అన్యథాత్వం శబ్దాదితి చేన్నావిశేషాత్ ॥౬॥ చోదనాద్యవిశేషాదిత్యస్యాపవాదార్థమిదమధికరణమ్ । భాష్యే వాజసనేయిశాఖాగతముద్గీథబ్రాహ్మణం ఛాన్దోగ్యగత ఉద్గీథాధ్యాయశ్చ విషయత్వేనోదాహృతః । తత్ర వాజసనేయిబ్రాహ్మణం తావద్వ్యాచష్టే –

ద్వయా ఇత్యాదినా ।

‘‘ద్వయా హ ప్రాజాపత్యా దేవాశ్చాసురాశ్చ తతః కానీయసా ఎవ దేవా జ్యాయసా అసురాస్త ఎషు లోకేష్వస్పర్ధన్త తే హ దేవా ఊచుర్హన్తాసురాత్ యజ్ఞ ఉద్గీథేనాత్యయామేతి తే హ వాచమూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి । తథేతి తేభ్యో వాగుదగాయత్తే విదురనేన వైత ఉద్గాత్రాఽత్యేష్యన్తీతి తమభిద్రుత్య పాప్మనావిధ్యన్ అథ హేమమాసన్యం ప్రాణమూచుస్త్వన్న ఉద్గాయేతి తథేతి తేభ్య ఎష ప్రాణ ఉదగాయత్తే విదురనేనే’’ త్యాద్యభిధాయ ‘‘తమభిద్రుత్య పాప్మనాఽవిధ్యన్త్సన్స యథాఽశ్మానమృత్వా లోష్టో విధ్వంసతైవం హైవ విధంసమానా విశ్వఞ్చో వినేశు’’రితి శ్రుతిః । తత్ర ప్రజాపతిః కర్మజ్ఞానాధికృతః పురుషః । తదపత్యానీన్ద్రియవృత్తయః ప్రాజాపత్యాః ।

అసురాణాం జ్యాయస్త్వం వృద్ధత్వం శ్రుత్యుక్తముపపాదయతి –

యతోఽమీ ఇతి ।

కానీయసాః కనీయాంసో దేవాః ।

కనిష్ఠత్వముపపాదయతి –

అజ్ఞానపూర్వకత్వాదితి ।

అనాది హ్యజ్ఞానం తత్త్వజ్ఞానం చరమభావి । అతస్తజ్జన్యప్రవృత్తిరూపాణాం దేవానాం కనిష్ఠత్వమిత్యర్థః ।

అస్పర్ధన్తేత్యేతద్వ్యాచష్టే –

తదస్యేత్యాదినా ।

ప్రాణస్యేత్యేతచ్ఛ్రుతిగతప్రజాపతిశబ్దస్య వ్యాఖ్యానమ్ । ప్రాణప్రధానస్య క్షేత్రజ్ఞస్యేత్యర్థః ।హన్తేత్యనుమతౌ । యద్యనుమతిరస్తి సర్వేషామస్మాకమసురజయే , తర్హ్యసురానత్యయామాతీత్యాసురాన్ దేవభావమాప్నువామేత్యర్థః । యజ్ఞో జ్యోతిష్టోమః । సోఽసురాణాం విధ్వంసకత్వాదాభిచారికః । వాక్ ప్రాణేత్యత్ర ప్రాణో ఘ్రాణేన్ద్రియమ్ ।

నిన్దిత్వేతి ।

తాన్యేవ వాగాదీనీత్యర్థాల్లభ్యతే ।

ప్రాణమాత్రస్య సంవాదకర్తృత్వాయోగాద్దేవతా లక్ష్యత ఇత్యాహ –

ప్రాణాభిమానేతి ।

ఎష ఇతి ముఖ్యప్రాణస్య విశేషణం ఘ్రాణవ్యావృత్త్యర్థమ్ । అభిద్రుత్యాధిగమ్య । అవిధ్యంస్తాడితవన్తః । అవిధ్యన్త్సన్నితి శ్రుతిపదం తత్ర సన్ప్రత్యయముపేక్ష్య ప్రకృతిమాత్రముదాహృతమ్ । లోష్టః పాంసుపిణ్డః । స చాన్యో వా దుర్బలః కాష్ఠాదిరిత్యర్థః । వాశబ్దః శ్రుతావవిద్యమానోఽపి న్యాయలభ్యత్వాదుపన్యస్తః ।

