ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయః ।
అధికరణవిషయమాహ –
ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే ఇతి ।
ద్వే ఎవ బ్రహ్మణో రూపే బ్రహ్మణః పరమార్థతోఽరూపస్యాధ్యారోపితే ద్వే ఎవ రూపే తాభ్యాం హి తద్రూప్యతే ।
తే దర్శయతి –
మూర్తం చైవామూర్తం చ ।
సముచ్చీయమానావధారణమ్ । అత్ర పృథివ్యప్తేజాంసి త్రీణి భూతాని బ్రహ్మణో రూపం మూర్తం మూర్చ్ఛితావయవమితరేతరానుప్రవిష్టావయవం కఠినమితి యావత్ । తస్యైవ విశేషణాన్తరాణి మర్త్యం మరణధర్మకమ్ । స్థితమవ్యాపి । అవచ్ఛిన్నమితి యావత్ । సతన్యేభ్యో విశిష్యమాణమసాధారణధర్మవదితి యావత్ । గన్ధస్నేహోష్ణతాశ్చాన్యోన్యవ్యవచ్ఛేదహేతవోఽసాధారణా ధర్మాః । తస్యైతస్య బ్రహ్మరూపస్య తేజోఽబన్నస్య చతుర్విశేషణస్యైష రసః సారో య ఎష సవితా తపతి । అథామూర్తం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చ తద్ధి న కఠినమిత్యమూర్తమేతదమృతమమరణధర్మకమ్ । మూర్తం హి మూర్తాన్తరేణాభిహన్యమానమవయవవిశ్లేషాద్ధ్వంసతే నతు తథాభావః సమ్భవత్యమూర్తస్య । ఎతద్యదేతి గచ్ఛతి వ్యాప్నోతీతి । ఎతత్త్యం నిత్యపరోక్షమిత్యర్థః । తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో య ఎష ఎతస్మిన్ సవితృమణ్డలే పురుషః । కరణాత్మకో హిరణ్యగర్భప్రాణాహ్వయస్త్యస్య హ్యేష రసః సారో నిత్యపరోక్షతా చ సామ్యమిత్యధిదైవతమ్ । అథాధ్యాత్మమిదమేవ మూర్తం యదన్యత్ప్రాణాన్తరాకాశాభ్యాం భూతత్రయం శరీరారమ్భకమేతన్మర్త్యమేతత్స్థితమేతత్సత్తస్యైతస్య మూర్తస్యైతస్య మర్త్యస్యైతస్య స్థితస్యైతస్య సత ఎష రసో యచ్చక్షుః సతో హ్యోష రస ఇతి । అథామూర్తం ప్రాణశ్చ యశ్చాయమన్తరాత్మన్నాకాశ ఎతదమృతమేతద్యదేతత్త్యం తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో యోఽయం దక్షిణేక్షన్ పురుషస్త్యస్య హ్యేష రసః । లిఙ్గస్య హి కరణాత్మకస్య హిరణ్యగర్భస్య దక్షిణమక్ష్యధిష్ఠానం శ్రుతేరధిగతమ్ । తదేవం బ్రహ్మణ ఔపాధికయోర్మూర్తామూర్తయోరాధ్యాత్మికాధిదైవికయోః కార్యకారణభావేన విభాగో వ్యాఖ్యాతః సత్త్యచ్ఛబ్దవాచ్యయోః ।
అథేదానీం తస్య కరణాత్మనః పురుషస్య లిఙ్గస్య రూపం వక్తవ్యమ్ । మూర్తామూర్తవాసనావిజ్ఞానమయం విచిత్రం మాయామహేన్ద్రజాలోపమం తద్విచిత్రైర్దృష్టాన్తైరాదర్శయతి “తద్యథా మాహారజనం”(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యాదినా । ఎతదుక్తం భవతి మూర్తామూర్తవాసనావిజ్ఞానమయస్య విచిత్రం రూపం లిఙ్గస్యేతి । తదేవం నిరవశేషం సవాసనం సత్యరూపముక్త్వా యత్తత్సత్యస్య సత్యముక్తం బ్రహ్మ తత్స్వరూపావధారణార్థమిదమారభ్యతే । యతః సత్యస్య రూపం నిఃశేషముక్తమతోఽవశిష్టం సత్యస్య యత్సత్యం తస్యానన్తరం తదుక్తిహేతుకం స్వరూపం వక్తవ్యమిత్యాహ –
అథాత ఆదేశః
కథనం సత్యసత్యస్య పరమాత్మనస్తమాహ –
నేతి నేతీతి ।
ఎతదర్థకథనార్థమిదమధికరణమ్ ।
నను కిమేతావదేవాదేశ్యముతేతః పరమన్యతప్యస్తీత్యత ఆహ –
నహ్యేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
