న స్థానతోఽపి హి పరస్యోభయలిఙ్గం సర్వత్ర హి ॥౧౧॥

అత్ర కశ్చిద్ - భిన్నాభిన్నే బ్రహ్మణ్యభిన్నరూపమాత్రం చిన్తనీయమిత్యనేనాధికరణేన విచార్యతే , న తు భేదో నిషిధ్యతే ఇతి – వదతి । తస్య భ్రాన్తిజ్ఞానం బ్రహ్మణి స్యాత్ , నహి రూపరసాధ్యాత్మకే ఘటే రూపవానేవేతి జ్ఞానమభ్రాన్తం భవతి । భిన్నరూపమదృష్ట్వాఽభిన్నరూపం ద్రష్టవ్యమితి చేత్ , తర్హి తస్య భిన్నాకారస్య జ్ఞేయత్వేన బ్రహ్మణ్యనన్తర్భావాద్ ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపరోధః । భేదస్య చానుపాస్యతాయాం భిన్నాభిన్నే బ్రహ్మణి సమన్వయనిరూపణం నిష్ఫలమ్ । జ్ఞానార్థో హి సమన్వయః । తస్మాద్ - ఉపాధితోఽపి భేదస్య మాయామాత్రత్వవర్ణనాత్ । నిర్విశేషమిహ బ్రహ్మయాథాత్మ్యం ప్రతిపద్యతే ॥

ప్రపఞ్చలిఙ్గానామితి ।

ప్రపఞ్చో లిఙ్గం సవిశేషబ్రహ్మణస్తద్యాభిః ప్రకాశ్యతే తాః ప్రపఞ్చలిఙ్గాః ।

తస్య చేతి ।

నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।

సిద్ధాన్తాత్పూర్వపక్షస్య విశేషమాహ –

న చేతి ।

నను పరోపాధికం కించిత్సత్యం యథా చక్షురాదీనామప్రమాకరణత్వం కించిన్మిథ్యా యథా స్ఫటికలౌహిత్యం తత్ర సవిశేషనిర్విశేషత్వయోర్యదన్యతరపక్షోపాధికం తత్సత్యమేవేతి కుతో నిర్ణయః ? తత్రాహ –

ఉభయలిఙ్గకశాస్త్రప్రామాణ్యాదితి ।

సవిశేషతాయామపీతి ।

పృథివ్యాద్యుపాధికసవిశేషతాయాం సత్యామపి యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం సశ్చాయమధ్యాత్మమితి తామనూద్యాయమేవ స ఇత్యద్వైతప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః ।

నను పృథివ్యాద్యుపాధికభేద ఎకత్వం చ ప్రతీయతామత ఆహ –

ఎకత్వనానాత్వయోశ్చేతి ।

భవతు తర్హి నానాత్వమేవ ప్రతిపాద్యం , నేత్యాహ –

ఎకత్వాఙ్గత్వేనైవేతి ।

తదేవ సాధయతి –

నానాత్వస్యేతి ।

వ్యావహారికప్రమాణసిద్ధభేదానువాదేన పారమార్థికాభేదప్రతిపాదనపరా శ్రుతిరిత్యర్థః ।

జీవబ్రహ్మణోరేకత్వమపి సత్త్వాద్యాత్మనా సిద్ధమితి , తత్రాహ –

ఎకత్వస్య చేతి ।

ఉపాధినిషేధేనైకత్వస్యాసిద్ధేర్విధేయత్వోపపత్తేః - ప్రతిపాద్యత్వోపపత్తేరిత్యర్థః ।

నను భవతు నిర్గుణబ్రహ్మసన్నిధిసమామ్నాతభేదశ్రుతీనాం నిషేధ్యభేదానువాదకత్వమేకత్వస్య ప్రతిపాద్యత్వాద్ , ఉపాసనాప్రకరణపఠితభేదశ్రుతీనాం తు భేదపరత్వమస్తు , ఎకత్వస్య తత్రాప్రతిపాదనాదత ఆహ –

ఆకారవద్బ్రహ్మేతి ।

ఉపాస్తిపరత్వాన్న భేదప్రమాపకత్వమిత్యర్థః ।

నను ద్వా సుపర్ణేత్యాద్యాః శ్రుతయః సన్తి భేదప్రతిపాదనపరాస్తత్రాహ –

కాసాంచిచ్చేతి ।

అస్యాం తావద్ ఋచి బుధ్ద్యుపాధ్యకర్తృత్వనిషేధేన నిర్విశేషః ప్రత్యగాత్మా ప్రతిపాద్యతే ఇతి పైఙ్గ్యుపనిషద్వ్యాఖ్యాతమ్ । ఎవమన్యత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥

