ఫలమత ఉపపత్తేః ॥౩౮॥ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్తుని నిషిద్ధే ఫలదాతృత్వమపి బ్రహ్మణో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య వ్యవహారతస్తత్సమర్థ్యతే । సత్యపి సర్వగతత్వేన సమానన్యాయత్వే కర్మణ ఎవ ఫలమిత్యాశఙ్కానిరాసాయారమ్భః । ఎతచ్చేతి బ్రహ్మణ ఉపాధివశాదీక్షణకర్తృత్వమ్ । తపసేతి మన్త్ర ఈక్షత్యధికరణే వ్యాఖ్యాతః । తేన ఫలదాతత్వమప్యౌపాధికముపపాదితమిత్యర్థః ।

భాష్యస్థమిష్టపదం వ్యాచష్టే –

ఇష్టం ఫలమిత్యాదినా ।

అవీచిర్నరకవిశేషః ।

వైషమ్యనైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గమీశ్వరస్య పరిహరతి –

కర్మభిరారాధితాదితి ।

యది కర్మ స్వానన్తరకాలమారభేత , తర్హ్యుపలభ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ –

ఉపాత్తమపీతి ।

స్వరూపేణ సదపి కథం ఫలమితి యోజనా ।

భుజ్యమాననపి ఫలం విషయాన్తరవ్యాసఙ్గాన్న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –

తీవ్రతమే ఇతి ।

ప్రత్యక్షాగమాభ్యామితి ।

యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతీత్యాగమః ॥౩౮॥ అన్నమా సమన్తాద్దదాతీత్యన్నాదః ।

అత్ర భగవతా భాష్యకారేణ విధిశ్రుతేర్విషయభావోపగమాదిత్యాదిభాష్యేణ కర్మణ ఎవ ఫలమితి పూర్వపక్షఘటనాయ స్వర్గకామాధికరణసిద్ధాన్తః సంచిక్షిపే , తన్నివర్త్యామాశఙ్కామాదర్శయంస్తదధికరణపూర్వపక్షమాహ –

నన్విత్యాదినా ।

ధాత్వర్థనిష్పాదకః కర్తృవ్యాపారో భావనా , సైవ క్రియేత్యన్యేషామ్ ।

తత్ర పూర్వస్మిన్పక్షే స్వర్గాద్యనపేక్షామాహ –

తథా హీతి ।

యాగాదీనామేవ క్రియాత్వే తేషాం ధాతుభిరేవ ప్రతీతేః ప్రత్యయపౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ – పూర్వాపరీభూతా ఇతి యజేతేత్యత్ర హి యజినా ప్రకృత్యా యాగ ఎవ ప్రతీయతే । ప్రత్యయసహితేన తు తేన స ఎవ పూర్వాపరీభూతో నానాక్షణవ్యాసక్తోఽభిధీయతే ।

పూర్వాపరీభూతత్వం యజత ఇత్యాదివర్తమానాపదేశేష్వప్యస్తీతి లిఙ్గాదిషు వేశేషమాహ –

సాధ్యస్వభావా ఇతి ।

ద్వితీయపక్షే తాదృశభావనాభావ్యః కిం స్వర్గాదిరేవ ? కిం వా యాగాదిరపి ? న ప్రథమ ఇత్యాహ –

తథాప్యసావితి ।

ప్రత్యయార్థభూతా భావనా ధాత్వర్థాతిరిక్తా యద్యపి స్వాతిరిక్తం భావ్యమాకాఙ్క్షతే ; తథాపి ధాత్వర్థ ఎవస్యా భావ్యః , తస్య యజేతేత్యేకపదశ్రుత్యా సాధ్యత్వప్రతీతేః । అత ఎవ చ పూర్వావగతేః న స్వర్గః । తస్య భిన్నపదోపాత్తస్య వాక్యేన సాధ్యత్వస్య ప్రత్యేతవ్యత్వాద్ , వాక్యస్య చ లిఙ్గశ్రుతికల్పనాపేక్షస్య చరమభావిత్వాత్ । కిం చ పురుషవిశేషణస్వర్గస్య న యాగేన సంబన్ధః , ఉపసర్జనస్య పదాన్తరేణాసబన్ధాదిత్యర్థః ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

న కేవలమితి ।

యాగాదయో న సాధ్యాన్తరమపేక్షన్తే ఇత్యేతన్న కేవలం శబ్దతః , అపి తు వస్తుతశ్చేత్యర్థః ।

