పరమతః సేతూన్మానసమ్బన్ధభేదవ్యపదేశేభ్యః ।
యద్యపి శ్రుతిప్రాచుర్యాద్బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం తత్త్వం నాస్తీత్యవధారితం తథాపి సేత్వాదిశ్రుతీనామాపాతతస్తద్విరోధదర్శనాత్తత్ప్రతిసమాధానార్థమయమారమ్భః । జాఙ్గలం స్థలమ్ । ప్రకాశవదనన్తవజ్జ్యోతిష్మదాయతనవదితి పాదా బ్రహ్మణశ్చత్వారస్తేషాం పాదానామర్ధాన్యష్టౌ శఫాః । తేఽష్టావస్య బ్రహ్మణ ఇత్యష్టశఫం బ్రహ్మ । షోడశ కలా అస్యేతి షోడశకలమ్ । తద్యథా ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలా అవయవా ఇవ కలాః స ప్రకాశవాన్నామ ప్రథమః పాదః । ఎతదుపాసనాయాం ప్రకాశవాన్ముఖ్యో భవతీతి ప్రకాశవాన్ పాదః । అథాపరాః పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇతి చతస్రః కలా ఎష ద్వితీయః పాదోఽనన్తవాన్నామ । సోఽయమనన్తవత్త్వేన గుణేనోపాస్యమానోఽనన్తత్వముపాసకస్యావహతీతి అనన్తవాన్ పాదః । అథాగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి చతస్రః కలాః స జ్యోతిష్మాన్నామ పాదస్తృతీయస్తదుపాసనాజ్జ్యోతిష్మాన్ భవతీతి జ్యోతిష్మాన్ పాదః । అథ ఘ్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రం వాగితి చతస్రః కలాశ్చతుర్థః పాద ఆయతనవాన్నామ । ఎతే ఘ్రాణాదయో హి గన్ధాదివిషయా మన ఆయతనమాశ్రిత్య భోగసాధనం భవన్తీత్యాయతనవాన్నామ పాదః । తదేవం చతుష్పాద్బ్రహ్మాష్టశఫం షోడశకలమున్మిషితం శ్రుత్యా । అతస్తతో బ్రహ్మణః పరమన్యదస్తి ।
స్యాదేతత్ । అస్తి చేత్పరిసఙ్ఖ్యాయోచ్యతామేతావదితి । అత ఆహ –
అమితమస్తీతి ।
ప్రమాణసిద్ధమ్ । న త్వేతావదిత్యర్థః । భేదవ్యపదేశశ్చ త్రిప్రకార ఆధారతశ్చాతిదేశతశ్చావధితశ్చ ॥ ౩౧ ॥
సామాన్యాత్తు ।
జగతస్తన్మర్యాదానాం చ విధారకత్వం చ సేతుసామాన్యమ్ । యథా హి తన్తవః పటం విధారయన్తి తదుపాదానత్వాదేవం బ్రహ్మాపి జగద్విధారయతి తదుపపాదకత్వాత్ । తన్మర్యాదానాం చ విధారకం బ్రహ్మ । ఇతరథాతిచపలస్థూలబలవత్కల్లోలమాలాకలిలో జలనిధిరిలాపరిమణ్డలమవగిలేత్ । వడవానలో వా విస్ఫుర్జితజ్వాలాజటిలో జగద్భస్మసాద్భావయేత్ । పవనః ప్రచణ్డో వాకాణ్డమేవ బ్రహ్మాణ్డం విఘటయేదితి । తథాచ శ్రుతిః “భీషాస్మాద్వాతః పవతే”(తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇత్యాదికా ॥ ౩౨ ॥
బుద్ధ్యర్థః పాదవత్ ।
