వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమ్ ॥౯॥ ఓమిత్యేతదక్షరమ్ ఉద్గీథమితి వాక్యే ఓంకారస్యోద్గీథేన విశేషణమర్థం సిద్ధవత్కృత్య ప్రకమభేదాద్విద్యాభేదో దర్శితః , ఇదానీం స ఎవార్థశ్చిన్త్యతే । భాష్యే భేదబుద్ధావనువర్తమానాయామన్యతరబుద్ధిరధ్యాస ఇత్యధ్యాసలక్షణముక్తమ్ ।

తదయుక్తమ్ ; స్మృతిరూప ఇత్యత్రావివేకపూర్వకత్వస్య వర్ణితత్వాదత ఆహ –

గౌణీ బుద్ధిరధ్యాస ఇతి ।

ఉక్తానీతి ।

భాష్యే యథాశ్రుతాన్యేవ గ్రాహ్యాణి న వ్యాఖ్యానాపేక్షాణీత్యర్థః ।

ఉద్గీథోఙ్కారశబ్దయోరైకార్థ్యే పర్యాయత్వాత్సహప్రయోగాదేకత్వపక్షానుత్థానమాశఙ్క్యాహ –

ఐకార్థేఽపీతి ।

భాష్యముపాదత్తే – ఇదముచ్యత ఇతీతి శబ్దో ద్రష్టవ్యః ।

ఓంకారస్య శబ్దవిశేషస్య కథం వేదవ్యాప్తిరత ఆహ –

ప్రత్యనువాకమితి ।

యజుర్వేదే అధ్యయనప్రవచనయోః ప్రత్యనువాకముపక్రమసమాప్తౌ చోఙ్కార ఉచ్చార్యతే , ఋగ్వేదే తు ప్రత్యృచమ్ ।

అత ఎవ సామవేదేఽపి ఋగధ్యూఢత్వాత్ సామ్న ఇతి సర్వవేదే వ్యాపక కారః , ప్రతివేదంచ స్వరాదిభేదాద్ భిద్యతే ।తద్విశేషప్రతిపత్త్యర్థముద్గీథవిశేషణమిత్యాహ –

కింగతోఽయమితి ।

విశేషణే చ ప్రయోజనమాహ –

తత్తదాప్త్యాదీతి ।

ఆదిశబ్దేన సమృద్ధిరసతమత్వాది గృహ్యతే । ఆప్తిః కామప్రాపకత్వమ్ । అధిక్రియతే ప్రతిపాద్యతే ।

నను సంభవే వ్యభిచారే చ విశేషణమర్థవత్ , తత్ర సర్వవేదవ్యాపకత్వాద్విశేష్యస్యోఙ్కారస్య భవతు విశేషణేన వ్యభిచారః , సంభవస్తు విశేష్యే ఓంకారే విశేషణస్యోద్గీథత్వస్య నోపపద్యతే ; ఉద్గీథశబ్దస్య సకలభక్తివాచిత్వాద్ భక్తిత్వస్య చ భక్తయవయవే ఓంకారేఽనుపపత్తేరత ఆహ –

ఉద్గీథపదేనేతి ।

స్యాదేతత్ – ఉద్గీథశబ్దస్య కిమిత్యవయవలక్షణార్థత్వమ్ ? ఔంకారశబ్దస్య ఎవోద్గీథభక్తినీమవయవినీం లక్షయతు , తదాపి శబ్దయోః సామానాధికరణ్యసంభవాదత ఆహ –