వస్తుసామర్థ్యమేవ దర్శయతి –

పురుషప్రయత్నస్యేతి ।

యది స్వర్గో న సాధ్యః , కథం తర్హి స్వర్గో యాగేన సంబధ్యతేఽత ఆహ –

స్వర్గాదేస్త్వితి ।

ప్రీతిసాధనం చన్దనాది స్వర్గః । తస్య సిద్ధత్వాత్ సాధ్యక్రియాం ప్రతి సాధనత్వేనాన్వయ ఇత్యర్థః ।

ఉక్తేఽర్థే స్వర్గకామాధికరణపూర్వపక్షసూత్రముదాహరతి –

ద్రవ్యాణామితి ।

యది యాగాదేర్న స్వర్గాదిసాధనత్వమ్ , కథం తర్హి పురుషాః ప్రవర్తేరన్నప్రవర్తమానేషు వా తేషు కథం శాస్త్రాణాం ప్రామాణ్యమత ఆహ –

తథా చ కర్మణ ఇత్యాదినా ।

కథం కర్మవిధీనాం బ్రహ్మజ్ఞానపరత్వమత ఆహ –

భేదప్రపఞ్చేతి ।

అప్రవిలాపితే హి ప్రపఞ్చే బ్రహ్మాద్వైతం ప్రత్యేతుమశక్యమితి ।

నను స్వర్గకామవాక్య ఆకాశాదిలయో న భాత్యత ఆహ –

క్వచిదితి ।

అనుక్తే స్వర్గసాధ్యత్వే దేహాతిరిక్తాత్మాప్రతీతిః , ఉక్తే చ వాక్యస్య తత్పరత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

ఆపాతత ఇతి ।

ఆపాతప్రతీతోఽపి తథాఽస్తు దేవతావిగ్రహాదివదత ఆహ –

తత్రేతి ।

నిరాకృతస్య కథం ప్రపఞ్చప్రవిలయప్రమిత్యర్థత్వమత ఆహ –

అసతోఽపీతి ।

అసన్నపి ప్రమిత్యర్థో వపోత్ఖననాదిరివ ప్రాశస్త్యప్రమిత్యర్థ ఇతి భావః ।

స్వర్గకామవాక్యే దేహాత్మభావోపలక్షితజడప్రపఞ్చవిలయముక్త్వా గోదోహనవాక్యే దర్శపూర్ణమాసాధికారిణ ఎవ గోదోహనేఽప్యధికారావగమాదుభయత్రాధికారిభేదప్రవిలాపనద్వారా తదుపలక్షితాత్మభేదః ప్రవిలాప్యత ఇత్యాహ –

గోదోహనేనేతి ।

ఎవం ప్రవృత్తివిషయజడప్రపఞ్చస్య స్వరూపేణ ప్రవిలయం , ప్రవృత్తికర్తుశ్చేతనస్య భేదమాత్రప్రవిలయం చాభిధాయ ప్రవృత్తేః ప్రవిలయమాహ –

నిషేధవాక్యానీతి ।

సాక్షాదేవ ప్రవృత్తినిషేధేనాత్మజ్ఞానోపయోగీనీత్యధ్యాహారః ।

విధివాక్యానీతి ।

ఐహికఫలానీత్యర్థః । పారలౌకికఫలానాం దేహాత్మభావప్రవిలయార్థత్వస్యోక్తత్వాత్ సాగ్రహణీష్ఠ్యాదిప్రవృత్తిపరాణి న భవన్తి ; స్వర్గకామపదవద్ గ్రామకామపదస్యాపి ఫలసమర్పకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।

సేవాదిదృష్టోపాయప్రతిషేధార్థానీతి ।

సేవాదివిషయప్రవృత్తిర్హి సాంగ్రహణ్యామనుష్ఠీయమానాయాం న భవతీత్యర్థః ।

ఎవం ముఖ్యార్థపరిగ్రహే బాధకప్రదర్శనేన విధీనాం ప్రపఞ్చలయార్థత్వముక్తమిదానీం లక్షణాస్వీకారే ప్రయోజనమాహ –

తథా చేతి ।

నను యది న కర్మణాం ఫలసాధనత్వమ్ , కథం తర్హి జగద్వైచిత్ర్యమ్ ? అత ఆహ –

అనాదివిచిత్రేతి ।

కథం తర్హి విధిరితి ।

త్వయాఽపి సాంగ్రహణ్యాదీనాం దృష్టార్థప్రవృత్తిపరిసంఖ్యాయకత్వం బ్రువతా విధిర్న త్యక్తః । తథా చ ఫలార్థినోఽధికారిణోఽభావే విధిత్వం న స్యాదిత్యర్థః ।