మనసో బ్రహ్మప్రతీకస్య సమారోపితబ్రహ్మభావస్య వాగ్ఘ్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రమితి చత్వారః పాదాః । మనో హి వక్తవ్యఘ్రాతవ్యద్రష్టవ్యశ్రోతవ్యాన్ గోచరాన్ వాగాదిభిః సఞ్చరతీతి సఞ్చరణసాధారణతయా మనసః పాదస్తదిదమధ్యాత్మమ్ । ఆకాశస్య బ్రహ్మప్రతీకస్యాగ్నిర్వాయురాదిత్యో దిశ ఇతి చత్వారః పాదాః । తే హి వ్యాపినో నభస ఉదర ఇవ గోః పాదా విలగ్నా ఉపలక్ష్యన్త ఇతి పాదాస్తదిదమధిదైవతమ్ ।
తదనేన పాదవదితి వైదికం నిదర్శనం వ్యాఖ్యాయ లౌకికం చేదం నిదర్శనమిత్యాహ –
అథవా పాదవదితి ।
తద్వదితి ।
ఇహాపి మన్దబుద్ధీనామాధ్యానవ్యవహారాయేత్యర్థః ॥ ౩౩ ॥
స్థానవిశేషాత్ప్రకాశాదివత్ ।
బుద్ధ్యాద్యుపాధిస్థానవిశేషయోగాదుద్భూతస్య జాగ్రత్స్వప్నయోర్విశేషవిజ్ఞానస్యోపాధ్యుపశమేఽభిభవే సుషుప్తావస్థానమితి । తథా భేదవ్యపదేశోఽపి త్రివిధో బ్రహ్మణ ఉపాధిభేదాపేక్షయేతి । యథా సౌధజాలమార్గనివేశిన్యః సవితృభాసో జాలమార్గోపాధిభేదాద్భిన్నా భాసన్తే తద్విగమే తు గభస్తిమణ్డలేనైకీభవన్త్యతస్తేన సమ్బధ్యన్త ఎవమిహాపీతి ॥ ౩౪ ॥
స్యాదేతత్ । ఎకీభావః కస్మాదిహ సమ్బన్ధః కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతే న ముఖ్య ఎవేత్యేతత్సూత్రేణ పరిహరతి –
ఉపపత్తేశ్చ ।
స్వమపీత ఇతి హి స్వరూపసమ్బన్ధం బ్రూతే । స్వభావశ్చేదనేన సమ్బన్ధత్వేన స్పృష్టస్తతః స్వాభావికస్తాదాత్మ్యాన్నాతిరిచ్యత ఇతి తర్కపాద ఉపపాదితమిత్యర్థః । తథా భేదోఽపి త్రివిధో వాన్యాదృశః స్వాభావిక ఇత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
తథాన్యప్రతిషేధాత్ ।
సుగమేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౩౬ ॥
అనేన సర్వగతత్వమాయామశబ్దాదిభ్యః ।
బ్రహ్మాద్వైతసిద్ధావపి న సర్వగతత్వం సర్వవ్యాపితా సర్వస్య బ్రహ్మణా స్వరూపేణ రూపవత్త్వం సిధ్యతీత్యత ఆహ –
అనేన సేత్వాదినిరాకరణేన ।
పరహేతునిరాకరణేనాన్యప్రతిషేధసమాశ్రయణేన చ స్వసాధనోపన్యాసేన చ సర్వగతత్వమప్యాత్మనః సిద్ధం భవతి । అద్వైతే సిద్ధే సర్వోఽయమనిర్వచనీయః ప్రపఞ్చావభాసో బ్రహ్మాధిష్ఠాన ఇతి సర్వస్య బ్రహ్మసమ్బన్ధాద్బ్రహ్మ సర్వగతమితి సిద్ధమ్ ॥ ౩౭ ॥
పరమతః సేతూన్మానసంబన్ధభేదవ్యపదేశేభ్యః ॥౩౧॥ నేతి నేత్యపూర్వమనపరమేకమేవాద్వితీయమిత్యాదివాక్యైరద్వితీయత్వం బ్రహ్మణః సాధితమ్ ।
కథమిహ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వమాశఙ్క్యతే ? న చ సేతుశబ్దాదాశఙ్కా ; ద్యుభ్వాద్యధికరణే (బ్ర.సూ.అ.౧.పా.౩.సూ.౧) తస్య నీతత్వాదిత్యాశఙ్కాముద్భావ్య నిరస్యతి –
యద్యపీతి ।
