ఉపసంహారోఽర్థాభేదాద్విధిశేషవత్సమానే చ ॥౫॥ సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే సిద్ధే గుణ్యాకృష్టగుణానాముపసంహారసిద్ధేరధికరణానారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –

భవత్వితి ।

కరణం హి విద్యాఽఙ్గమాకాఙ్క్షతే , ఆకాఙ్క్షా చ సన్నిధిసమామ్నాతైః అఙ్గైః శాన్తేతి న శాఖాన్తరీయాఙ్గాపేక్షేత్యర్థః ।

యద్యపేక్షా స్యాత్తత్రాహ –

అపేక్షణే చేతి ।

సాకాఙ్క్షస్య ప్రయోగవిధేరనుష్ఠాపకత్వాసంభవాతన్నిరాకాఙ్క్షత్వాయ సర్వమఙ్గజాతమేకస్యామేవ శాఖాయాం విధీయేతేత్యర్థః ।

నను సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే సతి శాఖాన్తరగతతదీయాఙ్గాననుష్ఠానేఽఖణ్డకరణోపకారాసిద్ధేరనుపకృతా విద్యా న శ్రేయస్కరీ స్యాదత ఆహ –

తస్మాద్యథా నైమిత్తికమితి ।

నను నిత్యకర్మణి యావజ్జీవమిత్యాదినియతనిమిత్తవశాచ్ఛక్యాఙ్గానుష్ఠానమాత్రేణ పరిపూర్ణోపకారః కల్ప్యతే , ఉపాసనాసు తు స్వశాఖాధీతైరేవాఙ్గైః పరిపూర్ణోపకారకల్పనాయాం కో హేతురత ఆహ –

అఙ్గాన్తరావిధానాదేవేతి ।

గృహమేధీయేతి ।

అస్తి చాతుర్మాస్యేషు గృహమేధీయో మరూభ్ద్యో గృహమేధిభ్యః సర్వాసాం దుగ్ధే సాయమోదన ఇతి । తత్రేదమామనన్త్యాజ్యభాగౌ యజతీతి । తత్ర సందేహః కిమయమతిదేశప్రాప్తయోరాజ్యభాగయోరానువాదః , ఉతాఙ్గాన్తరపరిసంఖ్యా । అథవాఽతిదేశేనాజ్యభాగావేవ ప్రాప్యేతే ఇత్యేతదనేన వచనేన జ్ఞాప్యతే , కింవా సర్వాఙ్గేభ్యో య ఉపకారః స ఆజ్యభాగాభ్యామేవాఙ్గాన్తరానపేక్షాభ్యాం భవతీత్యుపకారావచ్ఛేద ఇతి । అన్యేఽపి పక్షాః ప్రథమే కాణ్డే సమాశఙ్క్య నిరస్తాస్తే తు విస్తరభయాన్న లిఖ్యన్తే । తత్రానువాదమాత్రస్య వైఫల్యాత్పరిసంఖ్యాయాశ్చ ప్రతిషేధవిషయత్వాదఙ్గాన్తరప్రతిషేధస్య చ వాక్యాదప్రతీతేః కల్పనాయాం చాజ్యభాగవాక్యస్య స్వార్థత్యాగప్రసఙ్గాత్ ప్రాప్తస్య చాఙ్గాన్తరస్య ప్రతిషేధే ప్రాపకప్రమాణబాధాపాతాత్ । తదేవం స్వార్థహానిరస్వార్థకల్పనం ప్రాప్తబాధశ్చేతి త్రిదోషీప్రసఙ్గాత్ । అతిదేశస్య చ వికృత్యపేక్షితప్రాకృతాఖణ్డకరణోపకారాతిదేశద్వారేణోపకారజనకపదార్థాన్ వికృతౌ ప్రాపయతో యుగపదేవ సర్వాఙ్గవిషయత్వేన ప్రవృత్తేరాశుభావమాత్రవిషయత్వకల్పనస్యాయోగాదుపకారావచ్ఛేద ఎవేతి దశమే సిద్ధాన్తితమ్ । ఎతన్న్యాయేనేహ నోపకారావచ్ఛేదో యుజ్యతే ।

