స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ।
యద్యపీశ్వరాదభిన్నో జీవస్తథాప్యుపాధ్యవచ్ఛేదేన భేదం వివక్షిత్వాధికరణాన్తరారమ్భః । స ఎవేతి దుఃసమ్పాదమితి । స వాన్యో వేతి ఈశ్వరో వేతి సమ్భవమాత్రేణోపన్యాసః । నహి తస్య శుద్ధముక్తస్వభావస్యావిద్యాకృతవ్యుత్థానసమ్భవః । అత ఎవ విమర్శావసరేఽస్యానుపన్యాసః । యద్ధి ద్వ్యహాదినిర్వర్తనీయమేకస్య పుంసశ్చోదితం కర్మ తస్య పూర్వేద్యురనుష్ఠితస్యాస్తి స్మృతిరితి వక్తవ్యేఽనుః ప్రత్యభిజ్ఞానసూచనార్థః । అత ఎవ సోఽహమస్మీత్యుక్తమ్ ।
పునః ప్రతిన్యాయం ప్రతియోన్యాద్రవతీతి ।
అయనమాయః నియమేన గమనం న్యాయః । జీవః ప్రతిన్యాయం సమ్ప్రసాదే సుషుప్తావస్థాయాం వృద్ధాన్తాయాద్రవతి ఆగచ్ఛతి ప్రతియోని ।
యోహి వ్యాఘ్రయోనిః సుషుప్తో బుద్ధాన్తమాగచ్ఛన్ స వ్యాఘ్ర ఎవ భవతి న జాత్యన్తరమ్ । తదిదముక్తమ్ –
త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సింహో వేతి ।
అథ తత్ర సుప్త ఉత్తిష్ఠేదితి ।
యో హి జీవః సుప్తః స శరీరాన్తర ఉత్తిష్ఠతి శరీరాన్తరగతస్తు సుప్తజీవసమ్బన్ధిని శరీర ఉత్తిష్ఠతి, తతశ్చ న శరీరాన్తరే వ్యవహారలోప ఇత్యర్థః ।
అపిచ న జీవో నామ కశ్చిత్పరస్మాదన్య ఇతి ।
యథా ఘటాకాశో నామ న పరమాకాశాదన్యః । అథ చాన్య ఇవ యావద్ఘటమనువర్తతే । న చాసౌ దుర్వివేచస్తదుపాధేర్ఘటస్య వివిక్తత్వాత్ । ఎవమనాద్యనిర్వచనీయావిద్యోపధానభేదోపాధికల్పితో జీవో న వస్తుతః పరమాత్మనో భిద్యతే తదుపాద్యుద్భవాభిభవాభ్యాం చోద్భూత ఇవాభిభూత ఇవ ప్రతీయతే । తతశ్చ సుషుప్తాదావపి అభిభూత ఇవ జాగ్రదవస్థాదిషూద్భూత ఇవ । తస్య చావిద్యాతద్వాసనోపాధేరనాదితయా కార్యకారణభావేన ప్రవహతః సువివేచతయా తదుపహితో జీవః సువివేచ ఇతి ॥ ౯ ॥
స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ॥౯॥ ఆత్యన్తికత్వేనోత్సృష్టా సంత్సంపత్తిః పురోదితా । తస్యా అవిద్యాశేషత్వమపవాద ఇహోచ్యతే ॥ అథవాఽతః ప్రబోధోఽస్మాదితి సుషుప్త్యనన్తరం బ్రహ్మణః ప్రబోధశ్రవణాత్ తదాత్మనైవ సుషుప్తస్తిష్ఠతీత్యుక్తం , తతః ప్రబోధః తత్సంపత్తిం న గమయతి సుషుప్తాదన్యస్య ప్రబోధసంభవేన సుషుప్తస్య నాడీపురీతతోరవస్థానసంభవాదిత్యాక్షిప్యతే । అత్ర భాస్కరేణ భాష్యకారమతేఽధికరణానారమ్భ ఉక్తః - యేషామీశ్వర ఎవ సాక్షాత్సంసారీతి దర్శనం న తేషాం పూర్వపక్షోఽవకల్పతే । నాపి సిద్ధాన్తః ; ఈశ్వరస్య సుషుప్త్యుత్థానాదేరదర్శనాత్ ।
కల్పితస్య చ జీవస్య స్వాప్నజీవవదుత్థానాద్యసంభవాత్ - ఇతి , తత్సిద్ధాన్తానబోధజృమ్భితమిత్యాహ –
యద్యపీశ్వరాదితి ।
అవస్థాత్రయానుగామి వ్యావహారికసత్త్వోపేతావిద్యోపహితజీవస్య స్వప్నకల్పితజీవవైలక్షణ్యాత్స ఎవోతిష్ఠత్త్వన్యో వేతి చిన్తా సంభవతీత్యర్థః । అత్ర పూర్వపక్షోపసంహారభాష్యం - తస్మాత్స ఎవేశ్వరోఽన్యో వా జీవః ప్రతిబుధ్యత ఇతి । తత్ర స ఎవేత్యయుక్తమ్ ; అనియమేనాత్ర పూర్వపక్షణాత్ , స ఎవోత్తిష్ఠతీత్యస్య సిద్ధాన్తత్వాత్ ।