నేత్యాదిష్టాదన్యత్పరమస్తి యదాదేశ్యం భవేత్ । తస్మాదేతావదేవాదేశ్యం నాపరమస్తీత్యర్థః । అత్రైవమర్థేనేతినా యత్సంనిహితం పరామృష్టం తన్నిషిధ్యతే నఞా సంనిహితం చ మూర్తామూర్తం సవాసనం రూపద్వయమ్ । తదవచ్ఛేదకత్వేన చ బ్రహ్మ । తత్రేదం విచార్యతే కిం రూపద్వయం సవాసనం బ్రహ్మ చ సర్వమేవ చ ప్రతిషిధ్యతే, ఉత బ్రహ్మైవాథ సవాసనం రూపద్వయం బ్రహ్మ తు పరిశిష్యత ఇతి । యద్యపి తేషు తేషు వేదాన్తప్రదేశేషు బ్రహ్మస్వరూపం ప్రతిపాదితం తదసద్భావజ్ఞానం చ నిన్దితమ్ । “అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇతి చాస్య సత్త్వమవధారితం తథాపి సద్బోధరూపం తద్బ్రహ్మ సవాసనమూర్తామూర్తరూపసాధారణతయా చ సామాన్యం తస్య చైతే విశేషా మూర్తామూర్తాదయః । నచ తత్తద్విశేషనిషేధే సామాన్యమవస్థాతుమర్హతి నిర్విశేషస్య సామాన్యస్యాయోగాత్ । యథాహుః “నిర్విశేషం న సామాన్యం భవేచ్ఛశవిషాణవత్” ఇతి । తస్మాత్తద్విశేషనిషేధేఽపి తత్సామాన్యస్య బ్రహ్మణోఽనవస్థానాత్సర్వస్యైవాయం నిషేధః । అత ఎవ నహ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్తీతి నిషేధాత్పరం నాస్తీతి సర్వనిషేధమేవ తత్త్వమాహ శ్రుతిః । “అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇతి చోపాసనావిధానవన్నేయం, న త్వస్తిత్వమేవాస్య తత్త్వమ్ । తత్ప్రశంసార్థం చాసద్భావజ్ఞాననిన్దా । యచ్చాన్యత్ర బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనం తదపి మూర్తామూర్తరూపప్రతిపాదనవన్నిషేధార్థమ్ । అసంనిహితోఽపి చ తత్ర నిషేధో యోగ్యత్వాత్సమ్భన్స్యతే । యథాహుః “యేన యస్యాభిసమ్బన్ధో దూరస్థస్యాపి తేన సః” ఇతి । తస్మాత్సర్వస్యైవావిశేషేణ నిషేధ ఇతి ప్రథమః పక్షః । అథవా పృథివ్యాదిప్రపఞ్చస్య సమస్తస్య ప్రత్యక్షాదిప్రమాణసిద్ధత్వాత్ , బ్రహ్మణస్తు వాఙ్మనసాగోచరతయా సకలప్రమాణవిరహాత్ , కతరస్యాస్తు నిషేధ ఇతి విశయే ప్రపఞ్చప్రతిషేధే సమస్తప్రత్యక్షాదివ్యాకోపప్రసఙ్గాత్ , బ్రహ్మప్రతిషేధే త్వవ్యాకోపాద్బ్రహ్మైవ ప్రతిషేధేన సమ్బధ్యతే యోగ్యత్వాన్న ప్రపఞ్చస్తద్వైపరీత్యాత్ , వీప్సా తు తదత్యన్తాభావసూచనాయేతి మధ్యమః పక్షః ।
తత్ర ప్రథమం పక్షం నిరాకరోతి –
న తావదుభయప్రతిషేధ ఉపపద్యతే శూన్యవాదప్రసఙ్గాదితి ।
అయమభిసన్ధిః - ఉపాధయో హ్యమీ పృథివ్యాదయోఽవిద్యాకల్పితా న తు శోణకర్కాదయ ఇవ విశేషా అశ్వత్వస్య । న చోపాధివిగమే ఉపహితస్యాభావోఽప్రతీతిర్వా । నహ్యుపాదీనాం దర్పణమణికృపాణాదీనామపగమే ముఖస్యాభావోఽప్రతీతిర్వా । తస్మాదుపాధినిషేధేఽపి నోపహితస్య శశవిషాణాయమానతాప్రత్యయో వా । న చేతీతి సంనిధానావిశేషాత్సర్వస్య ప్రతిషేధ్యత్వమితి యుక్తమ్ । నహి భావమనుపాశ్రిత్య ప్రతిషేధ ఉపపద్యతే । కిఞ్చిద్ధి క్వచిన్నిషిధ్యతే । నహ్యనాశ్రయః ప్రతిషేధః శక్యః ప్రతిపత్తుమ్ ।
తదిదముక్తమ్ –
పరిశిష్యమాణే చాన్యస్మిన్య ఇతరః ప్రతిషేద్ధుమారభ్యతే తస్య ప్రతిషేద్ధుమశక్యత్వాత్తస్యైవ పరమార్థత్వాపత్తేః ప్రతిషేధానుపపత్తిః ।
మధ్యమం పక్షం ప్రతిక్షిపతి –
నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే ।
యుక్తం యన్నైసర్గికావిద్యాప్రాప్తః ప్రపఞ్చః ప్రతిషిధ్యతే ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య । బ్రహ్మ తు నావిద్యాసిద్ధం, నాపి ప్రమాణాన్తరాత్ । తస్మాచ్ఛబ్దేన ప్రాప్తం ప్రతిషేధనీయమ్ । తథాచ యస్తస్య శబ్దః ప్రాపకః స తత్పర ఇతి స బ్రహ్మణి ప్రమాణమితి కథమస్య నిషేధోఽపి ప్రమాణవాన్ । నచ పర్యుదాసాధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన వికల్పః, వస్తుని సిద్ధస్వభావే తదనుపపత్తేః । న చావాఙ్మనసగోచరో బుద్ధావలేఖితుం శక్యః । అశక్యశ్చ కథం నిషిధ్యతే । ప్రపఞ్చస్త్వనాద్యవిద్యాసిద్ధోఽనూద్య బ్రహ్మణి ప్రతిషిధ్యత ఇతి యుక్తమ్ । తదిమామనుపపత్తిమభిప్రేత్యోక్తమ్ “నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే” ఇతి ।
