సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాత్ ॥౧॥ ద్వితీయే పాదే తత్త్వంపదార్థౌ పరిశోధితౌ , ఇదానీమపునరుక్తాపేక్షితపదార్థోపసంహారేణ సగుణనిర్గుణబ్రహ్మవాక్యానామర్థోఽవధార్యతే । సగుణవాక్యార్థచిన్తా తు తద్విద్యానాం సత్త్వశుద్ధిద్వారా నిర్గుణవిద్యోపయోగాత్ । పదార్థోపసంహారేణ వాక్యార్థావధారణార్థం చ సగుణవిద్యానామభేదచిన్తా , భేదచిన్తా తు తదపవాదత్వేన । నిర్గుణవిద్యాయాం తు విద్యాభేదాదైక్యం సిద్ధమేవేతి తన్న విచార్యతే । గుణోపసంహారస్తు ఆనన్దాదయ ఇత్యాద్యధికరణై (వ్యా.సూ.అ.౩.పా.౩ సూ.౧౧) ర్లక్ష్యాఖణ్డవాక్యార్థసిద్ధ్యర్థవాక్యార్థోపసంహారరూపో వర్ణయిష్యతే । తదేతత్సర్వమభిసంధాయాహ –

పూర్వేణేతి ।

అత్రాక్షేపభాష్యం - ‘నను విజ్ఞేయం బ్రహ్మ పూర్వాపరాదిభేదరహితమేకరసం సైన్ధవధనవదవధారితమిత్యా’ది , తదనుపపన్నమివ ; సగుణబ్రహ్మణో నానారసత్వేన తద్విజ్ఞానభేదాభేదచిన్తాయాః సంభవాత్ ।

అత ఆహ –

నిరుపాధీతి ।

పూర్వాపరాదిభేదరహితమేకరసమితి చ విశేషణద్వయస్యాపునరుక్తమర్థమాహ –

సావయవస్య హీత్యాదినా ।

అవయవిని హ్యవయవాః పూర్వాపరభావేన వర్తన్తే అతస్తన్నిషేధాత్సావయవత్వనిషేధః । ఎకరసమిత్యనేకధర్మవత్త్వనిషేధ ఇత్యర్థః । స్వభావో ధర్మః ।

భాష్యగతధనశబ్దార్థమాహ –

కఠినమితి ।

అచ్ఛిద్రత్వాత్ రసాన్తరరహితమిత్యర్థః ।

అవయవభేదం ధర్మభేదం చ నిరస్యాపేక్షికభేదమాశఙ్క్య తన్నిషేధ ఎకరూపత్వవిశేషణేన క్రియత ఇత్యాహ –

నన్వేకమపీత్యాదినా ।

భాష్యే ఎకత్వాదిత్యనేన ప్రాఙ్ నిషిద్ధావయవధర్మభేదే నిషేధానువాదః ।

నన్వనేకరూపాణి జ్ఞానానీత్యత్ర రూపగ్రహణం వ్యర్థమ్ , అనేకానీత్యేవోచ్యతామ్ , అత ఆహ –

ఎకస్మిన్ గోచర ఇతి ।

నను జ్ఞానస్య గుణస్య కథమనేకరూపత్వప్రాప్తిరత ఆహ –

రూపమాకార ఇతి ।

నామరూపధర్మవిశేషపునరుక్తినిన్దాశక్తిసమాప్తివచనప్రాయశ్చిత్తాన్యార్థదర్శనాచ్ఛాఖాన్తరే కర్మభేదః స్యా (జై.సూ.అ.౨.పా.౪.సూ.౮) దితి శాఖాన్తరాధికరణపూర్వపక్షసూత్రమ్ । తత్ర నిన్దేతి ఉదితహోమానుదితహోమనిన్దోచ్యతే । ‘‘ప్రాతః ప్రాతరనృతం తే వదన్తి పురోదయాజ్జుహ్వతి యేఽగ్నిహోత్రం దివా కీర్త్యమదివా కీర్తయన్తః సూర్యో జ్యోతిర్న తదా జ్యోతిరేషా’’ మిత్యనుదితహోమనిన్దా । ‘‘యథాఽతిథయే ప్రదుతాయాన్నం హరేయుస్తాదృక్ తద్యదుదితే జుహ్వతీ’’ త్యుదితహోమనిన్దా । ప్రద్రుతాయ నిర్గతాయేత్యర్థః । తతశ్చ ఎకస్య విరుద్ధకాలద్వయాసమ్భవాత్కర్మభేదః । ప్రాయాశ్చిత్తముదితానుదితహోమవ్యతిక్రమే । తత్ర నిన్దాప్రాయశ్చిత్తే వేదాన్తగతవిద్యాసు న స్త ఇతి నోదాహ్రియేతే ।

ఇతరే యే నామాదయో భేదహేతవస్తదుపన్యాసార్థం నామ్నస్తావదిత్యాదిభాష్యం , తద్వ్యాచష్టే –