అతీతానన్తరభాష్యే చ న స ఎవ పునరుత్థాతుమర్హతీత్యభిహితత్వాదత ఆహ –
స ఎవేతీతి ।
స ఎవేత్యేతత్ పూర్వపక్షత్వేన దుఃసంపాదమితి యతస్తస్మాద్వాశబ్దసమనార్థ ఎవకారః । తథా చ స వాఽన్యో వేతి వ్యాఖ్యేయో గ్రన్థ ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరో వేతి పక్షోపి న స్థిరపూర్వపక్ష ఇత్యాహ –
ఈశ్వరో వేతీతి ।
జీవవచ్చేతనత్వాదీశ్వరోత్థానసంభావనా ।
విమర్శావసర ఇతి ।
కిం య ఎవ సత్సంపన్నః స ఎవ ప్రతిబుధ్యతే ఉత స ఎవాఽన్యో వేతి సందేహభాష్యే ఇత్యర్థః ।
నను స్మృతిమాత్రస్యాపి సుప్తోత్థితజీవైక్యగమకత్వమస్తి , న హ్యన్యదృష్టమన్య స్మరతి , స్మరతి చాత్ర సుషుప్తో జాగ్రద్దృష్టమతః సూత్రే అనుస్మృతీత్యనుశబ్దో వ్యర్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్ధి ద్వ్యహాదీతి ।
ద్వే అహనీ ద్వ్యహః । యత ఎవ సూత్రేఽనుస్మృతిః ప్రత్యభిజ్ఞా , అత ఎవ సోఽహమస్మీతి ప్రత్యభిజ్ఞోదాహృతా భాష్యే ఇత్యర్థః ।
భాష్యగతశ్రుతిముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
అయనమితి ।
ఇణో ధాతోర్ఘఞి కృతే ఆయ ఇతి రూపమ్ । బుద్ధాన్తాయ బుద్ధమధ్యాయ జాగ్రదవస్థాయై ।
ప్రతియోనీతి ।
యోనిశబ్దః స్థానవచనః సన్ శరీరమాహ –
అనాద్యనిర్వాచ్యేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యాయా అవిద్యాయా య ఉపధానే భేదః సంబన్ధవిశేషః స ఎవోపాధిః , తేన కల్పితో జీవ ఇత్యర్థః ।
యద్యౌపాధికో జీవస్తర్హి సుషుప్తావుపాధినాశాన్న పశ్యతీత్యత ఆహ –
ఉపాధ్యుద్భవేతి ।
సుషుప్తాదావన్తఃకరణాద్యుపాధిరభిభూతో భవతి , సంస్కారాత్మనాఽవతిష్ఠతే , న తు సర్వాత్మనా న పశ్యతీత్యర్థః ।
నను జాగ్రదాదావన్తఃకరణాది సుషుప్తౌ తద్వాసనేత్యుపాధిభేదాజ్జీవభేదః స్యాద్ , అతః కథం తస్యైవ జీవస్యోత్థానమత ఆహ –
తస్య చేతి ।
అవిద్యా భ్రాన్తిజ్ఞానం తద్వాసనా చోపాధీ అవచ్ఛేదకౌ మృద ఇవ ఘటశరావాది యస్య సోఽవిద్యాతద్వాసనోపాధిదణ్డాయమానోఽవిద్యాలక్షణః , తస్యానాదితయా కార్యకారణాత్మకభ్రమతత్సంస్కారభావేన ప్రవహతః ప్రకృతివికారయోరభేదాన్ పరిణమమానస్య సువివేకతయా తదుపహితో జీవోనాదికాలేఽపి సువివేకో బ్రహ్మాసంకీర్ణః సన్ సుషుప్త్యాద్యవస్థా అనుభవతీత్యర్థః । అత ఎవ యథాశ్రుతగ్రన్థార్థగ్రాహిభిః కైశ్చిద్వాచస్పతిమతే సుషుప్తౌ భ్రమసంస్కార ఉపాధిర్జాగ్రత్యన్తఃకరణాదీత్యుపాధిభేదాదుపహితజీవభేదప్రసఙ్గః , సంస్కారస్య చ సుషుప్తౌ న సాంకర్యవారకత్వమ్ । న హి ఘటసంస్కారో ఘటాకాశం వ్యవస్థాపయతీత్యాక్షేపౌ కృతావనకాశౌ ॥
అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఇతి ।
అహరహరితి వీప్సా ఎకస్యైవ గత్యాగతీ దర్శయతి । యే ప్రాణినః సుషుప్తే సత్సంపన్నాస్త ఇహ జాగరితే వ్యాఘ్రో వేత్యాది యద్యద్ భవన్తి – ఉభవన్ , త ఎవ సుషుప్తాదాగత్య భవన్తి ॥౯॥