్చ సన్తాన ఇతి । ఎతేన స్వప్నప్రత్యయో మిథ్యాత్వేన వ్యాఖ్యాతః । యత్తు సత్యం స్వప్నదర్శనముక్తం తత్రాప్యాఖ్యాత్రా బ్రాహ్మణాయనేనాఖ్యాతే సంవాదాభావాత్ । ప్రియవ్రతస్యాఖ్యాతసంవాదస్తు కాకతాలీయో న స్వప్నజ్ఞానం ప్రమాణయితుమర్హతి । తాదృశస్యైవ బహులం విసంవాదదర్శనాత్ । దర్శితశ్చ విసంవాదో భాష్యకృతా కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తిం వివృణ్వతా ।
రజన్యాం సుప్త ఇతి ।
రజనీసమయేఽపి హి భారతాద్వర్షాన్తరే కేతుమాలాదౌ వాసరో భవతీతి భారతే వర్ష ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩ ॥
సూచకశ్చ హి శ్రుతేరాచక్షతే చ తద్విదః ।
దర్శనం సూచకం తచ్చ స్వరూపేణ సత్ । అసత్తు దృశ్యమ్ । అత ఎవ స్త్రీదర్శనస్వరూపసాధ్యాశ్చరమధాతువిసర్గాదయో జాగ్రదవస్థాయామనువర్తన్తే । స్త్రీసాధ్యాస్తు మాల్యవిలేపనదన్తక్షతాదయో నానువర్తన్తే ।
న చాస్మాభిః స్వప్నేఽపి ప్రాజ్ఞవ్యాపార ఇతి ।
ప్రాజ్ఞవ్యాపారత్వేన పారమార్థికత్వానుమానం ప్రత్యక్షేణ బాధకప్రత్యయేన విరుధ్యమానం నాత్మానం లభత ఇతి భావః । బన్ధమోక్షయోరాన్తరాలికం తృతీయమైశ్వర్యమితి ॥ ౪ ॥
పరాభిధ్యానాత్తు తిరోహితం తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ ।
దేహయోగాద్వా సోఽపి
ఇతి సూత్రద్వయం కృతోపపాదనమస్మాభిః ప్రథమసూత్రే । నిగదవ్యాఖ్యాతం చైతయోర్భాష్యమితి ॥ ౫ ॥
దేహయోగాద్వా సోఽపి ॥ ౬ ॥
సంధ్యే సృష్టిరాహ హి ॥౧॥ కర్మఫలస్య యాతాయాతరూపత్వేన పూర్వం వైరాగ్యం నిరూపితమ్ । ఇదానీం విరక్తస్య తత్త్వపదార్థవివేకార్థం ద్వితీయః పాద ఆరభ్యతే । తత్రాపి న స్థానతోఽపీ (బ్ర.అ.౩.పా.సూ.౧౧) త్యతః ప్రాక్ త్వంపదార్థో వివేచితః , తత ఆరభ్య తత్పదార్థః । ఆద్యాధికరణస్య తాత్పర్యమాహ –
తస్యైవేతి ।
యస్య పూర్వస్మిన్పాదే జాగ్రదవస్థాయామిహలోకపరలోకసంచార ఉక్తః తస్యైవేత్యర్థః ।
ప్రయోజనమాహ –
స్వయంజ్యోతిష్ఠ్వేతి ।
జాగ్రదవస్థాయాం హ్యాదిత్యాదిసంకరాద్ దుర్వివేకమాత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ఠ్వం , తత్ర యది స్వప్నోఽపి సత్యః స్యాత్ తదవస్థం దుర్వివేకత్వమితి తన్మిథ్యాత్వాముచ్యతే । మనస్తు స్వప్నే సదపి దృశ్యత్వాన్నాత్మభాసకమ్ ।ఆదిత్యాదీనాం దృశ్యత్వావిశేషేఽపి స్వరూపతోఽపి వ్యతిరేకసమర్థనార్థమర్థవతీ మిథ్యాత్వచిన్తా । ఆరమ్భణాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౪) సమస్తభేదమిథ్యాత్వోపపాదనాదజామిత్వాయ ప్రపఞ్చయతే ఇత్యుక్తిః ।