అస్త్యథైష జ్యోతిరిత్యాదినా ।

నను యజేతేతి ప్రకృతవ్యోతిష్టోమానువాదోఽనుపపన్నః ; నామ్నైవ తద్బుద్ధివిచ్ఛేదాదత ఆహ –

జ్యోతిరితీతి ।

జ్యోతిరితి హి ప్రాతిపదికమాత్రమ్ , న త్వస్య నామత్వమభివ్యక్తమ్ । ఎతేనేత్యముమనుకృష్య యజేతేత్యాఖ్యాతవాచ్యకర్మసామానాధికరణ్యాత్తు నామత్వాభివ్యక్తిః । తథా చాఖ్యాతపారతన్త్ర్యాద్యద్యాఖ్యాతం కర్మ విదధీత , తర్హి నామాపి తద్వదేదథ త్వనువదేత్తర్హి నామాపి తదనువదిష్యతీత్యప్రయోజకమిహ నామ భేదాభేదయోః । తతశ్చాఖ్యాతార్థ ఎవ చిన్త్య ఇత్యర్థః । ఉక్తం హి – ప్రాయేణాఖ్యాతసమ్బన్ధి నామేష్టం పారతన్త్ర్యభాక్ । తస్యైవ ప్రథమం తేన భేదాభేదనిమిత్తతః ॥ ఇతి । జ్యోతిరితి కర్మసామానాధికరణ్యేన కర్మనామవ్యవస్థాపనాదిత్యాదిహేతూనాం సహస్రదక్షిణాగుణవిధానార్థోఽయమనువాద ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞయా సంబన్ధః ।

అథ శబ్దస్య చేతి ।

ఆనన్తర్యం హి పూర్వవృత్తాపేక్షం గుణవిధిపక్షే చాశ్రయదానార్థమస్తి జ్యోతిష్టోమాపేక్షా న కర్మాన్తరత్వే । న హి క్రతుః క్రత్వన్తరమపేక్షత ఇత్యర్థః ।

నను ద్వాదశశతం దక్షిణేతి జ్యోతిష్టోమే ద్వాదశశతం గావో దక్షిణా తద్విరుద్ధం సహస్రదక్షిణావిధానమిత్యత ఆహ –

ద్వాదశశతేతి ।

ఉత్పత్తిః కర్మస్వరూపజ్ఞాపనం తన్మధ్యే విహితముత్పత్తిశిష్టం , కర్మస్వరూపజ్ఞాపనోత్తరకాలవిహితముత్పన్నశిష్టమ్ । తత్ర ద్వాదశశతం దక్షిణా యద్యుత్పత్తౌ శ్రూయేత , తర్హి బలవత్త్వాత్ సహస్రదక్షిణాం బాధేత , న త్వేవమస్త్యుభయోరపి కర్మజ్ఞాపనోత్తరకాలం శ్రుతత్వాదిత్యర్థః । అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమితి న్యాయాదితి దృష్టాన్తోక్తిరియమ్ । యథాఽనేకార్థత్వమేకస్య శబ్దస్యాన్యాయ ఎవమేకస్యార్థస్యాన్యాయ్యమనేకశబ్దత్వమిత్యపి న్యాయస్తతో జ్యోతిష్టోమజ్యోతిఃశబ్దౌ నైకస్య కర్మణో వాచకావిత్యర్థః ।

నను వసన్తవాక్యే జ్యోతిష్టోమవాక్యే చ జ్యోతిర్జ్యోతిష్టోమశబ్దయోరేకార్థత్వాదనేకశబ్దత్వమపి క్వచిదాశ్రితమత ఆహ –

ఉత్సర్గత ఇతి ।

అసమ్బద్ధార్థపదవ్యవాయాదితి పూర్వేణాసమ్బద్ధార్థవతా జ్యోతిః పదేన వ్యవధానాదిత్యర్థః ।

యత్తు వసన్తాదివాక్యే జ్యోతిఃశబ్ద ఎకదేశాన్తరలక్షణార్థే దృష్ట ఎవమత్రాపీతి , తత్రాహ –

న చైకత్రేతి ।

వసన్తాదివాక్యే హి జ్యోతిషా యజేతేత్యాఖ్యాతతన్త్రా సంజ్ఞా , ఆఖ్యాతం చ కాలాదివిధిసంక్రాన్తమితి పూర్వకర్మానువదేత్ , ఎషా తు ప్రథమాన్తత్వాదతత్తన్త్రేతి ప్రకృతకర్మబుద్ధిం విచ్ఛినతీత్యర్థః ।

యత్తు జ్యోతిరితి ప్రాతిపదికముచ్చార్యైతేనేతి పరామృశ్య యజేతేతి విధానాద్ నామధేయం జ్యోతిఃశబ్ద ఇతి , తదోమితి బ్రూమః ; తస్యైవ నామ్నః కర్మాన్తరవాచకత్వాదిత్యాహ –

భేదేఽపి చేతి ।

అపిచేతి సముచ్చయే । యథా నామధేయత్వమేవం భేదోఽపి ప్రథమముల్లిఖిత ఇత్యర్థః ।

నను కఠేన ప్రణీతత్వాదధ్యపితత్వాద్వా కాఠకముచ్యతే , న విద్యా ప్రణీయతే , తస్యా అశాబ్దత్వాదత ఆహ –

ప్రణయనం చేతి ।

ప్రణయనం శిష్యేభ్యో నయనముపదేశః స జ్ఞానేఽపి అవిశిష్ట ఇత్యర్థః ।

జ్యోతిఃసంజ్ఞాయాః సకాశాత్ కాఠకత్వాదిసంజ్ఞాయా భేదకత్వాతిశయమాహ –

తథా చేతి ।

జ్యోతిష్టోమస్య సన్నిధో శ్రుతత్వాత్తదనువాదకత్వేన తన్నామైకదేశత్వేన చ సంభావ్యమానమపి జ్యోతిరితి నామ యదా కర్మభేదకం , తదా శాఖాన్తరస్థత్వేన దూరస్థం సంపూర్ణం చ కాఠకాదినామాతితరాం జ్ఞానభేదకమిత్యర్థః । అతత్ప్రతీకభూతేతి చ్ఛేదః ।