వాయూదకాదివద్విధేః ప్రవర్తకత్వమిత్యేతత్తవద్ నిషేధన్ స్వర్గకామాధికరణసిద్ధాన్తం దర్శయతి –

ఉపదేశో హీత్యాదినా ।

నను భవతూపదేశో విధిః , కథం తస్య ఫలసాధనవిషయతా ? అత ఆహ –

ఉపదేశశ్చేతి ।

నియోజ్యః ప్రవర్త్యః పురుషస్తదీయం ప్రయోజనం సాధ్యం యస్య కర్మణః తన్నియోజ్యప్రయోజనమ్ ।

నను నియోక్తృపురుషప్రయోజనసాధనం యథాఽఽజ్ఞాదౌ బోధ్యతే , ఎవముపదేశేఽపి కిం న స్యాదత ఆహ –

న త్వజ్ఞాదిరివ నియోక్తృప్రయోజన ఇతి ।

ఉపదేశ ఇత్యనుషఙ్గః । ఉత్తమనియోక్తృకా హ్యాజ్ఞా యథా గామానయేతి । అనుత్తమనియోక్తృకాఽభ్యర్థనా యథా మమ పుత్రమధ్యాపయేతి । ఉభయత్రాపి ప్రవర్తయితుః ప్రయోజనసాధనం బోధ్యతే , నైవముపదేశే ।

తత్ర హేతుమాహ –

తత్రాభిప్రాయస్యేతి ।

ప్రవర్తయితా స్వస్య హితం భవత్వితి యత్ర ప్రవర్తయతి తత్రాజ్ఞాదిస్తదభిప్రాయవిశేషః ప్రవర్తకః । అపౌరుషేయే వేదే తస్యాసంభవాన్నియోజ్యప్రయోజనసాధనముపదిశ్యత ఇత్యర్థః । న చ వాచ్యముపదేశోఽపి నియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయోఽభిప్రాయవిశేష ఇతి కథమసావపౌరుషేయే వేదే సంభవతీతి ; యతః పరస్య స్వస్య వా ప్రయోజనమనభిసంధాయాపి గోపాలాదేర్మార్గాద్యుపదేష్టృత్వం భూతార్థవిషయం దృశ్యతే ।

నను నియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయత్వమనుజ్ఞాయామపి దృశ్యతే , యథేచ్ఛసి తథా కుర్విత్యాదౌ , తత్రాహ –

అస్య చేతి ।

అనుజ్ఞాయాం హి ప్రవృత్తస్య ప్రవర్తనముపదేశే త్వప్రవృత్తస్య తతశ్చాప్రవృత్తప్రవర్తకత్వే సతీతి విశేషణవిషిష్టనియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయత్వముపదేశస్యైవ లక్షణమితి న్యాయకణికాయామ్ ఉపపాదితమిత్యర్థః । నియోజ్యప్రయోజనేత్యాదేర్వ్యాఖ్యానమ్ – అనుష్ఠాత్రపేక్షితేత్యాది ।

ప్రాభాకరాభిమతనియోజ్యవ్యావృత్త్యర్థం సిద్ధాన్తసూత్రగతం తాదర్థ్యాదితి పదం వ్యాచష్టే –

అనుష్ఠాత్రపేక్షితోపాయతారహితేతి ।

తాదర్థ్యాత్ తాదర్థ్యే సతి పూర్వపక్షోక్తప్రవర్తనామాత్రార్థత్వే సతీత్యర్థః ।

యదుక్తం సాక్షాద్భావనాభావ్యో యాగాదిః , స చ దుఃఖరూప ఇత్యప్రవృత్తిరితి , తత్రాహ –

న చైత ఇతి ।

విధివిషయీకృత భావనాయాః శ్రేయఃసాధనత్వాత్ స్వర్గ ఎవోద్దేశ్యో న తు యాగాదయః । యది స్యుస్తర్హ్యప్రవృత్తివిషయతా తేషాం స్యాత్ , తచ్చ నాస్తి ; యాగాదీనాం భావనాం ప్రత్యనీప్సితకర్మతామాత్రత్వాదిత్యర్థః ।