ఉద్గీథకర్తృత్వమ్ , ఉద్గానక్రియారూపత్వం చ శాఖాభేదేన శ్రూయమాణం న విద్యాభేదకమ్ , ఎకస్యాం శాఖాయాం విధైక్యసంప్రతిపత్తావపి తద్దర్శనాదిత్యాహ –

న కేవలం శాఖాన్తరే ఇతి ।

ఎవం కర్తృక్రియాత్వనిర్దేవైషమ్యం పరిహృత్య సకలభక్తినిర్దేశో వాజసనేయకే , భక్తయేకదేశప్రణవనిర్దేశశ్ఛాన్దోగ్యే ఇతి వైషమ్యం పరిహరతి – బహుతరరూపేతి ॥౬॥ రసతమాదిగుణోపవ్యాఖ్యానమోఙ్కారస్య కృత్వేతి శేషః । ఎతచ్చ భాష్యప్రతీకోపాదానమ్ । ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపో రసోఽపామోషధయ ఓషధీనాం పురుషో రసః పురుషస్య వాగ్ రసో వాచ ౠగ్రసః , ౠచః సామరసః సామ్న ఉద్గీథో రసః స ఎష రసానాం రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథ ఇతి శ్రుతిః ।

ఎతచ్ఛ్రుతివ్యాఖ్యానేన భాష్యోక్తరసతమాదిగుణయోగం వివృణోతి –

తథా హీతి ।

యస్య యజమానస్య పురస్తాత్ పూర్వం హవిరుప్తం దేవతార్థం సఙ్కల్పితం భవతి చన్ద్రమాశ్చ పశ్చాదభ్యుదేతి స చతుర్దశ్యామమావస్యాభ్రమవాన్ మధ్యమాదిభావేన త్రేధాభూతాస్తణ్డులానగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవతాభ్యః సకాశాద్విభజేద్ । విభజ్య చ దాత్రగ్న్యాదిదేవతాభ్యో నిర్వపేదిత్యర్థః । దధన్ దధని । శ్రుతే దుగ్ధే ।

తేష్వేవ కర్మస్వితి ।

ఆగ్నేయాదిష్విత్యర్థః ।

కాలాపరాధం వివరీతుం యథాకాలమనుష్ఠానం దర్శయతి –

ఎష తావదితి ।

అభితః సన్నిధౌ ఉదితశ్చన్ద్రో యస్య స యజమానోఽభ్యుదితః ।

అత్ర సిద్ధాన్తే దర్శకర్మణ్యేవ దేవతాపనయమాత్రమిత్యస్మిన్ ప్రయోజనమాహ –

అమావాస్యాయామేవేతి ।

తస్యైవ కర్మణోనువర్తమానత్వే హి స్వదేవతాయుక్తం తత్పరిసమాపనీయం తతశ్చతుర్దశ్యాం నిరుప్తహవిషా దేవతాన్తరేభ్యో నైమిత్తికప్రయోగం పరిసమాప్య పునరమావస్యాయామేవాగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవతాభ్యో హవిర్నిరుప్య ప్రతిపది దర్శః ప్రవర్తయితవ్యః । దర్శలోపే తు ప్రాయశ్చిత్తభూతమిదం కర్మామావాస్యాయాం కృత్వోపరన్తవ్యమితి చిన్తాప్రయోజనమిత్యర్థః ।

పూర్వపక్షమాహ –

హవిర్భాగేత్యాదినా ।

ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరుద్ధే కర్మణి దేవతాన్తరానవకాశాత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యేవమర్థం హవిర్విభాగమాత్రశ్రవణాదితి సంగ్రహవాక్యం , ప్రాప్తే కర్మణ్యనేకగుణవిధౌ వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యేవమభిప్రాయం చరువిధానసామర్థ్యాచ్చేతి ద్వితీయం సంగ్రహవాక్యమ్ ।