హేత్వన్తరమాహ –
బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి ।
ఉపక్రమవిరోధాదితి ।
ఉపక్రమపరామర్శోపసంహారపర్యాలోచనయా హి వేదాన్తానాం సర్వేషామేవ బ్రహ్మపరత్వముపపాదితం ప్రథమేఽధ్యాయే । న చాసత్యామాకాఙ్క్షాయాం దూరతరస్థేన ప్రతిషేధేనైషాం సమ్బన్ధః సమ్భవతి ।
యచ్చ వాఙ్మనసాతీతతయా బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిషేధస్య న ప్రమాణాన్తరవిరోధ ఇతి తత్రాహ –
వాఙ్మనసాతీతత్వమపీతి ।
ప్రతిపాదయన్తి వేదాన్తా మహతా ప్రయత్నేన బ్రహ్మ । నచ నిషేధాయ తత్ప్రతిపాదనమ్ , అనుపపత్తేరిత్యుక్తమధస్తాత్ । ఇదానీం తు నిష్ప్రయోజనమిత్యుక్తం “ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య” ఇతి న్యాయాత్ । తస్మాద్వేదాన్తవాచా మనసి సంనిధానాద్బ్రహ్మణో వాఙ్మనసాతీతత్వం నాఞ్జసమపి తు ప్రతిపాదనప్రక్రియోపక్రమ ఎషః । యథా గవాదయో విషయాః సాక్షాచ్ఛృఙ్గగ్రాహికయా ప్రతిపాద్యన్తే ప్రతియన్తే చ నైవం బ్రహ్మ । యథాహుః “భేదప్రపఞ్చవిలయద్వారేణ చ నిరూపణమ్” ఇతి ।
నను ప్రకృతప్రతిషేధే బ్రహ్మణోఽపి కస్మాన్న ప్రతిషేధ ఇత్యత ఆహ –
తద్ధి ప్రకృతం ప్రపఞ్చితం చేతి ।
ప్రధానం ప్రకృతం ప్రపఞ్చశ్చ ప్రధానం న బ్రహ్మ తస్య షష్ఠ్యన్తతయా ప్రపఞ్చావచ్ఛేదకత్వేనాప్రధానత్వాదిత్యర్థః । తతోఽన్యద్బ్రవీతీతి నేతి నేతీతి ప్రతిషేధాదన్యద్భూయో బ్రవీతీతి తన్నిర్వచనమ్ । నహ్యేతస్మాదిత్యస్య యదా నహ్యేతస్మాదితి నేతి నేత్యాదిష్టాద్బ్రహ్మణోఽన్యత్పరమస్తీతి వ్యాఖ్యానం తదా ప్రపఞ్చప్రతిషేధాదన్యద్బ్రహ్మైవ బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । యదా తు నహ్యేతస్మాదితి సర్వనామ్నా ప్రతిషేధో బ్రహ్మణ ఆదేశః పరామృశ్యతే తదాపి ప్రపఞ్చప్రతిషేధమాత్రం న ప్రతిపత్తవ్యమపి తు తేన ప్రతిషేధేన భావరూపం బ్రహ్మోపలక్ష్యతే ।
కస్మాదిత్యత ఆహ –
తతో బ్రవీతి చ భూయ ఇతి ।
యస్మాత్ప్రతిషేధస్య పరస్తాదపి బ్రవీతి । అథ బ్రహ్మణో నామధేయం నామ సత్యస్య సత్యమితి తద్వ్యాచష్టే శ్రుతిః “ప్రాణా వై సత్యమ్”(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి । మహారజనాద్యుపమితం లిఙ్గముపలక్షయతి । తత్ఖలు సత్యమితరాపేక్షయా తస్యాపి పరం సత్యం బ్రహ్మ । తదేవం యతః ప్రతిషేధస్య పరస్తాద్బ్రవీతి తస్మాన్న ప్రపఞ్చప్రతిషేధమాత్రం బ్రహ్మాపి తు భావరూపమితి । తదేవం పూర్వస్మిన్ వ్యాఖ్యానే నిర్వచనం బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అస్మిస్తుం సత్యస్య సత్యమితి బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౩ ॥
అపి చ సంరాధనే ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥ ౨౪ ॥
ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యం ప్రకాశశ్చ కర్మణ్యభ్యాసాత్ ॥ ౨౫ ॥
అతోఽనన్తేన తథా హి లిఙ్గమ్ ॥ ౨౬ ॥
ఉభయవ్యపదేశాత్త్వహికుణ్డలవత్ ।