యాగాదీనాం భావనోద్దేశ్యత్వాభావే హేతుః –

దుఃఖత్వేన కర్మణామితి ।

యస్త్వర్గాదేర్భావనాం ప్రతి వ్యవధానాన్న భావ్యత్వమిత్యుక్తం , తత్రాహ –

స్వర్గాదీనాం త్వితి ।

సర్వో హి కామనానన్తరం ప్రవర్తతే , తతశ్చ స్వర్గాదేర్భావనాయాః పూర్వరూపకామనావిషయత్వాదతితరామవ్యవధానమిత్యర్థః ।

యచ్చ ద్రవ్యత్వాత్ స్వర్గాదేః క్రియాశేషత్వమితి , తత్రాహ –

ప్రీత్యాత్మకత్వాచ్చేతి ।

ఎషాం హేతూనాం స్వర్గకామాదేరధికార ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞాయాం సంబన్ధః । ప్రీతౌ హి రూఢః స్వర్గశబ్ద ఇతి తచ్ఛేషా క్రియా ఇత్యర్థః ।

యత్తు సుబన్తపదాభిధేయత్వాత్సిద్ధరూపతేతి , తన్న ; తథాపి కామపదాత్సాధ్యత్వప్రతీతిరిత్యభిప్రేత్యాహ –

నామేతి ।

యదపి పురుషవిశేషణత్వాత్స్వర్గాదేర్న భావ్యత్వమితి , తత్రాహ –

పురుషవిశేషణానామపీతి ।

భావనాక్షిప్తకర్త్రనువాదేన విశేషణభూతస్వర్గపరం స్వర్గకామపదం స్వర్గం భావ్యత్వేన సమర్పయతీత్యర్థః ।

యత్తు యాగాదేః స్వర్గాదేశ్చ భావ్యత్వేన వాక్యభేద ఇతి , తత్రాహ –

ఫలార్థప్రవృత్తేతి ।

ఫలార్థం ప్రవర్తస్య పురుషస్య యా భావనా తయా భాష్యత్వ లక్షణేనేతి ప్రథమగ్రన్థే విగ్రహః । ఫలార్థ యా ప్రవృత్తా భావనా తయా భావ్యత్వరూపస్యేతి ద్వితీయగ్రన్థే । తతశ్చ యాగాదేః సాధ్యత్వమన్యత్సాధయితుమ్ , స్వర్గాదేస్తు స్వత ఇతి స్వతన్త్రసాధ్యద్వయాభావాన్న వాక్యభేద ఇత్యుక్తం భవతి ।

నను యాగాదీర్న కరణం స్యాద్ , భావనాభావ్యత్వాత్స్వర్గవదితి , తత్రాహ –

భావనాభావ్యత్వమాత్రస్యేతి ।

పరశ్వాదేరపి తథాభావాద్వ్యాపారావిష్టరూపేణ సాధ్యత్వాదిత్యర్థః । స్వర్గాదీనాం త్వితి గ్రన్థేన భావనాం ప్రతి స్వర్గాదీనామవ్యవధానాతిశయ ఉక్తః ।

ఇదానీం వ్యవధానమఙ్గీకృత్యాప్యుద్దేశ్యత్వేన సాధ్యత్వ ఆకాఙ్క్షాతిశయమాహ –

ఫలస్య సాక్షాదితి ।

తదుద్దేశ్యతయా లక్షణేన ఫలస్య సర్వత్ర వ్యాపితయా వ్యాపిత్వేనావస్థానాదితి యోజనా । వ్యాపిత్వనిర్దేశో లక్షణస్యావ్యాప్త్యతివ్యాప్తిపరిహారార్థః । న చాధికారాభావే ఇతి । స్వర్గభోక్తృర్యాగాధికారాన్యథానుపపత్త్యా హి దేహాత్మత్వాభావావగతిరిత్యర్థః । సంపాతః ఆపాతః ।

యచ్చ ప్రపఞ్చప్రవిలయాదిలక్షణాయాం ప్రయోజనం శాస్త్రత్వసిద్ధిరితి , తత్రాహ –

న చైతావతేత్యాదినా ।

సర్వపారిషదతయా సర్వపరిషత్ప్రసిద్ధతయా ।

యది ప్రాభాకరా మన్వీరన్ , అసతి వ్యాపారవతి న వ్యాపార ఇతి , తాన్ప్రత్యాహ –

అసత్స్వప్యాగ్నేయాదిష్వితి ।

తేషామపి మతే ఆగ్నేయాదివాక్యైర్యాగా ఎవ విధీయన్తే నాపూర్వాణి । అధికారవాక్యసన్నిధిసమామ్నాతానామాగ్నేయాదివాక్యానామధికారాపూర్వానువాదకత్వశఙ్కాయాం కుణ్ఠితశక్తీనాం ద్రాగిత్యేవాపూర్వాన్తరప్రత్యయాజనకత్వాత్తేశ్చ పరమాపూర్వే జనయితవ్యేఽవాన్తరవ్యాపారా జన్యమానా అసత్స్వపి వ్యాపారవత్సు భవతీత్యర్థః ।