తత్రాద్యం విభజతే –

యది హీత్యాదినా ।

పూర్వదేవతాభ్యోఽగ్న్యాదిభ్యో హవీంషి విభజేదితి వాక్యేన విహితే ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధస్య వాక్యేనైవ వారితత్వాత్ పూర్వకర్మణి దేవతాన్తరనివేశసంభవే సతి న కర్మాన్తరత్వం స్యాత్ । హవిర్మాత్రవిభాగవిధానే తూత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధాద్ వాజినేజ్యావత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యర్థః ।

ద్వితీయం సంగ్రహం వివృణోతి –

అపి చేతి ।

నను కర్మాన్తవిధౌ ప్రారబ్ధదర్శప్రయోగస్య కా గతిస్తత్రాహ –

దర్శస్తు లుప్యతే ఇతి ।

కర్మాన్తరమితి ప్రతిజ్ఞాయ హేతుమాహ –

పూర్వదేవతాత ఇతి ।

ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధం పరిహృత్య వాక్యభేదం పరిహరతి –

చర్వర్థస్యేతి ।

వాక్యాన్తరప్రాప్తమితి ।

యే మధ్యమా ఇత్యాదివాక్యైః ప్రాప్తమిత్యర్థః ।

నను విభజేదిత్యేతావన్మాత్రవిధౌ కస్మాదితి న జ్ఞాయతే , తత్రాహ –

తత్ర చ వాక్యాన్తరేతి ।

యే మధ్యమాదివాక్యైర్దేవతాన్తరేషు తత్ప్రతియోగినీనాం దేవతానామేవ బుద్ధిస్థానాం విభాగప్రతియోగిత్వం గమ్యతే ఇత్యర్థః ।

నను తణ్డులానామేవ దేవతాభ్యో విభాగశ్రవణాద్దధిపయసోర్న పూర్వదేవతాతో విభాగోఽవగతోఽతస్తయోరుత్పత్తావైన్ద్రం దధ్యమావాస్యాయామైన్ద్రం పయోఽమావాస్యాయామితీన్ద్రదేవతావరుద్ధయోర్న దేవతాన్తరావకాశ ఇతి కర్మభేద ఎవ స్యాదత ఆహ –

తణ్డులానితి త్వవివక్షితమితి ।

హవిర్మాత్రం విభాగవిషయః । తస్య తణ్డులత్వేన విశేషణే విశిష్టోద్దేశాద్వాక్యభేదః స్యాదిత్యర్థః ।

హవిరుభయత్వవదితి ।

దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే –

యస్యోభయమ్ హవిరార్తిమార్చ్ఛేదైన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదితి ।

ఉభయం దధిపయః । తత్ర శ్రుతత్వాద్ధవిర్వదుభయత్వమపి నిమిత్తాన్తర్భూతమితి ప్రాపయ్య షష్ఠే రాద్ధాన్తితమ్ । అవివక్షితముభయత్వమ్ । తద్వివక్షయాం హి విశిష్టోద్దేశనాద్వాక్యం భిద్యేత – హవిరార్తౌ నిర్వపేదుభయర్తౌ చేతి , విధ్యావృత్తిప్రసఙ్గాత్ । నను తర్హి హవిరప్యవివక్షితం స్యాద్ధవిర్విశిష్టార్తేరుద్దేశ్యత్వే వాక్యభేదతాదవస్థ్యాత్ ; న ; ఆర్తిమాత్రస్య సర్వదా సర్వేషాం సంభవేన నిమిత్తత్వాపర్యవసానాత్ । తత్పర్యవసానస్య హి మృష్యామహే హవిషా విశేషణమ్ । ఉభయత్వం తు పర్యవసితే నిమిత్తే విశేషణం భవిద్విధ్యనాకాఙ్క్షితం వాక్యం భిద్యాదితి తన్న మృష్యామః ।

తస్మాదవివక్షితముభయత్వమితి ।

నను శక్నువన్తు వాక్యాని తస్మిన్ కర్మణి దేవతాన్తరం విధాతుం , తస్యైవత్వబుద్ధిస్థత్వాత్కథం తత్ర దేవతావిధిరత ఆహ –