అనేనాహిరూపేణాభేదః । కుణ్డలాదిరూపేణ తు భేద ఇత్యుక్తం తేన విషయభేదాద్భేదాభేదయోరవిరోధ ఇత్యేకవిషయత్వేన వా సర్వదోపలబ్ధేరవిరోధః । విరుద్ధమితి హి నః క్వ సంప్రత్యయో న యత్ప్రమాణేనోపలభ్యతే । ఆగమతశ్చ ప్రమాణాదేకగోచరావపి భేదాభేదౌ ప్రతీయమానౌ న విరోధమావహతః సవితృప్రకాశయోరివ ప్రత్యక్షాత్ప్రమాణాద్భేదాభేదావితి ॥ ౨౭ ॥
ప్రకారాన్తరేణ భేదాభేదయోరవిరోధమాహ –
ప్రకాశాశ్రయవద్వా తేజస్త్వాత్ ॥ ౨౮ ॥
తదేవం పరమతముపన్యస్య స్వమతమాహ –
పూర్వవద్వా ।
అయమభిసన్ధిః - యస్య మతం వస్తునోఽహిత్వేనాభేదః కుణ్డలత్వేన భేద ఇతి, స ఎవం బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే, కిమహిత్వకుణ్డలత్వే వస్తునో భిన్నే ఉతాభిన్నే ఇతి । యది భిన్నే, అహిత్వకుణ్డలత్వే భిన్నే ఇతి వక్తవ్యం న తు వస్తునస్తాభ్యాం భేదాభేదౌ । నహ్యన్యభేదాభేదాభ్యామన్యద్భిన్నమభిన్నం వా భవితుమర్హతి । అతిప్రసఙ్గాత్ । అథ వస్తునో న భిద్యేతే అహిత్వకుణ్డలత్వే తథా సతి కో భేదాభేదయోర్విషయభేదస్తయోర్వస్తునోఽనన్యత్వేనాభేదాత్ । న చైకవిషయత్వేఽపి సదానుభూయమానత్వాద్భేదాభేదయోరవిరోధః స్వరూపవిరుద్ధయోరప్యవిరోధే క్వ నామ విరోధో వ్యవతిష్ఠేత । నచ సదానుభూయమానం విచారాసహం భావికం భవితుమర్హతి । దేహాత్మభావస్యాపి సర్వదానుభూయమానస్య భావికత్వప్రసఙ్గాత్ । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిః ప్రథమసూత్ర ఇతి నేహ ప్రపఞ్చితమ్ । తస్మాదనాద్యవిద్యావిక్రీడితమేవైకస్యాత్మనో జీవభావభేదో న భావికః । తథాచ తత్త్వజ్ఞానదవిద్యానివృత్తావపవర్గసిద్ధిః । తాత్త్వికత్వే త్వస్య న జ్ఞానాన్నివృత్తిసమ్భవః । నచ తత్త్వజ్ఞానాదన్యదపవర్గసాధనమస్తి । యథాహ శ్రుతిః “తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ”(శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౯ ॥
ప్రతిషేధాచ్చ ॥ ౩౦ ॥
ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయః ॥౨౨॥ నిషేధశ్రుతిభిర్బ్రహ్మ నిర్విశేషం నిరూపితమ్ । తాసాం బ్రహ్మనిషేద్ధృత్వమిహాశఙ్క్య నిరస్యతే ॥ అథవా - సన్మాత్రం బ్రహ్మ సామాన్యం తద్విశేషానపేక్షతే । నిషేధేషు నిషేద్ధేషు నాస్తి బ్రహ్మేతి శఙ్క్యతే ॥
శ్రుతిగతవావశబ్దార్థమాహ –
ద్వే ఎవేతి ।
సముచ్చయే సత్యేవకారో విరుధ్యతే తన్మాత్రావధారణస్య తదితరసముచ్చయస్య చ విరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సముచ్చీయమానావధారణమితి ।
సర్వదా ద్వే అపి రూపే మిలితే ఎవేత్యర్థ ఎవకార ఇత్యర్థః । ఎషా అత్ర శ్రుతిః - ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చ తదేతన్మూర్తం యదన్యద్వాయోశ్చాన్తరిక్షాచ్చైతన్మర్త్యమేతత్స్థితమేతత్సత్తస్యైతస్య మూర్తస్యైతస్య మర్త్యస్యైతస్య స్థితస్యైతస్య సత ఎష రసో య ఎష తపతి సతో హ్యేషః రసః , అథామూర్తం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమేతద్యదేతత్సత్యం తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో య ఎవ ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్త్యస్య హ్యేష రస ఇతి ।
అస్యాం శ్రుతౌ తదేతన్మూర్తం యదన్యద్వాయోశ్చాన్తరిక్షాచ్చేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
పృథివ్యప్తేజాంసీతి ।
మూర్చ్ఛనం స్థూలీభావః ।