తథా రూపభేదోఽపీత్యాదిభాష్యముపాత్తం , తద్వ్యాచష్టే –

ఇదమామ్నాయత ఇత్యాదినా ।

నన్విహ సిద్ధానువాదమాత్రం స ఆమిక్షేతి ప్రతీయతే , న విధిః , తత్ర కథం కర్మభేదాభేదచిన్తావకాశః ? తత్రాహ –

ద్రవ్యదేవతేతి ।

వాజినం గుణో విధీయత ఇతి ।

యద్యప్యత్ర వాజినం దేవతా చ గుణో విధీయతే ఇతి వక్తుం శక్యమ్ ; తథాపి ప్రాప్తే కర్మణ్యనేకగుణవిధ్యసంభవాద్ ద్రవ్యమాత్రవిధిరుక్తః । వాజిపదేన తు విశ్వేదేవా అభిధీయన్తే ఇతి వక్ష్యతి , సిద్ధాన్తే తు విశిష్టవిధిత్వాదప్రాప్తం కర్మానేకగుణవిశిష్టం విధాతుం శక్యమితి మత్వా ద్రవ్యదేవతాన్తరవిశిష్టమపూర్వకర్మ విధీయతే ఇత్యుక్తమ్ ।

విశిష్టవిధౌ కర్మ విధాతవ్యమ్ , విశేషణభూతం ద్రవ్యం దేవతా చేతి గౌరవమిత్యాహ –

విధిగౌరవేతి ।

యదాఽఽమిక్షాయాగాద్వాజినయాగః కర్మాన్తరం విధీయతే , తదా తత్తావత్ కల్ప్యం తచ్చాన్యపూర్వం చ కల్పనీయమిత్యాహ –

కర్మాన్తరాపూర్వాన్తరేతి ।

నను వైశ్వదేవ్యామిక్షేత్యత్ర యాగవిధిప్రతీతిసమయ ఎవాఽఽమిక్షా యాగాన్వితా ప్రతీయతే , వాజినం తు వాక్యాన్తరేణాఽత ఉత్పత్తిశిష్టామిక్షాఽవరుద్ధే కర్మణి వాజినం దుర్బలమవకాశమలభమానం కర్మాన్తరం గమయతీత్యాశఙ్క్యాహ –

న చోత్పత్తిశిష్టేతి ।

కిమితి న యుక్తమత ఆహ –

ఉభయోరపీతి ।

అయమభిప్రాయః - అత్ర హ్యామిక్షాయాం వాజినే వా న ప్రత్యక్షం విధిముపలభామహే , న్యాయబలాత్తు కల్పయేమహి । తత్ర వైశ్వదేవీవాక్యే ఆమిక్షావిశ్వేదేవసంబన్ధః ప్రతీయతే , వాజినవాక్యే తు వాజినాం తేషామేవ విశ్వేషాం దేవానాం వాజినస్య చ సంబన్ధః । తత్ర దేవతైక్యాద్ ద్రవ్యద్వయస్య సహత్యాగకల్పనయా ద్రవ్యద్వయయుక్తైకయాగవిధిరనుమీయతే । తత్ర కుత ఉత్పత్తిశిష్టత్వమామిక్షాయాః ? కుతో వా వాజినస్యోత్పన్నశిష్టత్వమితి ? నన్వామిక్షావరుద్ధయాగస్య ప్రథమం ప్రత్యక్షవిధ్యభావేఽపి విశ్వేదేవానాం శ్రౌత ఆమిక్షాసంబన్ధః , తేషాం పునర్వాజిపదాభిధేయానాం వాజిభ్యో వాజినమితి వాక్యీయో వాజినసమ్బన్ధః , స చ శ్రౌతసమ్బన్ధాద్దుర్బల ఇతి న విశ్వే దేవా వాజినేన సమ్బధ్యన్తే ।

తత్ర కర్మాన్తరం వాజిభ్యో వాజినమితి పదద్వయాత్మకవాక్యగమ్యం విధీయతే , అత ఆహ –

న చ వైశ్వదేవీత్యత్రేతి ।

వైశ్వదేవ్యామిక్షేతి పదద్వయాత్మకవాక్యాదేవ విశ్వేషాం దేవానామామిక్షాసంబన్ధః ఎవం వాజినసంబన్ధోఽపి తేషాం వాజిభ్యో వాజినమితి పదద్వయాత్మకవాక్యగమ్య ఇతి తుల్యతేత్యర్థః ।

నను వైశ్వదేవీతి తద్ధితాన్తపదశ్రుతిమాత్రాదామిక్షాసంబన్ధో విశ్వేషాం దేవానామ్ అవగమ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తథా సత్యామిక్షాపదవైయర్థ్యం స్యాదిత్యాహ –

నో ఖల్వితి ।

నను విశ్వే దేవా దేవతా అస్యా ఇతి తద్ధితార్థః అస్యా ఇతి శబ్దేన చ సన్నిహితాఽఽమిక్షైవోచ్యతే , అతః శ్రౌతః ఎవామిక్షాసంబన్ధస్తత్రాహ –

అస్తు వేతి ।

తత్సంబన్ధినో విశ్వాన్ దేవానుపలక్షయతీతి ।

ఉపలక్షితేషు చామిక్షాసంబద్ధేషు విశ్వేషు దేవేషు యత్ఫలిష్యతి తత్తతశ్చామిక్షాసంబన్ధోపజీవనేనేత్యుపరితనగ్రన్థే వక్ష్యతి ।

నను వాజిభ్య ఇతి ఇన్ప్రత్యయాన్తం పదమామిక్షాసంబన్ధినో విశ్వేదేవానుపలక్షయితుం న శక్నోతి , అధికరణాన్తరవిరోధాదిత్యాశఙ్కతే –