ద్యుభ్వాద్యధికరణే హి సేతుశబ్దస్య పూర్వపక్షేఽప్యముఖ్యార్థత్వాద్విధరణత్వమర్థ ఆశ్రితః , ఇహ తూన్మానసంబన్ధభేదవ్యపదేశానా పూర్వపక్షే ముఖ్యార్థలాభాత్తేషాం వక్ష్యమాణా గతీరజానతః పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
తదిదముక్తం –
సేత్వాదిశ్రుతీనామితి ।
ఆదిశబ్దేన న కేవలం సేతుశ్రుతిస్తదాద్యా అన్యా అపి సన్త్యనిర్ణీతార్థా ఇత్యర్థః । పూర్వం చ ప్రతిషేధాదన్యస్య బ్రహ్మణః శ్రుత్యోక్తత్వాదస్తి బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । అస్మిన్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్యాపి శ్రుత్యోక్తత్వాద్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమస్తీతి ప్రత్యవస్థీయతే । జాఙ్గలం వాతభూయిష్ఠమ్ ఇతి వైద్యోక్తత్వాద్వాతబహులదేశో జాఙ్గలమ్ ।
భాష్యే –
తుల్యన్యాయత్వాత్స్థలమాత్రముక్తమిత్యాహ – స్థలమితి ।
ఉన్మానవ్యపదేశవివరణార్థం బ్రహ్మ చతుష్పాదిత్యాది భాష్యం , తచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యుక్తషోడశకలవిద్యాసంబన్ధిపాదశఫోదాహరణేన వ్యాచష్టే –
ప్రకాశవదిత్యాదినా ।
గవాం హి పాదేషు పురతో ద్వౌ ఖురౌ పృష్ఠతశ్చ ద్వే పార్ష్ణ్యౌ భవతః । తత్ర పురతోఽర్ధం పశ్చాదర్ధం చ శఫశబ్దేనోచ్యతే । తతోఽష్టాశఫమ్ । ఎకైకస్మిన్ పాదే కలాచతుష్టయమితి షోడశకలమ్ ।
పాదస్య ప్రకాశవత్త్వసమాఖ్యాయాం హేతుమాహ –
ఎతదుపాసనాయామితి ।
ప్రకాశవాన్భవతీతి ఫలశ్రుతిం వ్యాచష్టే –
ముఖ్య ఇతి ।
కీర్తిమాన్ హి సర్వత్ర ముఖ్యో భవతీత్యర్థః ।
ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణ ఇహ ఘ్రాణేన్ద్రియమ్ ; తస్య ప్రాణసహచరస్య గాన్ధగ్రాహకత్వాత్ ।
మన ఆయతనమాశ్రిత్యేతి ।
గన్ధాదివిషయజ్ఞానాశ్రయమాశ్రిత్యైతేనాధిష్ఠితాని భూత్వేత్యర్థః । అతః పరమన్యదమితమస్తీతి భాష్యం , తదనుపపన్నమివ ; అన్యత్వే సత్యమితత్వానుపపత్తేః ।
అత ఉచితశఙ్కాం కృత్వా అవతారయతి –
స్యాదేతదస్తిచేదితి ।
అస్తి చేదన్యదిత్యనుషఙ్గః । పరిసంఖ్యాయ గణయిత్వా ।
భాష్యే గమ్యతే ఇతి పదం వ్యాచష్టే –
ప్రమాణసిద్ధమితి ।
సంఖ్యాతుమశక్యాని వస్తూని బ్రహ్మణోఽన్యాని సన్తీతి భాష్యార్థమాహ –
న త్వేతావదితి ।
అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్య ఇత్యథ య ఎషోక్షణీతి చ భేదవ్యపదేశం వ్యాచష్టే –
ఆధారత ఇతి ।
తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపమిత్యాదిభేదవ్యపదేశం వ్యాకరోతి –
అతిదేశాత్ ఇతి ।
యే వాఽముష్మాత్పరాఞ్చో లోకా ఇత్యాదిభేదవ్యపదేశం వ్యాఖ్యాతి – అవధితశ్చేతి ॥౩౧॥
న కేవలం జగత ఉపాదానత్వేన బ్రహ్మ ధారకమ్ , కింతు నియన్తృత్వేనాపీత్యాహ –