తత్ర హేతుః –
ఇతరేతరానుప్రవిష్టావయవమితి ।
పటాదేర్హి తన్త్వాద్యవయవా ఇతరేతరమనుప్రవిష్టా దృశ్యన్తే , తతశ్చ తన్త్వాద్యవస్థాతః స్థూలాశ్చ । యద్యపి వాయోరపీదం తుల్యమ్ ; తథాపి ప్రత్యక్షేణానుగ్రహణాదనాదరః శ్రుతేః , యదితి గచ్ఛదిత్యర్థః । తతశ్చైకత్రైవ చ న తిష్ఠతీతి వ్యాపీత్యర్థః । త్యచ్ఛబ్దః సర్వనామతచ్ఛబ్దసమానార్థః । త్యదితి వక్తవ్యే త్యమితి ఛాన్దసమ్ ।
యద్యపి పఞ్చభూతకార్యం హిరణ్యగర్భః ; తథాప్యమూర్తభూతద్వయస్య హిరణ్యగర్భస్య చ రసరసిభావే సామాన్యహేతుః శ్రుతిగతహిశబ్దేన వివక్షితస్తం దర్శయతి –
నిత్యపరోక్షతేతి ।
రసత్వమత్ర కార్యత్వమ్ ।
ఎవమధిదైవతం హిరణ్యగర్భమధికృత్య మూర్తామూర్తవ్యవస్థాముక్త్వాఽఽధ్యాత్మికవిషయాం శ్రుతిమథాధ్యాత్మమిదమేవ మూర్తం యదన్యత్ప్రాణాచ్చ యశ్చాయమన్తరాత్మన్నాకాశ ఇత్యాద్యాముదాహరతి –
అథాధ్యాత్మమిత్యాదినా ।
యశ్చాయమన్తరాత్మన్నన్తఃశరీరే ఆకాశస్తస్మాత్ప్రాణాచ్చ యదన్యత్తన్మూర్తమితి శ్రుతియోజనామభిప్రేత్యోక్తం –
యదన్యత్ ప్రాణాన్తరాకాశాభ్యామితి ।
ఆధ్యాత్మికత్వసిద్ధ్యర్థమాహ –
శరీరారమ్భకమితి ।
చక్షురితి గోలకమాత్రమ్ ।
నను చైతన్యవ్యాప్తం లిఙ్గశరీరం స్థూలశరీరే సర్వత్ర వర్తతే , తత్ర కథం దక్షిణమక్ష్యాధారత్వేనోక్తమత ఆహ –
లిఙ్గస్య హీతి ।
లిఙ్గ్యతేఽనుమీయతే ఇతి లిఙ్గమ్ ।
అనుమానప్రకారమాహ –
కరణాత్మకస్యేతి ।
రూపాద్యుపలబ్ధిభిః క్రియాభిః కరణత్వేనానుమీయత ఇత్యర్థః । ఆధ్యాత్మికచక్షురాదేరాధిదైవికహిరణ్యగర్భాదిత్యాదివ్యష్టిత్వాద్ధిరణ్యగర్భస్యేత్యుక్తమ్ । అథవా - అనుగ్రాహకత్వేన హిరణ్యగర్భస్య చక్షుష్యప్యవస్థానముక్తం విశేషావస్థానమదృష్టమపి శాస్త్రీయమస్తీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ ఔపాధికయోరితి ।
బ్రహ్మణ ఉపాధిరజ్ఞానం తత్ర భవత ఇత్యౌపాధికే తయోరిత్యర్థః ।
కార్యకరణభావేనేతి ।
కార్య శరీరం , కరణమిన్ద్రియమ్ ।
సత్యశబ్దవాచ్యయోరితి ।
సదితి త్యమితి చ శబ్దవాచ్యయోరిత్యర్థః ।
ఎవం మూర్తామూర్తే ప్రతిషేధ్యే దర్శయిత్వా వాసనామయం రూపం నిషేధ్యం దర్శయతి –
అథేదానీమితి ।
మూర్తామూర్తవిషయానుభవజనితవాసనాజన్యవిజ్ఞానవిషయ ఇత్యర్థః । తస్య హైతస్య పురుషస్య రూపం యథా మాహారజనం వాసో యథా పాణ్డవావికమిత్యాదిదృష్టాన్తైరుపమాం దర్శయతీత్యర్థః । మహారజనం హరిద్రా తయా రక్తం మాహారజనమ్ ।
నన్వనుద్భూతరూపం లిఙ్గశరీరం , తస్య కథం హారిద్రాదిరూపతుల్యరూపసంభవః ? అత ఆహ –
ఎతదుక్తం భవతీతి ।
వాసనాజన్యభ్రాన్తివశాద్రూపాధ్యాసయోగ్యః కోఽప్యాకారో లిఙ్గశరీరైక్యేనారోప్యతే , తన్నిష్ఠాః స్వప్నే రూపభేదాః ప్రకాశన్త ఇతి ప్రతిషేధ్యం రూపం ప్రదర్శ్య ప్రతిషేధావధిభూతం రూపి బ్రహ్మ దర్శయతి శ్రుతిరిత్యాహ –
తదేవమితి ।
సత్యరూపమితి ।
వ్యావహారికసత్యం బ్రహ్మణో రూపమిత్యర్థః । అథాత ఆదేశ ఇత్యత్రాన్తఃశబ్దార్థమాహ – యత ఇతి తదుక్తిహేతుకమిత్యన్తేన ।
మధ్యే అథశబ్దార్థమాహ –
తస్యానన్తరమితి ।
సత్యసత్యస్యేతి ।
వ్యావహారికస్య సత్యస్య ప్రపఞ్చస్య యః సత్య ఆత్మా తస్యేత్యర్థః ।
న హ్యేతస్మాదితి నేత్యపరమస్తీత్యుత్తరవాక్యం వ్యాచష్టే –
నను కిమేతావదేవేతి ।
ఇతి నేత్యాదిష్టాదేతస్మాదన్యత్పరముత్కృష్టం న హ్యస్తీతి వాక్యయోజనా దర్శితా । ఎవంశబ్దస్యార్థ ఎవార్థో యస్య స ఎవమర్థస్తేన । ఇతినా ఇతిశబ్దేనేత్యర్థః ।