అథ లౌకికో వదేత్ , తత్రాహ –

అసత్యపీతి ।

సాపేక్షేశ్వరాత్ ఫలసిద్ధేర్వక్ష్యమాణత్వాదవిచిత్రస్యేతి భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –

కేవలాదితీతి ।

తర్హి కర్మాపేక్షత్వపక్షో నిర్దోష ఇతి కథం పూర్వపక్షావకాశః ? తత్రాహ –

కర్మభిర్వేతి ।

కంచిచ్ఛుభం కారయతి కంచిదశుభమితి వైషమ్యప్రసఙ్గః ఇత్యర్థః ॥౪౦॥

కర్మాది చేతనాధిష్ఠితమచేతనత్వాద్ మృద్వదిత్యనుమానస్య జీవైః సిద్ధసాధనత్వమాశఙ్క్యాహ –

న చైతన్యమాత్రమితి ।

కర్మ స్వరూపం తస్య చ శుభస్య సుఖమితరస్య దుఃఖమిత్యేవం సామాన్యవినియోగః । ఆదిశబ్దేన జ్యోతిష్టోమాత్స్వర్గ ఇత్యాదివిశేషవినియోగ ఉచ్యతే । ఫలసిద్ధిపూర్వక్షణే కర్మస్వరూపాదిసాక్షాత్కారవదధిష్ఠితమస్మాభిః సాధ్యత ఇతి న సిద్ధసాధనమిత్యర్థః । ఆగమప్రమితే సంభావనామాత్రాభిధానాత్పత్యురసామఞ్జస్యా (వ్యా.సూ.అ.౨.పా.౨.సూ.౩౭) దిత్యత్రోక్తఖణ్డనానామనవకాశః । దుర్గేషు యో జనానాం నివేశనార్థం భూమికావిశేషో రచ్యతేఽసావట్టాలః । నిరటఙ్కి నిష్టఙ్కితం నిర్ణీతమిత్యర్థః ।

నన్వీశ్వరశ్చేత్ఫలం దదాతి , కిం కర్మభిరత ఆహ –

లౌకికశ్చేశ్వర ఇతి ।

ఈశ్వరస్య కర్మాపేక్షాముక్త్వా కర్మణామీశ్వరాపేక్షాముక్తాం స్మారయతి –

తదిహ కేవలం కర్మేతి ।

న కేవలం కర్మాధిష్ఠానత్వాదీశ్వరసిద్ధిరపి తు కర్మభిరీశ్వరప్రసాదస్య సాధ్యత్వాచ్చేత్యాహ –

తథా దేవపూజాత్మక ఇతి ।

న ప్రసాదయన్నితి=అప్రసాదయన్నిత్యర్థః । నశబ్దోఽయం ప్రతిషేధవచనః । విరోధనం ద్రోహః ।

నను ప్రధానయాగేన పరమేశ్వరః ప్రసీదతు , అఙ్గానుష్ఠానం తర్హి కిమర్థమత ఆహ –

యథా చ పరమాపూర్వ ఇతి ।

అత్ర భాస్కరేణ ప్రలేపే –

భాష్యకారనతేఽన్తర్యామివ్యాపారః ఫలోత్పాదకః , స చ సన్నిధిమాత్రరూప ఇతి నిత్యః , సర్వజీవసాధారణశ్చాతో న తస్యైకైకనీవకర్మభిః సాధ్యత్వమితి , తం భాష్యవ్యాఖ్యానేనానుగృహ్ణాతి – యే పునరితి ।

అవిద్యోపాధివశాదీశ్వరస్యానిత్యః ప్రతిజీవం కర్మసాధ్యశ్చానుగ్రహోఽస్తీత్యర్థః ॥౪౧॥

ఇత్యష్టమం ఫలాధికరణమ్ ॥

ఇతి శ్రీపరమహంసపరివ్రాజకాచార్యానుభవానన్దపూజ్యపాదశిష్యభగవదమలానన్దస్య వ్యాసాశ్రమాపరనామధేయస్య కృతౌ వేదాన్తకల్పతరౌ తృతీయస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