రథాదిసర్గామ్నానాద్రథాద్యభావామ్నానాచ్చ సంశయమాహ –
కిమితి ।
సర్వవికారమిథ్యాత్వస్యాధస్తాత్సాధనాద్ న పూర్వపక్షిణో దృష్టాన్తసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
స్వప్నస్య వ్యావహారికత్వమస్తి న వేతి చిన్త్యత ఇత్యర్థః । అనేన ప్రపఞ్చ్యత ఇత్యేతద్వివృతమ్ ।
ద్వయోర్లోకస్థానయోః సంధౌ భవతీతి సంధ్యమితి భాష్యం న యుక్తం , స్వప్నస్యేహైవ లోకేఽనుభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఐహలౌకికేతి ।
యథా లోకే గ్రామసంధిర్ద్వౌ గ్రామౌ భజతే , ఎవం స్వప్న ఉభౌ లోకౌ లక్షణతః స్పృశతి , తత్ర పరలోకస్యైతల్లోకవర్తిచక్షురాద్యజన్యరూపాదిసాక్షాత్కారవత్త్వం వ్యాపారవిరహాచ్చేదనైహలౌకికత్వం స్వప్నస్య , తర్హ్యైహలౌకికసుషుప్తేరప్యనైహలౌకికత్వం స్యాదత ఆహ –
రూపాదిసాక్షాత్కారోపజననాదితి ।
చక్షురాదిశబ్దో గోలకాభిప్రాయః ; కరణానాం లోకద్వయేఽప్యవిశేషాత్ ।
స్వప్నస్య పరలోకలక్షణవత్త్వముక్త్వా ఇహలోకలక్షణవత్త్వమాహ –
పారలౌకికేతి ।
అత్రాపి పారలౌకికసుషుప్తేరపారలౌకికత్వవ్యావృత్తయే న చ న రూపాదీత్యుక్తమ్ ।
సంధ్యే స్థానే తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతీతి భాష్యమయుక్తమ్ ; ఆరమ్భణాధికరణాదౌ సర్వకార్యమిథ్యాత్వసమర్థనాదత ఆహ –
బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాదితి ।
స్వప్నసత్యత్వం వక్తుం న శక్యతే ఇదంరజతాదిబోధేష్వివ బాధవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
జ్ఞానం సర్వం యథార్థమితి పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
తర్హి స్వప్నోదాహరణమయుక్తం సర్వభ్రమేషు విప్రతిపత్తేరవిశేషాదత ఆహ –
ప్రకృతోపయోగితయేతి ।
స్వప్రకాశిత్వశ్రుతౌ ప్రకృతమాత్రాయం పురుషః స్వయంజ్యోతిర్భవతీతి ।
బాధకత్వాసిద్ధిముపపాదయితుం పరాభిమతబాధకత్వరూపమనువదతి –
సమానగోచరే ఇతి ।
సమానగోచరవిరుద్ధార్థజ్ఞానయోరపి సత్ప్రతిపక్షయోరివ న బాధ్యబాధకత్వమిత్యత ఉక్తం –
బలవదబలవత్త్వేతి ।
తత్ర తావదిదంరజతాదిజ్ఞానానాం నేదంరజతాదిజ్ఞానానాం చ విరోధాభావమాహ – నాపి పూర్వోత్తరయోర్బలవదబలవత్త్వనిశ్చయ ఇత్యతః ప్రాక్తనేన గ్రన్థేన ।
నీలోత్పలే రాత్రౌ రక్తత్వభ్రమో భవతి తముపపాదయతి –
ఎవముత్పలమపీతి ।
తస్మాదపీతి ।
అపికారేణ ప్రాగుక్తం విరోధాభావం సముచ్చినోతి । వివాదాస్పదం ప్రత్యయా ఇతి నియతలిఙ్గత్వాత్సామానాధికరణ్యమ్ । రథైర్యుజ్యన్త ఇతి రథయోగా అశ్వాదయః । పథో రథమార్గాన్ ।
బహుశ్రుతిసంవాదాదితి ।