తదవచ్ఛేదకత్వేనేతి ।
కస్య రూపద్వయమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మణ ఇత్యేవంరూపేణ విశేషణత్వేనేత్యర్థః । అథ సవాసనం రూపద్వయమిత్యత్రాపి ప్రతిషిధ్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
బ్రహ్మప్రతిషేధేన పూర్వపక్షస్యానుత్థానమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
సద్బోధరూపమితి ।
బోధత్వేన రూపేణ విశేషాత్మకత్వముక్తం , సదితి సామాన్యాత్మత్వమ్ ।తచ్చ సవాసనమూర్తామూర్తసాధారణత్వేన వ్యక్తీకృతమ్ । నిర్విశేషం యత్తత్సామాన్యం న భవేదితి యోజనా ।
ఉపాసనావిధానవదితి ।
యథా నామ బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యాదావబ్రహ్మణి బ్రహ్మత్వేనోపాసనా విధీయతే , ఎవమసత్యేవాస్తీత్యుపలబ్ధిదృష్టిర్విధీయతే , ఇతిశబ్దశిరస్కత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తత్ప్రశంసార్థమితి ।
అస్తిత్వదృష్టివిధిప్రశంసార్థమసన్నేవ స భవతి అసద్ద్బ్రహ్మేతి వేద చేదిత్యసద్భావజ్ఞాననిన్దేత్యర్థః । సంభన్త్స్యతే సంబద్ధో భవిష్యతి ।
కంచిద్ధర్మిణమనాశ్రిత్య నిషేధాయోగాత్పక్షాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
నను షష్ఠ్యన్తశబ్దాదుపసర్జనత్వేన ప్రస్తుతం బ్రహ్మ కథం నిషేధేన సంబధ్యతే ? తత్రాహ –
యోగ్యత్వాదితి ।
అప్రమితత్వమేవ నిషేధయోగ్యత్వమ్ ।
నను విశేషాణాం నిషేధే సామాన్యస్యాప్యయోగాచ్ఛూన్యవాదప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య సామాన్యవిశేషభావో బ్రహ్మగతోఽసిద్ధ ఇత్యాహ –
ఉపాధయ ఇతి ।
శోణో లోహితః । కర్క ఈషల్లోహితః । నిర్విశేషం సామాన్యం న భవేదిత్యుక్తం , తత్ర నిషేధేన నిషేధ్యసత్తా నిషిధ్యతే , సా కిమర్థస్వభావభూతా ఉత ప్రమాణసంబన్ధాత్మికా ।
ద్వావపి పక్షౌ నేత్యాహ –
అభావోఽప్రతీతిర్వేతి ।
శశవిషాణాయమానతా శశవిషాణతుల్యతా ।
నను న వయం విశేషాత్మజగన్నిషేధేనార్థాద్ బ్రహ్మనిషేధం బ్రూమః , కింతు రూపద్వయవత్ సన్నిధానావిశేషాద్ద్బ్రహ్మణోఽపీతిశబ్దేన ప్రతిషేధ్యత్వేనోపాత్తత్వాత్సాక్షాదుభయనిషేధమిత్యత ఆహ –
న చేతీతి ।
భావమనాశ్రిత్యాశ్రయత్వేనానుపాదాయ ప్రతిషేధో నోపపద్యతే ఇతి , ప్రతిషేధసత్తాయా ఆశ్రయాపేక్షాం వ్యతిరేకముఖేనోక్త్వాఽన్వయముఖేనాప్యాహ –
కించిద్ధీతి ।
ప్రతీతావప్యభావస్యాశ్రయాపేక్షామాహ –
న హ్యనాశ్రయ ఇతి ।
వేదాన్తేషు బ్రహ్మప్రతిపాదనస్య నిషేధ్యసమర్పకతాయాః పూర్వపక్షే ఉక్తత్వాద్ బ్రహ్మ తే బ్రవాణీత్యాద్యుపక్రమవిరోధాదిత్యాభాష్యోక్తహేతునా శఙ్కితాన్యథాసిద్ధీనా సిద్ధవద్బ్రహ్మప్రతిషేధవారకత్వాయోగం మత్వా భాష్యేఽర్థాత్సూచితం హేతుం వివృణోతి –
యుక్తమిత్యాదినా ।
నైసర్గికావిద్యాప్రాప్తః ప్రపఞ్చః ప్రతిషిధ్యత ఇతి యత్తద్యుక్తమిత్యర్థః । కిం భ్రమసిద్ధం బ్రహ్మ ప్రతిషిధ్యతే , ఉత ప్రత్యక్షాదిసిద్ధమ్ , ఆహో శాస్త్రసిద్ధమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
బ్రహ్మ త్వితి ।
సద్రూపత్వేన నిర్వచనీయత్వాదిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
నాపీతి ।
తృతీయమనూద్య దూషయతి –
తస్మాదితి ।