యద్యపీతి ।

దశమే స్థితమ్ - విధిశబ్దస్య మన్త్రత్వే భావః స్యాత్తేన చోదనా । (జై.సూ.అ.౧౦.పా.౪.సూ.౨౩) దర్శపూర్ణమాసయోర్దేవతాపదాన్యాగ్నేయాదీని సన్తి , సన్తి చాగ్నేరభిధానాని లోకేఽగ్నిః పావక ఇత్యాదీని । తత్ర సందేహః కిం హవిఃప్రదానసమయే యేన కేనచిదగ్నివాచకపదేనాగ్నిరుద్దేశ్యః , ఉత విధిగతాగ్నిపదేనైవేతి । తత్రార్థరూపత్వాద్దేవతాత్వస్య తస్య చ యేన కేనచిద్వాచకేన నిర్దేశసంభవాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । సత్యమర్థాత్మకం దేవతాత్వమ్ తత్తు న స్వర్గవాసిత్వాది సంభవతి ; మాసేభ్యః స్వాహేత్యాదౌ మాసాదేరదేవతాత్వప్రసఙ్గాత్ , కింతు త్యజ్యమానహవిః ప్రత్యుద్దేశ్యత్వమ్ । ఉద్దేశశ్చ హవిః ప్రతి ప్రాధాన్యేన నిర్దేశః తత్రాగ్నేయ ఇతి విధిగతస్యైవ మన్త్రత్వే దేవతాప్రకాశకత్వే భావో దేవతాత్వం హవిస్త్యాగకాలేఽపి స్యాత్ ; తద్దితవర్త్యగ్నిశబ్దేన హవిః ప్రత్యగ్నేః ప్రాధాన్యేన నిర్దేశాద్ధవిస్త్యాగకాలేఽపి తేనైవ స నిర్దేశ్యః । శబ్దాన్తరేణ నిర్దేశే దేవతాత్వం న స్యాత్తస్మాద్విధిశబ్దస్యైవ మన్త్రత్వే దేవతాప్రకాశకత్వే భావః స్యాత్తేన హి దేవతాముద్దిశ్య హవిషశ్చోదనేతి । తత్ర శబ్దభేదేఽపి దేవతైక్యే ఎతదధికరణవిరోధ ఇత్యర్థః । యది చ శబ్దభేదేఽపి దేవతైక్యం , తర్హి సౌర్త్యం చరుం నిర్వపేదు బ్రహ్మవర్చసకామః , ఆదిత్యం చరుం నిర్వపేదితి చ సౌర్యాదిత్యచర్వోరేకదేవతాత్వం స్యాదిత్యర్థః ।

న చైతయోరేకదేవతాత్వమేష్టుం శక్యమ్ ; సూర్యాయ జుష్టం నిర్వపామీతి , ఆదిత్యాయ జుష్టం నిర్వపామీతి చ సర్వసంమతానుష్ఠానవిరోధాదితి ఆశఙ్క్య పరిహరతి –

తథాపీత్యాదినా ।

తదస్యాస్తీత్యర్థే హీనిప్రత్యయః స్మర్యతే , అస్యేతి చ సర్వనామ , తేన విశ్వేదేవపదసన్నిహితానాం పరామర్శాన్న శబ్దాన్యత్వప్రయుక్తం దేవతాన్యత్వమిత్యర్థః ।

ఆమిక్షాసంబద్ధవిశ్వదేవోపలక్షణే ఫలం వక్ష్యతీత్యుక్తం , తత్రాహ –

తతశ్చేతి ।

వాక్యేనైవామిక్షాసంబన్ధోపజీవనేన వాజినవిధానాన్న వాజినసంబద్ధయాఽఽమిక్షయా బాధితుం శక్యతే ; శ్రౌతాత్సంబన్ధాద్వాక్యీయః సంబన్ధో దుర్బల ఇతి న్యాయాదవగన్తవ్యమ్ । స చ న్యాయో వచనేన బాధిష్యత ఇత్యభిప్రాయః । ద్రవ్యద్వయేన యుక్తమేకం కర్మ విధీయత ఇతి యదవాదిష్మ వాజినామిక్షయోః సహత్యాగ ఇతి , తదిదముత్థితమ్ ।

ఎవం చ యత్ సందేహప్రదర్శనావసరే ఉక్తం పూర్వస్మిన్నేవ కర్మణి వాజినం గుణో విధీయతే ఇతి తదాపాతప్రతిభానమాదాయాభిహితమితి విశ్వేషాం దేవానామామిక్షాసంబన్ధస్య శ్రౌతత్వాద్ వాజినసంబన్ధస్య చ వాక్యీయత్వాత్ శ్రుతిబలీయస్త్వన్యాయమాదాయ సిద్ధాన్తయతి –

స్యాదేతదేవమిత్యాదినా ।

నను తద్ధిత ఆమిక్షావిశిష్టాన్విశ్వాన్దేవానభిధత్తామ్ , అథవా తేషామామిక్షాసంబన్ధమభివదతు , యద్వా విశ్వేషాం దేవానాం యత్సంబన్ధిమాత్రం తద్వా వక్తు , తథా చ కుతోఽస్యామిక్షావాచకత్వమత ఆహ – న తు విశ్వేషు దేవేష్విత్యాదినా । అత్ర సర్వత్ర హేతురుక్త ఎవ సన్నిహితవిశేషస్య సర్వనామార్థత్వాదితి ।