బహుశ్రుతయః స హి కర్తేత్యాద్యా ఉదాహృతా భాష్యే । ప్రమాణాన్తరమ్ ఉక్తమనుమానం వక్ష్యమాణం ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వహేతుకమ్ ।
భాక్తత్వేనేతి ।
భక్తిః సంకోచః ।
తమేవాహ –
జాగ్రదితి ।
బహుశ్రుతివిరోధాదిత్యేతత్స్పష్టయతి –
అత ఎవేతి ।
కర్తృశ్రుతిః స హి కర్తేత్యేషా బార్హదారణ్యకీ । శాఖాన్తరశ్రుతిస్తు ఎష సుప్తేష్విత్యాద్యా కఠశాఖాగతా ।
అనుమానాన్తరం వక్ష్యమాణమిత్యుక్తం తదాహ –
ప్రాజ్ఞేతి ।
హేతోరసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
న చ జీవకర్తృకత్వాదితి ।
య ఎష సుప్తేష్వితి వాక్యస్యాధస్తాత్ ప్రాజ్ఞస్యైవ పరమాత్మన ఎవ ప్రకృతత్వాదిత్యర్థః ।
విమతిపదం సత్యం స్వప్నత్వాత్ , సంవాదిస్వప్నవదిత్యాహ –
అపి చేతి ।
బ్రాహ్మణా అయనమాశ్రయో యస్య స తథా । స్వయం తు బ్రాహ్మణాభాస ఇత్యర్థః । తథావిధేనోక్తమపి స్వప్నే సత్యం భవతి కిం పునరన్యదితి భావః । ప్రియవ్రతం ప్రియవ్రతనామానం కంచిత్ । ఉర్వరా సర్వసస్యా భూః ॥౧॥౨॥
యదుక్తం క్షీరదధివత్కాలభేదేనైకస్య శుక్తిరజతాత్మకత్వాదవిరోధో రజతశుక్తిజ్ఞానయోరితి , తత్రాహ –
న తావత్క్షీరస్యేవేత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య రాజాదేర్గృహే వస్తుతో యదీదం రజతం స్యాత్ , తర్హి , కాలాన్తరేఽపి శుక్తిర్న స్యాద్ , రాజమన్దిరగతరజతకుమ్భవదిత్యుక్తమ్ , ఇదానీం యదాపి రజతత్వేనానుభూయతే , తదైవ పురుషాన్తరే విసంవాదాదపి న వాస్తవం రజతత్వమిత్యాహ –
న చేతరస్యేతి ।
అన్యోఽనాకులేన్ద్రియస్తస్య శుక్తిభావం నానుభవతీత్యేతన్నేతి వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –
ప్రత్యేతి చేతి ।
శుక్తిభావమిత్యనుషఙ్గః । శుక్తిరజతాత్మకమేకమేవ వస్తు గ్రహణసామగ్రీభేదాత్కదాచిచ్ఛుక్తిత్వేన జ్ఞాయతే , కదాచిద్రజతత్వేన జ్ఞాయతే ।
మా భూత్పరిణామ ఇతి యదుక్తం తద్దూషయతి –
న చోభయరూపమితి ।
ఇష్టప్రసఙ్గతామాశఙ్క్యాహ –
న మరీచిభిరితి ।
తృష్ణజః పిపాసోః । స్వపితృషోర్నజిఙితి తృషేర్నజిఙ్ ప్రత్యయః । ఉదన్యా పిపాసా ।
నను మా కుర్వన్తు మరీచయస్తోయసాధ్యామర్థక్రియాం , సన్తు చ తోయం , కా బాధా ? తోయస్య ద్వ్యాత్మకత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ తోయమేవేతి ।
పిపాసోపశమకముదకమిత్యైకరూప్యస్య సతి సంభవే న ప్రయోజకద్వైవిధ్యం కల్ప్యమిత్యర్థః ।
అకల్పనే చ వ్యాపకవ్యావృత్త్యా వ్యాప్యవ్యావృత్తిమప్యాహ –
తదర్థేతి ।