కుతః ? ఇత్యత ఆహ –

న హీతి ।

హృహమేధీయే హి న్యాయే వికృతికర్మైవ గృహమేధీయః ఆజ్యభాగాతిరిక్తమఙ్గగ్రామం స్వోపకారాయ నాపేక్షతే , ప్రకృతిస్త్వపేక్షతే । అత్ర పునరేకమేవ విజ్ఞానం శాఖాన్తరీయాఙ్గమేతచ్ఛాఖిభిరనుష్ఠీయమానం సన్నాపేక్షతే , శాఖాన్తరీభిరనుష్ఠీయమానం సదపేక్షతే । ఎతచ్చ విరుద్ధమిత్యర్థః ।

యచ్చోక్తం యథా నైమిత్తికం కర్మేత్యాది , తత్రాప్యాహ –

నైమిత్తికే త్వితి ।

యావజ్జీవనిమిత్తానురోధాత్ ప్రధానకర్తవ్యత్వం నిత్యమవగతం సర్వాఙ్గోపసహారస్య చ సర్వదా పుంసా సంపాదయితుమశక్యత్వాచ్ఛక్యమాత్రాఙ్గానుష్ఠానాదేవ సకలాఙ్గసాధ్యోపకారసిద్ధిరిత్యుపకారస్యావచ్ఛేదః । అశక్యాఙ్గేభ్యోఽవచ్ఛిద్య శక్యేష్వవస్థాపనం యుజ్యతే , న తు తథేహ శాఖాన్తరీయాఙ్గోపసంహారస్యాశక్యత్వమ్ । అశక్తేః ప్రథమాధికరణే నిరస్తత్వాత్ । న చోపాస్తీనాం నిత్యత్వావగతిః కామ్యత్వాదిత్యర్థః ।

పూర్వమేకస్యైకస్మిన్విషయేఽపేక్షాఽనపేక్షయోర్విరోధాద్ గృహమేధీయన్యాయాసంభవ ఉక్తః , ఇదానీం వైషమ్యాన్తరేణ ప్రకృతే తదసంభవమాహ –

ప్రాకృతేతి ।

చోదకోఽతిదేశః । తేన ప్రాకృత ఉపకారపిణ్డో గృహమేధాయ ప్రాప్యతే తద్ద్వారా చ తజ్జనకాని సకలప్రాకృతాఙ్గాని । తత్రాజ్యభాగావపి తన్మధ్యే ప్రాప్నుత ఇతి ప్రాప్తయోః పునర్వచనాత్ సకలాఙ్గజన్యోపకారస్య తన్మాత్రజన్యత్వేనావచ్ఛేదః స్యాదిహ తు స్వశాఖాగతాఙ్గానాం వచనాద్వినా న ప్రాప్తిరితి తద్విధాయకమేవ వచనం నేతరపరిసంఖ్యాయకమిత్యర్థః । అనేన గృహమేధీయపూర్వపక్షగతపరిసంఖ్యాపక్షోఽపి వ్యుదస్తః ।

తన్మాత్రవిధిపక్షస్యాపి గృహమేధీయపూర్వపక్షగతస్యాత్రాసంభవమాహ –

న చ తదుపకారేతి ।

తచ్ఛబ్దేన ప్రాకృతమఙ్గం పరామృశతి । ఆజ్యభాగతదితరాఙ్గసాధ్యే ఉపకారస్తోమేఽతిదేశప్రాప్తేఽప్యాజ్యభాగవిధానాద్ధి తత్రాతిదేశస్య తన్మాత్రవిధానపరత్వం కల్పితం , న త్విహ విద్యాసు స్వపరశాఖాగతధర్మసాధ్యోపకారపిణ్డస్యాస్తికశ్చిదతిదేశః , యస్య తత్ప్రాప్తధర్మస్య స్వశాఖాయాం విధానాత్ స్వశాఖాగతధర్మమాత్రవిధాయకత్వం కల్ప్యేతేత్యర్థః । తత్త్వేన ఎకత్వేన ।

బలవతి బాధకే ఇతి ।

ప్రాప్తౌ పునర్విధానమేవ బలవద్ బాధకమ్ ॥౫॥

ఇతి ద్వితీయం ఉపసంహారాధికరణమ్ ॥