అథ యదుక్తం వైశ్వదేవీపదాదామిక్షాప్రతీతావామిక్షాపదవైయర్థ్యమితి , తదనుభాషతే –

నన్వేవం సతీతి ।

ఉత్తరమాహ –

తద్ధితాన్తస్యేతి ।

నాత్ర వైశ్వదేవీపద ఎకస్మిన్నర్థే పర్యవసితే ఆమిక్షాపదేన చాపరస్మిన్నభిహితే తయోర్వైశిష్ఠ్యం పదద్వయసమభివ్యాహారాదవగమ్యతే , కిన్తు నామసన్నిహితావలమ్బినః సర్వనామ్నోఽర్థః క ఇత్యజ్ఞాయమాన ఆమిక్షాపదేన సమర్ప్యతే , అతశ్చ యథాఽయం ఘట ఇత్యుక్తేఽయమితి పదస్య సన్నిహితావలమ్బినో విషయసన్నిధాపకప్రత్యక్షాపేక్షాయామపి న శ్రుతిత్వహానిరిత్యేవం తద్ధితస్యాపీత్యర్థః ।

ఎతదేవ స్ఫుటీకరోతి –

అవసితాభిధానం హీతి ।

అవసితాభిధానత్వం నామ పరిపూర్ణవిషయలాభః ।

ద్వయం హి సర్వత్రాపాద్యమభిమతవిఘాతోఽనభిమతప్రసరశ్చేతి ।తత్రానభిమతప్రసరం వారయతి –

కుత ఆమిక్షాపదానపేక్ష ఇతి ।

అభిమతవిఘాతోఽపి నాస్తీత్యాహ –

కుతో వేతి ।

నన్వేవమామిక్షాపదసాపేక్షవైశ్వదేవీపదాదామిక్షాసంబన్ధో విశ్వేషాం దేవానాం గమ్యతే , తర్హి ద్వే అపి పదే మిలిత్వా ప్రమాణం స్యాత్ , తథా చ వాక్యత్వమ్ ।

అథ సత్యామప్యామిక్షాపదాపేక్షాయాం వైశ్వదేవీపదమేవ తత్ర ప్రమాణం , తర్హ్యామిక్షాపదమేవ కిం న స్యాదత ఆహ –

అతశ్చేతి ।

యదితి ద్వితీయాన్తః శబ్దః పదమితి చ ప్రథమాన్తః । ఆమిక్షేత్యుక్తే హి న క్వాప్యపేక్షాఽవభాసతే , వైశ్వదేవీత్యుక్తే త్వస్తి కాసావిత్యపేక్షా , అతో వైశ్వదేవీపదమేవ సాకాఙ్క్షమర్థమభిదధత్ ప్రమానమ్ , ఆమిక్షాపదం తు తదీయార్థాభిధానకథంభావాకాఙ్క్షాపరిపూరకమితికర్తవ్యభావమనుభవతీతి వినిగమకహేతుబలాత్ వైశ్వదేవీపదమేవ ప్రమాణమ్ । తతశ్చ శ్రుతిత్వాద్వాక్యాపేక్షయా తత్ ప్రథమభావి , తతః పదాన్తరాపేక్షం వైశ్వదేవీపదం యదామిక్షావిశ్వదేవసంబన్ధరూపం వస్త్వభిధత్తే ; తదుక్తప్రకారేణ ప్రమాణభూతప్రథమభావివైశ్వదేవీపదావగమ్యత్వాత్ శ్రౌతం , తతశ్చ బలవదిత్యర్థః ।

ఎతత్ప్రకరవైపరీత్యం వాజినవిశ్వదేవసంబన్ధే దర్శయస్తస్య వాక్యీయతామాహ –

యత్త్వితి ।

వాజిభ్య ఇతి వాజినమితి చ పదే పర్యవసితాభిధానే । యద్యపి వాజిపదం వైశ్వదేవసాపేక్షమ్ ; తథాపి న వాజినపదాపేక్షమ్ । తతశ్చ పర్యవసితాభిధానాభ్యాం పదాభ్యాం యావభిహితౌ పదార్థౌ వాజివాజినరూపౌ తదవగమ్యం యద్విశ్వదేవవాజినసంబన్ధరూపం వస్తు తదామిక్షావిశ్వదేవసంబన్ధాచ్చరమభావి , అతో వాక్యగమ్యత్వేన దుర్బలమిత్యర్థః ।

కర్మాన్తరవిధౌ హేత్వన్తరమాహ –

ఎవం చేతి ।

పూర్వపక్షే హి వికల్పః సముచ్చయో వా వక్తవ్యః , స చాయుక్తః ; నిత్యవదవగతసాధనభావాయా ఆమిక్షాయా వికల్పాయోగాత్ , అనపేక్షావగతసాధనభావాయాశ్చ తస్యాః సముచ్చయాయోగాదిత్యర్థః । నిత్యమేవేతి వక్తవ్యే మృదూక్త్యా వతిప్రయోగః ।

యత్తూక్తం వచనేనైవ శ్రుతిబలీయస్త్వన్యాయ (జై.సూ.అ.౩.పా.౩.సూ.౧౪) బాధ ఇతి తత్రాహ –

న చాశ్వత్వే ఇతి ।

విశ్వే దేవా ఇత్యయం శబ్దో యస్యాః సా తథోక్తా తాం వైశ్వదేవశబ్దామ్ । ద్రవ్యవచనాదామిక్షాద్రవ్యం ప్రత్యుపసర్జనభూతామవగతామేవం సతి కర్మాన్తరవిధిపక్షే నోపలక్షయిష్యతి ఉపలక్షణే హి నోపసర్జనన్యాయబాధః స్యాదిత్యర్థః ।

ననూపసర్జనభూతా అపి విశ్వే దేవా వాజిన ఇతి తద్ధితాన్తర్వర్తిసర్వనామ్నా పరామృశ్యన్తాం , సర్వనామ్నః సన్నిహితగోచరత్వాదత ఆహ –