నను న కల్ప్యతే , కిన్తు దృశ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య ప్రయోజకద్వైవిధ్యాభ్యుపగమేనాపి పరిహరతి –
అపి చేతి ।
మరీచిషు తోయమవభాసమానమర్థక్రియాయామసమర్థమితి భాసేత సమర్థమితి వా , నాద్య ఇత్యాహ –
అసమర్థవిధేతి ।
అసమర్థస్య విధా ప్రకారస్తం పతతి ప్రాప్నోతి తథోక్తమ్ । యథా మరీచీన్ శుద్ధానిత్యర్థః ।
పూర్వం క్షీరస్యేవ దధి న రజతస్య శుక్తిః పరిణామ ఇత్యర్థం దూషణమభాణి , సంప్రతి ప్రతీతిరపి తథా నాస్తీత్యాహ –
న చ క్షీరదధిప్రత్యయవదితి ।
ఆచార్యాదౌ న పరిణామః కిం త్వపేక్షామాత్రమ్ । ఎవం తావత్ జ్ఞానద్వయస్య విరుద్ధార్థత్వవిషయత్వముక్తమ్ । అథ యదుక్తం బాధ్యబాధకభావో న జ్ఞానయోర్నిర్ణీయతే ; స్వగోచరశూరత్వాద్ ద్వయోరితి తత్ర స్వగోచరశూరత్వేఽప్యర్థాద్విరోధముపరిష్టాద్వక్ష్యతి ।
ఇదానీం బాధ్యబాధకభావం నిగమయతి –
తత్రాపీతి ।
పరం శుక్తిజ్ఞానమబాధిత్వైవ పూర్వం రజతజ్ఞానం జాయతే , కుతః ? పరస్యాగామిత్వాద్ భవిష్యత్త్వాదప్రాప్తేస్తన్నిషేధస్య పూర్వేణ కర్తుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
నను తర్హి పూర్వమపి పరేణ న బాధ్యతే , స్వవిషయశూరత్వాదుభయోరితి , తత్రాహ –
పూర్వం పునరితి ।
సత్యం తథాపి పూర్వప్రతీతార్థాభావబోధిత్వాత్ తస్య బాధకమిత్యర్థః ।
స్వవిషయశూరత్వేఽపి అర్థాద్విరోధం వక్ష్యతీత్యవాదిష్మ , తమాహ –
న చ వర్తమానరజతావభాసీత్యాదినా ।
వర్తమానరజతావభాసి విజ్ఞానమత ఎవాస్య రజతస్య భవిష్యత్తామగోచరయద్ భవిష్యతా శుక్తిప్రత్యయేన స్వసమయవర్తినీం శుక్తిం గోచరయతా న బాధ్యతే , కుతః ? కాలభేదేన విరోధాభావాదిత్యేతన్న చ యుక్తమితి యోజనా ।
అత్ర హేతుమాహ –
మా నామేతి ।
అస్య రజతస్య భవిష్యత్తాం మా జ్ఞాసీన్నామ మా ప్రకాశయతు నామ ।
ఉపకారభావహేతుమివేతి ।
ఇదం రజతముపకారకం రజతత్వాత్సంమతవదితి యథేత్యర్థః । వినాశం ప్రత్యేతి వస్తు యేన స వినాశప్రత్యయో వినాశః కారణమ్ । రజతజ్ఞానకాలమారభ్య యావచ్ఛుక్తిజ్ఞానకాలం రజతవినాశహేత్వదర్శనాత్ స్థాయిత్వే శుక్తిత్వరజతయోరేకదైకత్ర విరోధాదర్థాద్ బాధ్యబాధకత్వం జ్ఞానయోరిత్యర్థః । అనుమానానుగృహీతప్రత్యక్షేణ గృహ్యమాణం రజతం చిరస్థాయీతి గృహ్యతే ఇతి వ్యాఖ్యాస్యతి । తేన తద్రజతం భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానస్య యః కాలః తం వ్యాప్నోతీతి వార్తికార్థః ।
నను యథా ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షం కాలాన్తరవర్తినీం తత్తాం గృహ్ణాతి , ఎవం రజతప్రత్యక్షమపి భవిష్యత్తాం రజతస్య గ్రహీష్యతి , అత ఆహ –