ద్రవ్యముఖేనేతి ।

పూర్వోక్తం సిద్ధాన్తప్రయోజనం నిగమయతి –

తతశ్చేతి ।

ఎవముత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధం పరిహృత్య వాక్యభేదప్రసఙ్గం పరిహరతి –

న చ దధని చరుమిత్యాదినా ।

ప్రాకృతకర్మణి తణ్డులాదయః పాకాన్తాః పురోడాశసామర్థ్యాత్సిద్ధాః । దధిపయసీ చ స్వత ఎవ సిద్ధే ।

కథమేతావతాఽధికరణచర్వర్థయోః ప్రాప్తిరత ఆహ –

తత్రాభ్యుదయేతి ।

దధ్నస్తణ్డులానాం పయసస్తణ్డులానాం చ సాహిత్యం యే మధ్యమాదివాక్యావగతాదేకదేవతాకత్వాత్సిద్ధమ్ ।

తదిదముక్తం –

దధియుక్తానాం పయోయుక్తానాం చేతి ।

నన్వేవమపి దధిపయసోస్తణ్డులానాం చ మిశ్రణమేవ భవతి , కథమధికరణార్థలాభస్తత్రాహ –

న చ ప్రభూతేతి ।

త్ర్యధికగవాం దోహవిధానాద్దధిపయసోః ప్రభూతత్వమ్ । అతశ్చాల్పాస్తణ్డులాన్ ప్రత్యాధారత్వం సప్తమ్యర్థో దధిపయసోః సిద్ధః ।

నను పురోడాశనివృత్తౌ పాకోఽపి నివర్తతాం , తథా చ కథం చరుసిద్ధిరత ఆహ –

అనివృత్తిస్త్వితి ।

సాధనవిశేషాశ్రితత్వాద్ధర్మాణాం తణ్డులేష్వపి పాకానువృత్తిర్వ్రీహి ధర్మాణామివావధాతాదీనాం యవేష్విత్యర్థః ।

ప్రకృతాధికారేతి ।

ప్రకృతస్య దర్శపూర్ణమాసకర్మణో ద్రవ్యద్వారేణాధికారావగమాత్ సంబన్ధావగమాదగత్యా వాక్యభేదస్య న్యాయ్యత్వాదిత్యర్థః । వత్సానపాకుర్యాద్గోదేశాద్దేశాన్తరం నయేత్ । ఇతరథా హి తే సర్వే సర్వం దుగ్ధం పిబేయురితి ।

భవతు పరస్మాత్స్వరప్రాణాదేః పరో వరాచ్చ తస్మాదేవ వరీయాన్ వరతర ఉద్గీథః కథమనన్తస్తత్రాహ –

పరమాత్మరూపేతి ।

పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాసాత్తద్రూపసంపత్తిః ।

నను ‘‘కా సామ్నో గతిః కారణం , స్వర ఇతి హోవాచ స్వరస్య కా గతిరితి ప్రాణ’’ ఇతీత్యుపక్రమ్యాస్య లోకస్య కా గతిరిత్యనన్తాకాశం నిర్దిశ్యాకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానిత్యాదినాఽఽకాశస్యైవ పరోవరీయస్త్వాదిగుణయోగం దర్శయతి । తత్కథం పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాస ఉద్గీథేఽత ఆహ –

పరమాత్మదృష్ఠిమితి ।

ఆకాశస్తల్లిఙ్గా (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౨) దిత్యుక్తం న ప్రస్మర్తవ్యమిత్యర్థః ॥౭॥౮॥ తత్ తత్ర దేవాదురసంగ్రహే హ కిల దేవా ఉద్గీథమ్ ఉద్గీథావయవోఙ్కారమ్ ఆజహ్నురాహృతవన్తః । తస్య కేవలస్యాహరణాయోగాత్ తదాశ్రయం జ్యోతిష్టోమాది ఆహృతవన్త ఇత్యర్థః । అనేన కర్మణా ఎతానసురానభిభవిష్యామ ఇతి స ఉద్గాతా వాచా ప్రాణేన చ వాగుపసర్జనప్రాప్నాణేనోద్గానం కృతవాన్ ॥

ఇతి తృతీయమన్యథాత్వాధికరణమ్ ॥