నను శాస్త్రప్రమితేఽపి ప్రతిషేధః ప్రమాణవాన్ భవేద్ , విధిప్రతిషేధయోస్తుల్యబలత్వేన వికల్పసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ పర్యుదాసేతి ।
పర్యుదాసాధికరణం గుణోపసంహారే ‘హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వా ‘ (వ్యా.సూ.అ.౩.పా.౩.సూ ౨౬) దిత్యత్ర స్వయమేవానుక్రమిష్యతి , తత్రైవ తత్పూర్వపక్షోఽపి ద్రష్టవ్యః । తత్ర యథా విధిప్రాప్తస్య యాగేషు యేయజామహకరణస్య సర్వాత్మనా నానూయాజేష్వితి ప్రతిషేధేన వారయితుమశక్యత్వాద్ అనుయాజేషు యేయజామహవికల్పః , ఎవమత్ర సత్త్వాసత్త్వయోర్న వికల్పః , వస్తుని తదయోగాత్ । పురుషప్రవృత్తినివృత్త్యోః ప్రాగేవ తస్యైకరూపత్వేన సిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
యచ్చ వాఙ్మనసాగోచరత్వేన ప్రమాణవిరోధాభావాద్ బ్రహ్మణః ప్రతిషేధ ఇత్యుక్తం , తన్న ; తథా సతి యోగ్యప్రాప్త్యా నిషేధాయోగాదిత్యాహ –
న చాసత్యాదితి ।
అయం హి నిషేధః సన్నిహితప్రపఞ్చవిషయత్వేన నిరాకాఙ్క్షో న దూరస్థేన బ్రహ్మణా సంబధ్యతే । యద్యపి బ్రహ్మణోఽపి సన్నిధానమవిశిష్టం , బృహదారణ్యకే ఎతన్నిషేధం ప్రతి ; తథాపి షష్ఠ్యన్తత్వేనోపసర్జనత్వాన్న తస్య నిషేధేన సంబన్ధ ఇతి వక్ష్యతి ప్రధానం ప్రకృతమితి గ్రన్థేన ।
సన్నిహితమపి ప్రపఞ్చం ప్రమాణావిరోధాదుపేక్ష్య ప్రతిషేధో దూరస్థం బ్రహ్మాకాఙ్క్షతీతుఆశఙ్క్యాహ –
యచ్చేతి ।
బ్రహ్మనిషేధేఽప్యస్తి ప్రమాణావిరోధః , వేదాన్తానాం తత్ర ప్రమాణత్వాదిత్యాహ –
ప్రతిపాదయన్తి వేదాన్తా ఇతి ।
అనుపపత్తేరితి ।
శాస్త్రప్రమితనిషేధే హి వికల్పః స్యాత్తస్య చ వస్తున్యనుపపత్తిరిత్యుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
అధస్తాదితి ।
నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యత ఇతి భాష్య ఇత్యర్థః ।
తర్హి తేనైవ బాఙ్మనసాతీతత్వమపీతి భాష్యం పునరుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఇదానీం త్వితి ।
తేన భాష్యేణ శాస్త్రప్రమితస్య నిషేధానుపపత్తిరుక్తా , అనేన తు నిషేద్ధుమిష్టస్య ప్రతిపాదనవైయర్థ్యమ్ । అత్ర లిఙ్గం భాష్యే ప్రక్షాలనాద్ధీతి న్యాయోదాహరణమిత్యర్థః ।
ప్రక్రియాశబ్దస్య వ్యాఖ్యా –
ఉపక్రమ ఇతి ।
వాఙ్మనసగోచరత్వే నిషిద్ధే తథైవ మనసి స్థిరీకృతే స్వయంజ్యోతిరాత్మా స్ఫురతీత్యుపక్రమత్వమ్ । ప్రధానం ప్రకృతమితి ప్రకర్షేణ కృతం ప్రకాశితం ప్రకృతం ప్రకర్షః ప్రాధాన్యమిత్యర్థః । న బ్రహ్మేత్యత్ర ప్రధానం ప్రకృత్తమిత్యనుషఙ్గః ।
సూత్రే తతఃశబ్దాదుపర్యన్యదిత్యధ్యాహరతి –
తతోఽన్యదితి ।
ఇతరథా హి బ్రవీతీత్యుక్తే కిం బ్రవీతీతి న జ్ఞాయేతేతి ।
తతఃశబ్దార్థమాహ –
నేతి నేతీతి ప్రతిషేధాదితి ।
ప్రతిషేధాదభావాదన్యద్భావరూపం బ్రహ్మ బ్రవీతీత్యర్థః ।
ప్రతిషేధాదన్యద్వస్తు బ్రువాణం వాక్యముదాహరతి –
నిర్వచనం న హ్యేతస్మాదితీతి ।
నేతి నేతీతి ప్రతిషేధనిబన్ధనరూపం న హ్యేతస్మాదితి వాక్యమిత్యర్థః ।
అస్య వాక్యస్యార్థద్వైవిధ్యముపాదాయాభావాదన్యప్రతిపాదకతాముక్తాముపపాదయతి –
అస్యేతి ।
న హ్యేతస్మాదిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
ఇతి నేతి ।
ఇత్యాదిష్టాదితి ।
నేతి నేత్యేవంరూపేణాదిష్టాద్ బ్రహ్మణోఽన్యన్నాస్తి , పరమ్ అప్రతిషిద్ధం బ్రహ్మ త్వస్తీత్యర్థః ।
ధేయప్రత్యయః స్వార్థిక ఇత్యాహ –
నామేతి ।