న చ ప్రత్యభిజ్ఞేతి ।
అత్యన్తాభ్యాసవశేనేతి సూక్ష్మకాలవ్యవధానాగణనే హేతుః । పరిచ్ఛేదానన్తరక్షణే అనుమానస్య ప్రత్యక్షం ప్రతి సహకారిత్వాత్తదా చ తస్య వినశ్యత్త్వాద్వినశ్యదవస్థత్వోక్తిః । ఎతత్సూక్ష్మతరం కాలవ్యవధానమవివేచయన్తః సౌగతా అనుమానగమ్యోఽపి సంతానోఽనుగతరూపః ప్రత్యక్షాధ్యావసేయః స్వలక్షణగ్రహణాదధ్యుపర్యవసేయ ఇత్యాహురిత్యర్థః ।
ఇదంరజతాదిభ్రమాణాం బాధముపపాద్య ప్రకృతే యోజయతి –
ఎతేనేతి ।
స్వప్నస్య య ఆఖ్యాతో బ్రాహ్మణాభాసస్తేన సహ జాగరణే గత్వా ఆఖ్యాతే త్వయా మమైతదుక్తమిత్యభిధానే తేన చ నేత్యుక్తే వింసవాదాత్తత్రాపి స్వప్నే న సత్యత్వమితి శేషః ।
భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –
రజన్యామితి ।
భారతవర్షే వాసరమితి భారతగ్రహణవ్యవచ్ఛేద్యమాహ –
రజనీతి ।
భారతవర్షే యో రజనీసమయస్తస్మిన్నపీత్యర్థః । కేతుమాలమితి మేరోః పశ్చిమదేశః ॥౩॥
నను కుఞ్జరారోహాదిదర్శనం స్వప్నే సూచకం తచ్చ సత్యమితి కథం మిథ్యాభూతస్య స్వప్నస్య సూచకత్వం సూత్రే ఉచ్యతే ? తత్రాహ –
తచ్చ స్వరూపేణేతి ।
విషయావిశేషితరూపేణ జ్ఞానమాత్రరూపేణ సత్ । తచ్చ న సూచకమ్ । యతః కుతశ్చిజ్ జ్ఞానాద్యస్య కస్యచిత్ సూచనప్రసఙ్గాత్ । అసత్తు దృశ్యం తస్మాత్తదుపహితం దర్శనం సూచకమ్ । తచ్చ మిథ్యైవేత్యర్థః । యది సూచకత్వం స్వప్నస్యోపేయతే తర్హ్యర్థక్రియాకారిత్వమహత్త్వసంయోగాత్ జాగ్రద్వద్ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాదర్వాగబాధః స్యాత్ ।
అతశ్చ పూర్వాపరవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అత ఎవేతి ।
అస్తి మిథ్యాభూతఖ్యాద్యుపహితస్యాపి స్వప్నదర్శనస్య వ్యావహారికం సత్త్వమ్ । అత ఎవాద్రాక్షం స్వప్నమహమితి మిథ్యార్థోపహితం స్వప్నదర్శనమనుమన్యతే । యుక్తయా తు తస్య మిథ్యార్థోపహితత్వాన్మిథ్యాత్వముచ్యతే । అర్థస్తు స్వాప్నో మిథ్యా , న చ వ్యావహారికమపి సత్త్వం తస్యాస్తీతి న పూర్వాపరవిరోధ ఇత్యర్థః । స్వప్నః సత్యః , ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వాదిత్యనుమితే న చాస్మాభిరితి భాష్యేణ స్వప్నస్య ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వమభ్యునుజ్ఞాయతే తత్ర హేతుస్వీకారే హేతుమత్సత్యత్వమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ – ప్రాజ్ఞవ్యాపారత్వేనేతి ॥౪॥
తస్యాభిధ్యానాత్తృతీయం దేహభేదే విశ్వైశ్వర్యమితి భాష్యోదాహృతశ్రుతౌ తృతీయశబ్దార్థమాహ –