ప్రకృతం హీతి ।

యత్తు కర్మాన్తరవిధిపక్షే విధిగౌరవమపూర్వకల్పనాగౌరవం చేతి , తత్రాహ –

ప్రామాణికే చేతి ।

తత్త్వవిషయత్వాద్ యథార్థవిపయత్వాత్ ।

ఎవం గుణాత్కర్మభేదే వ్యవస్థితముదాహరణం దృష్టాన్తముక్త్వాఽత్రత్యపూర్వపక్షే గుణాజ్జ్ఞానభేదం దార్ష్టాన్తికమాహ –

ఎవమిహాపీతి ।

అస్తి చాత్రేతి ।

భాష్యేఽన్యేషాం శాఖినాం శిరోవ్రతస్యాసత్త్వం నోక్తమతోఽధ్యాహరతి –

అన్యేషామితి ।

శిరస్యఙ్గారపాత్రధారణం శిరోవ్రతమ్ । అభ్యాసాధికరణస్య (జై.సూ.అ.౨.పా.౨.సూ.౨) శబ్దాన్తరాధికరణేన ప్రత్యుదాహరణలక్షణాం సఙ్గతిమాహ ।

ధాత్వర్థానుబన్ధేనేతి ।

శబ్దాన్తరే కర్మభేదః కృతానుబన్ధత్వాత్ । యజతి దదాతి జుహోతి ఇత్యత్ర కిం యజత్యాదయ ఎకాం భావనాం విశింషన్తి , ఉత ప్రతిధాత్వర్థ భావనాభేద ఇతి సందేహే భావనాయాః ప్రత్యయార్థస్య ప్రధానత్వాత్తస్మిన్ గుణభూతధాత్వర్థానాం సముచ్చయ ఇత్యేకభావనావిశేషకత్వేన ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః - నియమేన ధాతుప్రత్యయయోరన్వితాభిధాయిత్వాత్ ప్రత్యయస్య చ ‘ధాతో’రితి సూత్రేణ వివక్షితైకవచనేనైకన్మాదేవ ధాతోర్విధానాదేకధాత్వర్థానురక్తా భావనాఽభిహితా , సా న ధాత్వర్థాన్తరేణ సంబధ్యతే ; తత్సంబన్ధస్యోత్పత్తిశిష్టత్వాత్ । యత్ర పదాన్తరోపాత్తం ప్రధానం తత్ర భవతి గుణానాం సముచ్చయః క్రయే ఇవారుణ్యాదీనామ్ । తస్మాదపునరుక్తధాత్వాత్మకశబ్దాన్తరే కర్మభేదో భావనాభేదః కృతానుబన్ధత్వాదుత్పత్త్యైవ కృతధాత్వర్థసబన్ధత్వాద్భావనాయా ఇత్యర్థః । ధాత్వర్థ ఎవానుబన్ధోఽవచ్ఛేదకః ।

నను సమిధో యజతీత్యాదావైకభావనావిధానే ఎకత్ర విధిరపరత్రానువాద ఇతి వక్తవ్యం , తత్ర కో విధిరితి న జ్ఞాయతేఽత ఆహ –

ప్రథమభావినా వాక్యేనేతి ।

విపరివర్తమానా బుద్ధావితి శేషః । తతశ్చ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానేత్యర్థః ।

విధ్యనువాదావినిగమేన సిద్ధాన్తమాహ –

పరస్పరానపేక్షాణితి ।

ఎషాం బోధకత్వే క్రమో న ప్రయోజక ఇత్యర్థః ।

నను పాఠక్రమానాదరణే కథం ప్రయాజాదీనాం పాఠానుష్ఠానక్రమసిద్ధిస్తత్రాహ –

పరస్పరాపేక్షాణామితి ।

ప్రయాజాం హ్యేకం కరణోపకారం కుర్వన్తీతి పరస్పరాపేక్షాః । అతస్తేషామేకకరణోపకారజనకతయ ఎకవాక్యత్వే సంభూయకారిత్వే సతి పాఠక్రమోఽనుష్ఠానే ప్రయోజకః స్యాదిత్యర్థః । తద్వాక్యాని స్వార్థబోధనే పరస్పరం నాపేక్షన్తే ఇతి న క్రమాపేక్షా । యత ఎకత్వం పాఠక్రమాన్నియమ్యేతేత్యర్థః ।

నను ధాత్వైక్యాదితరేతరత్ర చ ప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమత ఆహ –

కథం చిదితి ।

సమిదాదినామభిః కర్మభేదప్రతీతేః ప్రత్యభిజ్ఞైవ నాస్తీతి కథంచిదిత్యుక్తమ్ । ఆఖ్యాతస్య హి సర్వత్ర విధిత్వముత్సర్గః , స చ బలవదపవాదకేన బాధనీయః । న చ ఇహైతదస్తీత్యర్థః ।

కిం తద్బలవదపవాదకం ? తదాహ –

గుణశ్రవణేహీతి ।

యత్ర హి వాక్యే గుణాః శ్రూయతే తత్ర గుణవిశిష్టకర్మవిధానే విశేషణం విశేష్యం చ విధాతవ్యం , తదా విధిగౌరవం స్యాత్ । తత్ర హి గుణమాత్రవిధానప్రత్యుక్తలాఘవాయ విధినా విశేష్యకర్మణోఽనువాదోఽపేక్ష్యతే , తదపేక్షాయాం బుద్ధిసన్నిధానస్యోపకార ఇత్యర్థః ।