ఎకదేశిమతే ద్వితీయాధికరణే వచనవ్యక్తీరాహ –

కిం సల్లక్షణమేవేతి ।

ఎవకారో బోధాద్భేదవ్యవచ్ఛేదార్థః । బోధలక్షణమేవేత్యత్ర తు బోధస్య సత్తాయా భేదవ్యావృత్త్యర్థః । తతశ్చ బోధాత్మికా సత్తా సత్తాత్మకో వా బోధో బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తపక్షః ప్రదర్శితః । సచ్ఛ్రుతేః సదేవేదమిత్యాద్యాయా అవైయర్థ్యార్ధం సత్తావచ్చ బ్రహ్మ మన్తవ్యమిత్యర్థః । తదేతదధికరణవచనమ్ । అనేన అత్ర కేచిదిత్యాదిభాష్యేణేత్యర్థః ।

అత్ర పూర్వపక్షానుత్థానమాహ –

సత్తాప్రకాశయోరితి ।

ప్రకాశవచ్చ బ్రహ్మేత్యుక్తే కిం సత్తాప్రకాశయోరభేద ఉత భేదః ।

ఆద్యే సిద్ధాన్త ఎవేతి న పూర్వపక్షత్వమిత్యాహ –

నోభయలక్షణత్వమితి ।

బ్రహ్మణ ఇతి శేషః ।

ద్వితీయే గతార్థత్వమిత్యాహ –

భేద ఇతి ।

శఙ్కితో భేదః స్వనిరాకారణాయ నాధికరణాన్తరం ప్రయోజయతీత్యర్థః । పూర్వాభ్యుపగమవిరోధప్రసఙ్గాదితి భాష్యార్థోఽపి హేతుః పూర్వపక్షానుత్థాన ఎవ ; పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తే స్థితే తద్విరోధేన పూర్వపక్షానుత్థానాదిత్యర్థః । యశ్చ సత్తాప్రకాశయోరేకత్వం కృత్వా సద్బోధాత్మకం బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తః సోఽప్యయుక్తః ; తథా సద్బోధశబ్దయోః పర్యాయత్వప్రసఙ్గాత్ ।

కథం తర్హి సిద్ధాన్తే అఖణ్డత్వసిద్ధిః ? అత ఆహ –

పరమార్థతస్త్వితి ।

అనిర్వాచ్యభేదాభ్యుపగమాత్ర పర్యాయతా । పరమార్థతస్తు బ్రహ్మణో లక్ష్యస్యాభేద ఎవ , యథా ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇత్యత్ర ప్రకర్షప్రకాశాభ్యాం లక్ష్యమాణచన్ద్రస్యైకత్వం తద్వదిత్యర్థః । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిర్జన్మాదిసూత్రే (బ్ర.అ.౧.పా.సూ.౨) ।

భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –

సర్వేషాం చేతి ।

ప్రయాజనియోగానామపి సమిధో యజతీత్యాద్యాఖ్యాతాభిహితానాం దర్శపూర్ణమాసనియోగాద్భేదాద్భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –

అధికారాభిప్రాయమితి ।

అధికారః పరమాపూర్వం తదేకమితి తదపేక్షయైకనియోగత్వమ్ । అనుబన్ధోనియోగావచ్ఛేదకో ధాత్వర్థః । స హి ప్రయాజాదావాగ్నేయాదౌ చ ద్రవ్యదేవతాదిభేదాద్ భిన్న ఇతి । కురు ప్రపఞ్చప్రవిలయమితి ప్రవర్తితో న శక్నోతి ప్రబిలయం కర్తుమ్ , ప్రవర్తస్వాత్మజ్ఞానే ఇతి ప్రవర్తితశ్చ న శక్నోత్యాత్మజ్ఞానం కర్తుమిత్యపి ద్రష్ఠవ్యమ్ ।

అయం జ్ఞాతవ్యోఽర్థ ఇతి విధిద్వారేణైవ వాక్యస్య వివక్షితార్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –

న చాస్యేతి ।

అధికారిణః ఇత్యర్థః ।

మా భూచ్ఛాబ్దజ్ఞానే విధిః , శబ్దాదేవ తస్యోత్పత్తిః ధ్యానే సాక్షాత్కారే వాఽస్తు తత్రాహ –