బన్ధమోక్షయోరితి ।
సగుణబ్రహ్మోపాసనఫలమీశ్వరసాయుజ్యం హి న బన్ధో దుఃఖాభావాన్న మోక్షో భేదాశ్రయత్వాదతోఽన్తరాలవర్తీత్యర్థః ।
కృతోపపాదనమితి ।
ప్రథమసూత్రే హి స్వప్రకాశస్యాప్యవిద్యావిషయత్వసమర్థనాత్ జీవస్యైశ్వర్యతిరోధానమ్ అవిద్యాదేర్మిథ్యాత్వేన తత్త్వసాక్షాత్కారాన్నివృత్తేరభివ్యక్తిశ్చ సమర్థితేతి అధ్యాసాత్మకశ్చ దేహయోగః సమర్థిత ఇత్యర్థః ॥౫॥౬॥ సుప్తేషు ప్రాణేషు య ఎష సాక్షీ జాగర్తి , న స్వపితి । కథం న స్వపిత్యత ఆహ – కామం కామం తం తమభిప్రేతం విషయం నిర్మిమాణో జాగర్తి యస్తదేవ శుక్రం శుద్ధమమృతం బ్రహ్మోచ్యతే ।
వృణీష్వేతి ।
నచికేతసం ప్రతి మృత్యువచనమ్ । కామ్యపుత్రాదీనాం కామభాజంప్రకామభాజమతిశయభాజమ్ । తద్ బ్రహ్మ కశ్చిత్ కశ్చిదపి నాత్యేతి ఉశబ్ద ఎవార్థే । నాత్యేత్యేవేత్యర్థః । అథో స్వయంజ్యోతిష్ట్వకథనానన్తరమ్ । అన్యే ఆహుః । అస్యాత్మనో జాగరితదేశ ఎవైష యః స్వప్నః ।
అత్ర హేతుమాహ –
యాని హి జాగ్రత్పురుషః పశ్యతి తాన్యేవ సుప్తోపి పశ్యతీతి ।
బహీష్కులాయాదితి ।
స్వప్నావస్థాయాం ప్రాణేన రక్షన్నవరం కులాయం కుత్సితం నీడం శరీరం తస్మాత్కులాయాద్వహిశ్చరిత్వా తస్మిన్నభిమానమకృత్వేత్యర్థః । స ఆత్మా యత్ర కామం యత్ర కామో భవతి తత్ర విషయే ఈయతే గచ్ఛతి । స్వప్నయా స్వప్నరూపయాఽన్తఃకరణవృత్త్యేత్యర్థః । స్వయమాత్మా జాగ్రద్దేహం విహత్య నిశ్చేష్టమాపాద్య । దేహవ్యాపారో హ్యాత్మభోగార్థః భోగార్థం కర్మణశ్చాత్మా కర్తా , తదా చ జాగ్రద్భోగప్రదకర్మోపరమే సతి దేహపాతాదాత్మా విహన్తేత్యుచ్యతే । తథా స్వప్నదేహమదృష్టద్వారా స్వయం నిర్మాయ స్వేన భాసా వాసనాజన్యజ్ఞానేన యుక్తః స్వేన జ్యోతిషా తత్సాక్షిచిత్ప్రకాశేన ఇత్థంభూతః ప్రస్వపితి వాసనామయీర్వృత్తీః పశ్యన్నాస్త ఇత్యర్థః । దేవమీశ్వరమహమస్మీతి జ్ఞాత్వా సాక్షాత్కృత్య సర్వపాశానామవిద్యాదిబన్ధానామపహానిర్భవతి ।
క్షీణైః క్లేశైర్జన్మమరణయోర్హేత్వభావాత్ ప్రహాణిరితి నిర్గుణవిద్యాఫలముక్త్వా సగుణోపాస్తిఫలమాహ –
తస్యేతి ।
తృతీయత్వం విశ్వైశ్వర్యస్యోపపాదితం । దేహభేదే దేహవియోగే సతి విశ్వైశ్వర్యం భవతీత్యర్థః । తత్ర చ భోగాన్ భుక్త్వా బ్రహ్మవిద్యాభివ్యక్తౌ కేవలోఽద్వితీయ ఆప్తకామః ప్రాప్తపరమానన్దఃపరానన్దాత్మా భవతీతి క్రమముక్తిరుక్తా । భాష్యేఽరణినిహితాగ్న్యుదాహరణమరణ్యోర్నిహితో జాతవేదా ఇత్యాదిశాస్త్రదృష్ఠ్యపేక్షం లోకదృష్ఠ్యపేక్షం భస్మచ్ఛన్నోదాహరణమ్ ॥౧॥