తన్మర్యాదానామ్ చేతి ।
అతిచపలా అనియతచేష్ఠాః స్థూలాశ్చ బలవన్తశ్చ కల్లోలాస్తరఙ్గాస్తేషాం మాలాస్తాభిః కలిలః క్షోభితో జలనిధిః స ఇలాపరిమణ్డలం భూమణ్డలమవగిలేద్ ప్రసేద్ యది బ్రహ్మభువం న ధారయేదిత్యర్థః । యది చ బ్రహ్మ జగన్న ధారయేత్ , తర్హి స్ఫూర్జన్త్యో దీప్యమానా జ్వాలారూపా జటా యస్య స వ వాగ్నిర్వా జగద్భస్మాసాద్భావయేత్ కుర్యాదితి । అకాణ్డమితి । అనవసరో యథా భవతి తథా అకాలే ఇత్యర్థః । ప్రలయకాలో హి విఘటనావసరః ॥౩౨॥
పాదవదితి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానార్థం భాష్యం - యథా మన ఆకాశయోరధ్యాత్మమధిదైవం చేత్యాది , తద్వ్యాచష్టే –
మనస ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మప్రతీకస్యేత్యేతస్య వ్యాఖ్యానమ్ –
ఆరోపితబ్రహ్మభావస్యేతి ।
ప్రాణ ఇతి ఘ్రాణముక్తమ్ ।
వాగాదీనాం మనఃపాదత్వే హేతుమాహ –
మనో హీతి ।
సంచరణసాధారణతయేతి ।
సంచర్యత ఎభిరితి సంచరణాః । తద్రూపత్వేన ప్రసిద్ధపాదసాధారణతయా వాగాదయో మనసః పాదా ఇతి ।
ఆధ్యాత్మికం మనశ్చతుష్పాద్వ్యాఖ్యాయాధిదైవికమాకాశం చతుష్పాదం వ్యాచష్టే –
ఆకాశస్యేత్యాదినా ।
భాష్యే కార్షాపణ ఇతి షోడశపణాః కపర్దక ఉక్తాః । తామ్నకర్షమితః క్రయసాధనముద్రావిశేషో వా । సౌధం ఇర్మ్యం తస్య జాలం గవాక్షం తన్మార్గనివేశిన్యః ॥౩౩॥ యః సంబన్ధః స ఎకీభావ ఇతి కథంచిత్కస్మాద్వ్యాఖ్యాయత ఇత్యర్థః ।
నను స్వరూపసంబన్ధః సమవాయోఽపి సంభవతి , కథం జీవస్య బ్రహ్మతాదాత్మ్యసిద్ధిరత ఆహ –
స్వభావశ్చేదితి ।
అనేన సంబధత్వేన సంబన్ధభావేన స్వభావశ్చేత్ స్పృష్టః స్వభావసంబన్ధ ఇతి చేదుచ్యత ఇత్యర్థః । తతః స్వాభావికః సంబన్ధస్తాదాత్మ్యానాతిరిచ్యతే ; సమ దిత్యుక్తం తర్కయాదే ఇత్యర్థః ॥౩౪॥౩౫॥౩౬॥
భాస్కరేణానేన సర్వగతత్వమితి సూత్రం ప్రసఙ్గాదాత్మసర్వగతత్వప్రతిపాదకమ్ , నాత్ర పూర్వపక్షాశఙ్కా నిరస్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్సూత్రాభిప్రాయానవబోధాదితి దర్శయన్నాశఙ్కామాహ –
బ్రహ్మాద్వైతసిద్ధావపీతి ।
బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వభావే సర్వాభావాదేవ సర్వసంబన్ధాత్మకసర్వగతత్వాసిద్ధిరతశ్చాకాశవత్ సర్వగత ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః । తస్మాత్సర్వగతత్వార్థం బ్రహ్మాతిరిక్తవస్త్వపేక్షణాత్పరమత ఇతి పూర్వపక్ష ఉన్మజ్జతీతి శఙ్కా । న వాస్తవం సర్వగతత్వం కింతు ప్రపఞ్చేన మిథ్యాతాదాత్మ్యమిత్యాహ – అద్వైతే ఇతి ॥౩౭॥