ఉదాహరతి –

యథేతి ।

నను సమిదాదివాక్యం నాభ్యాసాత్ కర్మభేదే ఉదాహరణం , సమిదాదిగుణాద్భేదప్రతీతేరత ఆహ –

న చాత్రేతి ।

సమిధోఽగ్న ఆజ్యస్య వ్యన్త్విత్యాదిమన్త్రైరేవ సమిదాదిదేవతాసంబన్ధసిద్ధేస్తత్ప్రఖ్యశాస్త్రేః (జై.సూ.అ.౧.పా.౪.సూ.౪) సమిదాదీని నామధేయానీత్యర్థః ।

అఙ్గీకృత్య గుణవచనత్వమాహ –

అగృహ్యామాణేతి ।

కేన వచనేన విహితమితి కింవచనవిహితమ్ । కింవచనవిహితం చ తత్ కింకర్మ చేతి కింవచనవిహితకింకర్మ । తదనువాదేన కస్య వాక్యస్య గుణవిధిత్వమితి న వినిగమ్యతే ఇత్యర్థః । న చాగ్నేయాదికర్మసు గుణవిధిః ;తేషాముత్పత్తిశిష్టాగ్న్యాద్యవిరోధాదితి ।

యది నామధేయాని సమిదాదీని తర్హి నామ్న ఎవ భేదో నాభ్యాసాదత ఆహ –

న చాపూర్వమితి ।

పూర్వకర్మానన్వయీత్యర్థః ।

అనన్వయిత్వా హేతుః –

విధానాఽసంబద్ధమితి ।

నను జ్యోతిరాదేరపి విధినా సంబన్ధోఽసిద్ధః ।

ఎతేనేత్యనుకృష్య యజేతేతి విధిసంబన్ధావగమాదత ఆహ –

ప్రథమమితి ।

జ్యోతిరిత్యాదినామ హి ప్రథమం విధానేనాసంబద్ధమవగతం , పశ్చాత్ తస్య విధిసంబన్ధః । స చ విధాస్యమానకర్మనామధేయత్వేనాప్యవిరుద్ధః , సమిదాది తు ప్రథమమేవ విధిసంబద్ధమితి న పూర్వకర్మబుద్ధివిచ్ఛేదకమిత్యర్థః ।

తస్య దేవతేతి ।

తస్య పురుషకృతస్య కృతే త్యాగస్యాసేచనాధికస్య ప్రక్షేపాధికస్య హోమస్యావచ్ఛేద్యో యః పురుషప్రయత్న ఎకస్యాం శాఖాయాం చోద్యతే స ఎవ శాఖాన్తరే చోద్యతే యథేత్యర్థః ।

దార్ష్టాన్తికమాహ –

ఎవమితి ।

శాఖాన్తరాధికరణేనాస్యాపౌనరుక్తయం సూత్రభాష్యాభ్యాముక్తముపపాదయతి –

యుక్తమితి ।

శాఖాన్తరాధికరణే హి ఎకస్యాం శాఖాయామ్ అగ్నీషోమీయస్యైకాదశకపాలత్వమపరస్యాం ద్వాదశకపాలత్వమితి రూపభేదాత్ కర్మభేదః శఙ్కితః , సిద్ధాన్తే తు తయోర్వికల్ప ఇత్యుక్తమ్ । తద్యుక్తమ్ । కపాలసంఖ్యయోరుత్పన్నశిష్టయోరుత్పత్తావైకరూప్యేణావగమ్యమానకర్మప్రత్యభిజ్ఞాఽవాధకత్వేన కర్మభేదకత్వాభావాత్ । అగ్నిగతపఞ్చసంఖ్యాయాస్తు ఉత్పత్తిశిష్టత్వాద్ వాజినవద్ భేదకత్వమితి శఙ్కోత్థానాదగతార్థత్వమిత్యర్థః । అగ్నిహోత్రస్యేత్యశుద్ధః పాఠః అగ్నిహోత్రే కపాలాభావాత్ । అథవా - అగ్నౌ హోత్రం ఇతి అగ్నీషోమీయ ఎవోచ్యతే । ఎకాదశకపాలత్వాదేరుత్పన్నశిష్టత్వమితి వదతా వాచస్పతినా కస్యాంచిచ్ఛాఖాయామ్ అగ్నీషోమీయో భవతీతి కేవలోత్పత్తివాక్యం దృష్టమితి గమ్యతే । ఇతరథాఽగ్నీషోమీయమేకాదశకపాలమిత్యాదౌ సంఖ్యయోరుత్పత్తిశిష్టత్వాదితి ।

ఉత్పత్తిశిష్టా పఞ్చసంఖ్యైవ న షట్సంఖ్యా షష్ఠస్యగ్నేరనూద్యమానత్వాదితి పరిహరతి –

పఞ్చైవేతి ।

సాంపాదికా ఉపాస్యాః । సంపద్వ్యతిరేకాయ ఉపాస్తివ్యతిరేకాయ । అగ్నిరేవాగ్నిరిత్యాదినా ముఖ్యాగ్నిసమిదాదేరనువాదాదుపాస్యత్వవ్యావృత్తిర్బోధ్యత ఇత్యర్థః । ఎవం షష్ఠాగ్నేరనువాద్యత్వమఙ్గీకృత్య పరిహారః ఉక్తః ।

ఇదానీం షడప్యగ్నయః శాఖాద్వయేఽప్యుపాస్యాః , పఞ్చసంఖ్యా త్వముఖ్యానగ్నీన్ యోషిదాదీనవచ్ఛేత్తుమిత్యభిప్రేత్యాహ –

అథా వా ఛాన్దోగ్యానామితి ।

ఛన్దోగేన దృష్టాం శాఖామధీయతే ఇతి ఛాన్దోగ్యాః । ఇదానీం పఞ్చసంఖ్యా ఉపాస్యాగ్నివిశేషణత్వేన న విధీయతే , కిం త్వనూద్యతే ।