న పునరోంకారేణేతి ।

ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి ; ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ఇత్యాదినా ప్రణవస్యైవాప్త్యాదిగుణవిశిష్టస్య తాదృక్ఫలవిశిష్టస్య చోపవ్యాఖ్యాస్యమానత్వాత్ , ప్రధానే న లక్షణానుపపత్తేరుద్గీథశబ్ద ఎవ లాక్షణిక ఇత్యర్థః । ఓంకారేణ భక్తిలక్షణాయాం వైయర్థ్యం చ స్యాద్ , ఉద్గీథపదేన భక్తివిశేస్యైవ వ్యభిచారాభావాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నిరూఢా చేయం లక్షణా న సాంప్రతికీ స్యాదిత్యర్థః । ఇయం చ వక్ష్యమాణన్యాయేన గౌణ్యేవ లక్షణేత్యుక్తేతి ।

నను కిమితి ఫలకల్పనా ? ఆప్త్యాదిఫలస్య శ్రుతత్వాదత ఆహ –

ఆప్త్యాదిగుణకేతి ।

ఓంకార ఉద్గీథదృష్టేస్తస్మిన్నాప్త్యాదిగుణదృష్టేస్తస్మిన్నాప్త్యాదిదృష్టేశ్చోపాస్యరూపభేదాద్భేద ఇత్యర్థః ।

సిద్ధాన్తే ఫలకల్పనాం వారయతి –

ఉద్గీథసంబన్ధీతి ।

ఉద్గీథభక్తిసంబన్ధినః ప్రణవస్యోపాసనాయా అధికారప్రతిపాదనం , తత్పరే తు వాక్యే న ఫలకల్పనాదోషః । ఆప్త్యాదిదృష్టీర్విధాతుమోమిత్యేతదక్షరమితి వాక్యేన విశిష్టప్రణవసమర్పణేన పృథగుపాసనవిధ్యభావాదాప్త్యాదిగుణవిశిష్టప్రణవోపాస్తేశ్చాపయితా హ వై కామానాం భవతీత్యాదినా ఫలశ్రవణాచ్చేత్యర్థః । విషయతయా ఓంకార ఉద్గీథదృష్టివిధౌ హి గౌణ్యుద్గీథశబ్దస్య వృత్తిః స్యాత్ । ఉద్గీథ దృష్టివిషయత్వం చ గుణః । తతశ్చోద్గీథదృష్టిదృష్టత్వాదోఙ్కార ఉద్గీథ ఇత్యర్థః సంపద్యతే । న పునరుద్గీథేనోఙ్కారలక్షణా తథా సతి దృష్టివిధ్యసిధ్దేః । సిద్ధాన్తే త్వవయవివచనేనోద్గీథశబ్దేనావయవలక్షణా ।

తతః కిం జాతమత ఆహ –

గౌణ్యా వృత్తేరితి ।

వాచ్యమర్థం విహాయ యద్వస్తు లక్ష్యతే తన్మాత్రపరత్వలక్షణాయామ్ ఇత్యవ్యవధానముక్త్వా గౌణ్యా లక్షణీయార్థద్వారాఽర్థాన్తరే శబ్దస్య వృత్తేర్వ్యవధానమాహ –

గౌర్వాహీక ఇతి ।

లక్షణాయామపీతి ।

భాష్యే పూర్వపక్షేఽపి లక్షణాఽభ్యుపగమో న యుక్తః , తత్ర గౌణీ వృత్తిరిత్యుక్తత్వాదత ఆహ –

గౌణ్యపీతి ।

లక్షణా గుణవిషయావయవ ఎకదేశో యస్యాః సాః తథోక్తా ।

ఎవమధ్యాసపక్షం దూషయిత్వైకత్వపక్షం దూషయతి –

యద్యపీతి ।

వైశ్వదేవ్యాదిశబ్దే లక్ష్యైక్యేఽపి వాచ్యభేదాన్న పర్యాయత్వం , తవ తు వాచ్యాభేదాత్పర్యాయత్వమిత్యర్థః । నను పర్యాయత్వేఽపి కరిసిన్ధురాదిశబ్దానాం సహప్రయోగ ఉక్తస్తత్రాహ – న చ వ్యాఖ్యానమితి ॥౯॥

ఇతి చతుర్థం వ్యాప్త్యధికరణమ్ ॥