న చేతి ।

జర్తిలేతి ।

దశమే స్థితమ్ - ‘‘న చేదన్యం ప్రకల్పయేత్ప్రక్లృప్తౌ చార్థవాదః స్యాదానర్థక్యాత్పరసామర్థ్యాచ్చ’’ (జై.అ.౧౦.పా.౮.సూ.౭) అగ్నిహోత్రం ప్రకృత్యాధీయతే – జర్తిలయవాగ్వా జుహుయాద్ గవీధుకయవాగ్వా వా జుహుయాద్ న గ్రామ్యాన్పశూన్ హినస్తి నారణ్యాననాహుతిర్వై జర్తిలాశ్చ గవీధుకాశ్చ పయసాఽగ్నిహోత్రం జుహుయాదితి । తత్ర కిం జర్తిలగవీధుకవాక్యే విధి , అనాహుతిరితి చ ప్రతిషేధః , పయసేతి చ విధ్యన్తరమ్ । ఉత పయసేత్యేవ విధిరితరస్తదర్థోఽర్థవాద ఇతి । తత్ర అనాహుతిరితి నిన్దాయా నిషేధశేషత్వేన విధిశేషత్వాయోగాన్నిషేధం పరికల్ప్య విధినిషేధసమావేశాద్వికల్ప ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । అనాహుతిరిత్యేతన్నిషేధం ప్రకల్పయేద్ యద్యన్యం విధిం స్వశేషిత్వేన న కల్పయేత్ । కల్పయతి త్విదం పయసేతి విధిం స్వశేషిత్వేన । ప్రక్లృప్తౌ చార్థవాదః స్యాత్ । విధ్యేకవాక్యతా హి ప్రత్యక్షవాక్యభేదాపాదికాం ప్రతిషేధకల్పనా వారయతి । కిం చ కల్పితేఽపి ప్రతిషేధే వికల్పః స్యాత్ । జర్తిలగవీధుకయవాగూభ్యాం హోతవ్యం న హోతవ్యమితి । తత్ర ప్రతిషేధకల్పనస్యానర్థక్యమ్ ; హోమార్థత్వేన జర్తిలగవీధుకపయసాం విధిభిరేవ వికల్పసిద్ధేః ।

నను నిన్దాయాః ప్రతిషేధశేషత్వాత్ కథం విధిశేషత్వమత ఉక్తం –

పరసామర్థ్యాచ్చేతి ।

పరేణ పయోహోమవిధినా ఎకవాక్యత్వసామర్థ్యాచ్చేత్యర్థః । ఇహ హి గ్రామ్యారణ్యపశుహింసావిరహాజ్జర్తిలగవీధుకహోమః ప్రశస్తతయా కీర్త్యతే । తదను తతో పయోహోమస్య ప్రశస్తతరత్వార్థమనాహుతివాక్యేన జర్తిలగవీధుకహోమౌ నిన్ద్యేతే తస్మాదర్థవాద ఇతి ॥ నిష్ప్రపఞ్చముక్తమ్ ఎకదేశినాఽపి న స్థానతోఽపీ (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౧౧) త్యాద్యధికరణే ఇత్యర్థః ।

నియోజ్య ఆకాశాదిప్రపఞ్చాన్తర్భూతో బ్రహ్మైవ వా బ్రహ్మణ ఔపాధికావచ్ఛేదో వేతి వికల్పాన్ క్రమేణ నిరస్యతి –

స చేత్యాదినా ।

త్వయా విజ్ఞాతే బ్రహ్మణి తజ్జ్ఞానేన ప్రపఞ్చప్రవిలయః సాధ్య ఇతి వక్తవ్యమ్ । తదా చ జ్ఞానజన్మానన్తరమేవ నియోజ్యస్యోచ్ఛిన్నత్వన్నియోగాసిద్ధిరిత్యర్థః ।