స్థూలశరీరాపేక్షయా ప్రాణప్రధానస్య లిఙ్గశరీరస్య స్థాయిత్వాత్ సత్యత్వముచ్యత ఇత్యాహ –
మాహారజనాదీతి ।
మహారజనాదీనిరూపాణ్యుపహితాని నిక్షిప్తాని యస్మిస్తథోక్తమ్ । ఉపమితమితి పాఠో యద్యస్తి తదా సుగమమ్ ।
ఇతరాపేక్షయేతి ।
స్థూలశరీరాపేక్షయేత్యర్థః । తదితి తస్మాదర్థే ॥౨౩॥౨౪॥౨౫॥౨౬॥
అహికుణ్డలసూత్రస్య (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౨౭) ప్రకాశాశ్రయవద్వేతి (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౨౮) సూత్రస్య చ భేదాభేదవిషయత్వసామ్యాత్పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ –
విషయభేదాదితి ।
అహిరేకః కుణ్డలభోగాదయః పరస్పరం భిన్నా ఇతి భేదాభేదౌ భిన్నవిషయౌ , తదిదముక్తం కుణ్డలాదీత్యాదిశబ్దేన । సవితరి తు ప్రకాశస్య గుణస్య ద్రవ్యస్య చ పరస్పరం భేదాఽభేదౌ న చ వస్త్వన్తరాపేక్షయేత్యేకవిషయత్వమ్ ।
ఎకవిషయత్వే హేతుమాహ –
సర్వదేతి ।
విరోధే హి విషయవ్యవస్థా సదాఽనుభూయమానత్వాదవిరోధ ఇత్యేకవిషయత్వమిత్యర్థః ॥౨౭॥౨౮॥
భేదాభేదౌ భిన్నవిషయాపితి పక్షం దూషయతి –
యస్య మతమితి ।
న తావదేవం భేదాభేదౌ నిర్వక్తుం శక్యౌ ; కుణ్డలాదయో భిన్నా అహిశ్చానుయాయీ ఎక ఇతి అత్యన్తభేదవాదిభిరపి తథేష్టత్వాత్ । తస్మాదేకస్య వస్తునో ద్వాబ్యామాకారాభ్యాం భేదాభేదౌ ఇతి నిరూవణీయమ్ । తత్రాహిత్వమనువృత్తాకారః కుండలత్వం వ్యావృత్తాకారః । తదాత్మనా చేత్తదుభయాశ్రయస్య వస్తునో భేదాభేదావిష్యేతే , తదా తావకారౌ వస్తునో భిన్నో చేత్తర్హ్యహిత్వకుణ్డలత్వే పరస్పరమ్ భిన్నే వస్తుని సమవేతే ఇతి వక్తవ్యం , న తు వస్తునస్తదాత్మనా భేదాఽభేదావిత్యర్థః । అహిత్వేనేత్యాద్యాస్తృతీయా ఇత్థమ్భావార్థాః ।
ప్రకాశాశ్రయవద్భేదాభేదౌ నిషేధతి –
న చేతి ।
భావాభావయోర్హి స్వాభావికో విరోధస్తదనుషఙ్గాదన్యత్రేతి స్థితిః ।
తత్ర భేదతదభావయోర్యద్యవిరోధః , తదా క్వాపి విరోధో న స్యాదిత్యాహ –
పరస్పరవిరుద్ధయోరితి ।
నను సవితృప్రకాశగతభేదాభేదయోః సహానుభవాదవిరోధ ఇత్యుక్తమ్ ఇతి , తత్రాహ – న చేతి ॥౨౯॥౩౦॥ ఆత్మా న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా శబ్దోచ్చారణద్వారేణాభిధీయతే । నాన్యైర్దేవైరిన్ద్రియైర్గృహ్యతే తపసా కృచ్ఛ్రాదినా కర్మణాఽగ్నిహోత్రాదినా న గృహ్యతే , ఇతి నేతి నేతీతి య ఆత్మా వ్యాఖ్యాతః , స ఎషోఽగృహ్యోఽగ్రాహ్యః , యస్మాన్న హి గృహ్యతే గ్రహణాయోగ్యః ప్రత్యగాత్మత్వాదిత్యర్థః । స్వయంభూరిశ్వరః । ఖాని ఖం శ్రోత్రమాకాశారబ్ధత్వాత్తదుపలక్షితాని సర్వేన్ద్రియాణి , పరాఞ్చి బహిర్విషయాణి యథా భవన్తి తథా , వ్యతృణద్ధింసితవాన్ తస్మాద్ధేతోః పరాడేవ పశ్యతి సర్వో లోకః , నాన్తరాత్మన్ అన్తరాత్మని విషయే న పశ్యతి । కశ్చిత్తు ధీమాన్ వివేకీ ప్రత్యగాత్మానమైక్షత్ ఈక్షితవాన్ , ఆవృత్తచక్షురుపరతేన్ద్రియః । కిమర్థమ్ - అమృతత్వమిచ్ఛన్ । జ్ఞాయతేఽర్థోఽనేనేతి జ్ఞానమన్తఃకరణం తస్య ప్రసాదో రాగాదిరాహిత్యం తేనవిశుద్ధసత్త్వః ప్రత్యక్ప్రవణాన్తఃకరణస్తతస్తు విశుద్ధసత్త్వాద్ధేతోః , తమాత్మానం నిష్కలం నిరవయవం ధ్యాయమానః పశ్యతి ।స్మృతౌ యోగాత్మన ఇతి యోగగమ్యాత్మన ఇత్యర్థః । పరాత్కారణాత్పరం దివ్యం స్వప్రకాశం యః సర్వాన్తరః సర్వాధిష్ఠానభూతః , ఎష త ఆత్మా స్వరూపమ్ ॥