అగ్నయస్తు పఞ్చ శాఖాద్వయేఽప్యవిశేషేణోపాస్యతయా విధీయన్తే , అధికస్తు షష్ఠోఽగ్నిర్వికల్ప్యతే ఇతి పరిహరతి –

అథ వా భవతు వాజసనేయినామిత్యాదినా ।

ప్రచయశిష్టేతి ।

ఎకైకశోఽగ్నిషు విహితేషు తేషాం ప్రచయేనార్థాత్ జ్ఞాతేత్యర్థః ।

సాంపాదికానితి ।

సమారోప్యాగ్నిభావానిత్యర్థః ।

ఉత్పత్తిశిష్టత్వ ఇతి ।

ప్రాణగతాధికసంఖ్యాదేరితి శేషః । అసిద్ధ ఇతి చ్ఛేదః ॥౨॥॥౩॥

దర్శయతి చేతి సూత్రం పూరయతి –

విధ్యైకత్వమితి ।

నను సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తీతి వాక్యం వేద్యైక్యద్వారేణ విద్యైక్యదర్శకం నిర్గుణబ్రహ్మవిషయం , కథమనేన సగుణవిద్యైక్యసిద్ధిః ? అత ఆహ –

యత్రాపీతి ।

తత్ప్రాయపఠితానామితి ।

నిర్గుణవిద్యాసన్నిధిపఠితానామిత్యర్థః । అగ్న్యః శ్రేష్ఠః ।

నను విద్యానామశబ్దాత్మకత్వాత్ కఠాదిప్రోక్తత్వాభావేఽపి కఠాద్యనుష్ఠితత్వాత్ కాఠకాదిసంజ్ఞా కిం న స్యాదత ఆహ –

న చ కాఠాదీతి ।

అధ్యయనం హి ప్రతిశాస్త్రం త్వరాదిభిర్భిద్యేత , న త్వనుష్ఠానమిథర్థః ।

నను కిం కఠప్రోక్తత్వాదినిమిత్తానుసరణేన విద్యాయాం గ్రన్థే చ కాఠకాదిశబ్దా రూఢా భవన్తు , తత్రాహ –

న చ కఠప్రోక్తతేతి ।

గ్రన్థే అవయవార్థయోగసంభవే గ్రన్థే రూఢిర్న కల్పనీయా ; గ్రన్థసంబన్ధాద్విద్యాయాం చ వృత్తిసంభవే తత్రాపి రూఢిర్న కల్పనీయేత్యర్థః ।

అఙ్గీకృత్యాపి కాఠకాదిసంజ్ఞానాం విద్యాభిధాయకత్వమప్రయోజకత్వమాహ –

న చ తద్భేదాభేదావితి ।

యది కాఠకాదిసంజ్ఞానాం భేదాద్విద్యా భిద్యేత , తర్హి ఎకశాఖాగతదహరషోడశకలాదివిద్యానామైక్యం ప్రసజ్యేత , తచ్చ మా భూద్ ; అయుక్తం హి తద్ ; నానాధబ్దాదిభేదా (బ్ర.అ.౩.పా.౩.సూ.౫౮) దిత్యత్ర తన్నిషేధాదిత్యర్థః ।

నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాచ్చ సంజ్ఞానాం న విద్యాభేదకత్వమిత్యాహ –

కఠాదిపురుషేతి ।

యశ్చ తత్తచ్ఛాఖాస్వోంకారసర్వాత్మ్యాదో బ్రహ్మవిద్యాసమాప్తివ్యపదేశోఽధ్యేతౄణాం సోఽపి తత్తదంశసమాప్త్యభిప్రాయస్తతో న శాఖాన్తరే విద్యాయా భేదక ఇత్యాహ –

సమాప్తిశ్చేతి ।

శాఖాన్తరాధికరణేనాస్య పౌనరుక్తయమాశఙ్క్యాహ – కంచిదితి శ్లోకేన । పఞ్చాగ్నివిద్యాయామగ్నిగతపఞ్చత్వషట్త్వసంఖ్యయోరుత్పత్తిశిష్టత్వం విశేషః , స చ ప్రాగేవ పరిహృత ఇతి । వక్ష్యమాణావర్థౌ గుణోపసంహారానుపసంహారౌ । రేతః ప్రజననేన్ద్రియం ప్రజాపతిః ప్రజననమ్ ।

గుణవిశిష్టతదుపాస్తేః ఫలమాహ –

ప్రజాయతే హీతి ।

తం యజమానం ప్రేతం దిష్టం పరలోకాయ కర్మభిరాదిష్టమితో గ్రామాదగ్నయే అగ్న్యర్థం హరన్తి నయన్త్యృత్విజః । శిరస్యఙ్గారపూర్ణపాత్రధారణం శిరోవ్రతమ్ । ఎతం హ్యేవాత్మానం బహ్వృచా ౠగ్వేదినో మహత్యుక్థే శస్త్రవిశేషే మీమాంసన్తే । మహావ్రతే క్రతువిశేషే । మహద్భయం భయహేతుర్వజ్రముద్యతం యథా తథా బ్రహ్మేత్యర్థః । ఎషోఽధికృతః పురుష ఎతస్మిన్నాత్మని ఉద్ అపి అరమల్పమ్ అన్తరం భేదమ్ । అల్పమపి భేదం యదా కురుతే , అథ తదా తస్య భయం భవతి । తత్త్వేవ బ్రహ్మశబ్దేన విదుషో జ్ఞాతవతోఽమన్వానస్య అతర్కయతో మననమకుర్వతో భయం భయహేతుః ॥౪॥

ఇతి ప్రథమం సర్వవేదాన్తప్రత్యయాధికరణమ్ ॥