తత్త్వప్రతిపాదనస్య జ్ఞానోత్పత్తావవ్శ్యాపేక్షణీయత్వముక్త్వా విధౌ తదభావమాహ –

న చ జ్ఞానాధాన ఇతి ।

సాధ్యానుబన్ధభేదాదితి ।ద్వేధా హి ప్రాభాకరాణాం శాస్త్రభేదః , సాధ్యభేదాదనుబన్ధభేదాచ్చ । తత్ర సాధ్యం సప్తవిధమ్ - ఉత్పత్తిప్రాప్తిసంస్కృతివికృతికరణోపకారకరణావాన్తరవ్యాపారాధికారరూపమ్ । సంయవనస్య పిణ్డ ఉత్పాద్యః । దోహనస్య పయః ప్రాప్యమ్ । ప్రోక్షణస్య వ్రీహయః సత్కార్యాః । అవఘాతస్య త ఎవ వికార్యాః । ప్రయాజాదీనాం దర్శపూర్ణమాసాదికరణాని ప్రత్యుపకారః సాధ్యః । ఆగ్నేయాదీనాం ప్రత్యేకం కరణావాన్తరవ్యాపారరూపాణ్యపూర్వాణి సాధ్యాని । సర్వేషా చైషామధికారాపూర్వం పరమసాధ్యమితి । తైః సాధ్యైర్నియోగాః పిష్టం సంయౌతీత్యాదిశాస్త్రాణి భిద్యన్తే । తథా ద్రవ్యదేవతాదిరూపభేదాద్ధాత్వర్థభేదస్తతశ్చ నియోగావచ్ఛేదకధాత్వర్థాత్మకవిషయభేద ఇతి । అస్యాం పృథివ్యామధిదైవం యస్తేజోమయశ్చిన్మాత్రస్వరూపోఽమృతమయోఽమృతస్వరూపః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మం శరీరే భవః శారీరస్తావుభావపి సర్వేషాం భూతానాం మధు ఉపకారకౌ తయోశ్చ సర్వాణి భూతాని మధ్విత్యనుషజ్యతే । చశబ్దాదియం పృథివీ సర్వేషాం భూతానాం మద్విత్యుపక్రమాచ్చ సోఽధిదైవాధ్యాత్మవచ్ఛిన్నః పురుషోఽయమేవ యోఽయమాత్మ సర్వకారణభూత ఇత్యర్థః । శాస్త్రాచార్యసంస్కృతమనసైవేదం బ్రహ్మాప్తవ్యం జ్ఞాతవ్యమ్ । జ్ఞాతే త్విహ బ్రహ్మణి కించన కించిదపి న నాస్తి । యస్త్వవిద్యయా నానేవ ఆభాసం నానారూపం పశ్యతి స మృత్యోర్మరణాన్మృత్యుం మరణం గచ్ఛతి । పునఃపునర్మ్రియతే ఇత్యర్థః । యో భోక్తా జీవస్తం భోగ్య శబ్దాదిప్రేరితారమీశ్వరం చ మత్వా విచార్య త్రివిధమేతద్బ్రహ్మ ప్రోక్తమ్ । బ్రహ్మమితి చ్ఛాన్దసమ్ । బ్రహ్మ మే తు మామితివద్ మే మమ తద్ద్బ్రహ్మ ప్రోక్తమితి వా ।

తదేతదితి ।

తద్ బ్రహ్మ సర్వకారణమేతదేవాత్మరూపం తద్ద్బ్రహ్మ విశేష్యతే । పూర్వం కారణం తస్య న విద్యతే ఇత్యపూర్వమ్ । స్వయం కార్యం న భవతీత్యర్థః । పరం కార్యమస్య న విద్యతే ఇత్యనపరమ్ । స్వయం చ న కార్ణమిత్యర్థః । ఎవంవిధమేతజ్జాతీయమన్యదస్య నాస్తీతి అనన్తరం తథా ఎవంవిధం బాహ్యం విజాతీయమస్య చ నాస్తీత్యబాహ్యమ్ ।

ఎవం తావదపూర్వాదిలక్షణం బ్రహ్మానూద్యాత్మత్వం విహితమ్ , సంప్రత్యాత్మానువాదేన బ్రహ్మత్వం విదధాతి –

అయమితి ।

య ఆత్మాఽయం బ్రహ్మేత్యర్థః । స ఆత్మా కింలక్షణోఽత ఆహ – సర్వానుభూః సాక్షిరూపేణ సర్వమనుభవతీతి సర్వానుభూః । అధీహ్యధ్యాపయ భో భగవన్ । ఆదిరస్య విద్యత ఇత్యాదిమత్తద్ న భవతీత్యనాదిమత్ సత్ కారణమ్ అసత్కార్యం చ తద్రూపేణ బ్రహ్మ నోచ్యతే । పురః పురాణి । ద్విపదో ద్విపదోపలక్షితాని శరీరాణి చక్రే । పురః పురస్తాచ్చక్షురాద్యభివ్యక్తేః పూర్వమేవ స చ ఈశ్వరః పక్షీ లిఙ్గశరీరస్య తైత్తరీయాదౌ పక్షపుచ్ఛాదిసంపాదనాత్ పక్షీతి లిఙ్గశరీరముచ్యతే , తదభిమానీ భూత్వా పురః సృష్టాని శరీరాణి పురుష ఆవిశత్ ప్రవిష్ట ఇతి ॥౨౧॥

ఇతి పఞ్చమముభయలింగాధికరణమ్ ॥