ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೋಪಕ್ರಮಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುತ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಕುತಶ್ಚ ಫಲಹೇತುತ್ವಮಪೀತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮ್ । ಏತಚ್ಚ “ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಮು.ಉ. ೧-೧-೮) ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈರಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ಇಷ್ಟಂಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಯನ್ನ ದುಃಖನ ಸಂಭಿನ್ನಂ ನಚ ಗ್ರಸ್ತಮನಂತರಮ್ । ಅಭಿಲಾಷೋಪನೀತಂ ಚ ಸುಖಂ ಸ್ವರ್ಗಪದಾಸ್ಪದಮ್” ಇತಿ । ಅನಿಷ್ಟಮವೀಚ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನಭೋಗ್ಯಂ, ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಂ ಮನುಷ್ಯಭೋಗ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇಫಲಮತ ಈಶ್ವರಾತ್ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಅಥ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಕರ್ಮಣಸ್ತ್ವನುಕ್ಷಣವಿನಾಶಿನಃಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿನಾಶಿನ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಸ್ಯಾದೇತತ್ಕರ್ಮ ವಿನಶ್ಯದಿತಿ ।
ಉಪಾತ್ತಮಪಿ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ವಾ ನ ಭುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತದಪಿ ನ ಪರಿಶುಧ್ಯತೀತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ವರ್ಗ ಆತ್ಮಾನಂ ಲಭತಾಮಿತ್ಯಧಿಕಾರಿಣಃ ಕಾಮಯಂತೇ ಕಿಂತು ಭೋಗ್ಯೋಽಸ್ಮಾಕಂಭವತ್ವಿತಿ । ತೇನ ಯಾದೃಶಮೇಭಿಃ ಕಾಮ್ಯತೇ ತಾದೃಶಸ್ಯ ಫಲತ್ವಮಿತಿ ಭೋಗ್ಯಮೇವ ಸತ್ಫಲಮಿತಿ । ನಚ ತಾದೃಶಂ ಕರ್ಮಾನಂತರಮಿತಿ ಕಥಂ ಫಲಂ, ಸದಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಅಪಿಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕೌ ತೀವ್ರತಮೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯೇಣಾನುಭವೇನ ಭೋಗಾಪರನಾಮ್ನಾವಶ್ಯಂ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದನುಭವಯೋಗ್ಯೇ ಅನನುಭೂಯಮಾನೇ ಶಶಶೃಂಗವನ್ನ ಸ್ತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಮಾ ಭೂತ್ಕರ್ಮಾನಂತರಂ ಫಲೋತ್ಪಾದಃ । ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದಪೂರ್ವಾತ್ಫಲಮುತ್ಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತದಪಿ ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯದಚೇತನಂ ತತ್ತತ್ಸರ್ವಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗಮಾಭ್ಯಾಮವಧಾರಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವೋಣಾಪ್ಯಚೇತನೇನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತೇನೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತವ್ಯಂ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ತದಸ್ತಿತ್ವೇ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಅನ್ನಾದಃ ಅನ್ನಪ್ರದಃ ॥ ೩೯ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಧರ್ಮಂ ಜೈಮಿನಿರತ ಏವ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಶ್ರೂಯತೇ ತಾವದಿತಿ ।
ನನು “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ನ ಸಾಧನತಯಾ ಯಾಗಂ ವಿದಧತಿ । ತಥಾಹಿ - ಯದಿ ಯಾಗಾದಯ ಏವ ಕ್ರಿಯಾ ನ ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಭಾವನಾ ತಥಾಪಿ ತ ಏವ ಸ್ವಪದೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಾಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಾ ಅವಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ನ ಸಾಧ್ಯಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಂತ ಇತಿ ನ ಸ್ವರ್ಗೇಣ ಸಾಧ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹಂತಿ । ಅಥಾಪಿ ತದತಿರೇಕಿಣೀ ಭಾವಾನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯಸೌ ಭಾವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಪಿ ಸ್ವಪದೋಪಾತ್ತಂ ಪೂರ್ವಾವಗತಂ ನ ಭಾವ್ಯಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಮಪಹಾಯ ನ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ ಭಾವ್ಯತಯಾ ಸ್ವೀಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯದ್ವಯಸಂಬಂಧಸಂಭವಃ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಭಾವನಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥ ಏವ ಸಾಧ್ಯೋ ನ ತು ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸ್ತಸ್ಯ ತದವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದೇಸ್ತು ನಾಮಪದಾಭಿಧೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯಾಖ್ಯಾತವಾಚ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ “ಭೂತಂ ಭವ್ಯಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಸಾಧನತಯಾ ಗುಣತ್ವೇನಾಭಿಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ “ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಸಂಯೋಗೇ ಗುಣತ್ವೇನಾಭಿಸಂಬಂಧಃ” ಇತಿ । ತಥಾಚ ಕರ್ಮಣೋ ಯಾಗಾದೇರ್ದುಃಖತ್ವೇನ ಪುರುಷೇಣಾಸಮೀಹಿತತ್ವಾತ್ , ಸಮೀಹಿತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಯಾಗಾದಯಃ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪಕುರ್ವಂತ್ಯನುಪಕಾರಿಣಾಂ ಚೈಷಾಂ ನ ಪುರುಷ ಈಷ್ಟೇ ಅನೀಶಾನಶ್ಚ ನ ತೇಷು ಸಂಭವತ್ಯಧಿಕಾರೀತ್ಯಧಿಕಾರಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದಿತಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗನಿತ್ಯಸುಖಮಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಂ ಭೇದಪ್ರಪಂಚವಿಲಯನದ್ವಾರೇಣ ತಥಾಹಿ - ಸರ್ವತ್ರೈವಾಮ್ನಾಯೇ ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯೋ ಗಮ್ಯತೇ ಯಥಾ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಪ್ರವಿಲಯಃ । ಇಹ ಖಲ್ವಾಪಾತತೋ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಸಮರ್ಥೋಽಧಿಕಾರೀ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಧಿಕಾರಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕರಣಾದಸತೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಸಹಸ್ಯೋಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣಾವಸ್ಥಾನಾದನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಪ್ರವಿಲಯಸ್ತತ್ಪರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ । “ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಣಯೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾಪಾತತೋಽಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾವಗಮಾದಧಿಕಾರಿಭೇದಪ್ರವಿಲಯಃ । ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಚಾನ್ಯಾನಿ “ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾ ಯಜೇತ ಗ್ರಾಮಕಾಮಃ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ನ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪರಾಣ್ಯಪಿ ತೂಪಾಯಾಂತರೋಪದೇಶೇನ ಸೇವಾದಿದೃಷ್ಟೋಪಾಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಾನಿ । ಯಥಾ ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷವ ಮಾಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ । ತಥಾಚ ರಾಗಾದ್ಯಕ್ಷಿಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ರಾಗನಿಬಂಧನಾಂ ತೂಪಾಯೋಪದೇಶದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮನುಜಾನತೋ ರಾಗಸಂವರ್ಧನಾದಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಣಿಧಾನಮಾದಧಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದನಾದಿವಿಚಿತ್ರಾವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿಣ ಈಶ್ವರಾದೇವ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಾದ್ವಿಚಿತ್ರಫಲೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಃ ಕಿಮತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರವರ್ತನಾಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಧೇಸ್ತಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಾರಮಂತರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಹಿ ಯೋ ಯಃ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ಸ ಸರ್ವೋಽಧಿಕೃತಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಪವನಾದೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ –
ತತ್ರ ಚ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಭಾವೋಪಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯನನುಷ್ಠಾತೃಕೋ ಯಾಗ ಆಪದ್ಯೇತ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಉಪದೇಶೋ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಯಥೋಕ್ತಮ್ “ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ”( ಜೈ. ಸೂ೦ ೧೧೧೧೫ ) ಇತಿ । ಉಪದೇಶಶ್ಚ ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತದ್ಯಥಾರೋಗ್ಯಕಾಮೋ ಜೀರ್ಣೇ ಭುಂಜೀತ । ಏಷ ಸುಪಂಥಾ ಗಚ್ಛತು ಭವಾನನೇನೇತಿ । ನ ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿರಿವ ನಿಯೋಕ್ತೃಪ್ರಯೋಜನಸ್ತತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾಪೌರುಷೇಯೇಽಸಂಭವಾತ್ । ಅಸ್ಯ ಚೋಪದೇಶಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯತ್ವಮನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತಾನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಗೋಚರತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ತಥಾಚ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇಃ ಸಮೀಹಿತೋಪಾಯಾ ಗಮ್ಯಂತೇ ಯಾಗಾದಯಃ । ಇತರಥಾ ತು ನ ಸಾಧಯಿತಾರಮನುಗಚ್ಛೇಯುಃ । ತದುಕ್ತಮೃಷಿಣಾ “ಅಸಾಧಕಂ ತು ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್” ಇತಿ । ಅನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾರಹಿತಪ್ರವರ್ತನಾಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದೀನಾಮಸಾಧಕಂ ಕರ್ಮ ಯಾಗಾದಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಾಧಯಿತಾರಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈತೇ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾಭಾವ್ಯಾ ಅಪಿ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತಸಾಧನತಾವಿಧ್ಯುಪಹಿತಮರ್ಯಾದಾ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಯೇನ ಪುಂಸಾಮನುಪಕಾರಕಾಃ ಸಂತೋ ನಾಧಿಕಾರಭಾಜೋ ಭವೇಯುಃ । ದುಃಖತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚೇತನಸಮೀಹಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ತು ಭಾವನಾಪೂರ್ವರೂಪಕಾಮನೋಪಧಾನಾಚ್ಚ । ಪ್ರೀತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಮಪದಾಭಿಧೇಯಾನಾಮಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಾನಾಮಪಿ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಭಾವ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಫಲಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣೇನ ಚ ಯಾಗಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಫಲಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಫಲಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಾಭಾವೇನೈಕವಾಕ್ಯಸಮವಾಯಸಂಭವಾತ್ , ಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಯಾಗಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಕರಣೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವತ್ರ ತದುಚ್ಛೇದಾತ್ । ಪರಶ್ವಾದೇರಪಿ ಛಿದಾದಿಷು ತಥಾಭಾವಾತ್ । ಫಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವವಿರಹಿಣೋಽಪಿ ತದುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಿತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನೇ ಯಾಗಾದೌ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇರಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಾಃ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾದಿಯಾಗವಿಧಯಃ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಕಾ ನಿಯಾಮಕಾ ವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನ ಚಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರವಿಲಯೋ ವಾಧಿಕಾರಿಭೇದಪ್ರವಿಲಯೋ ವಾ ಶಕ್ಯ ಉಪಪಾದಯಿತುಮ್ । ಆಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಮೇವ ನಾರ್ಥಾಯಾತಪರತ್ವಮ್ । ಸ್ವರಸತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ನ ಸಂಪಾತಾಯಾತಪರತ್ವಮುಚಿತಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಾಯಶಾಸನೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪುರುಷಶ್ರೇಯೋಽಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ । ಸರಾಗವೀತರಾಗಪುರುಷಶ್ರೇಯೋಽಭಿಧಾಯಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಪಾರಿಷದತಯಾ ನ ತತ್ತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವಿಷಯಭಾವೋಪಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಕಾಚಿದವಸ್ಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಕರ್ಮಣೋ ಹಿ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಯತ್ಸಾಧನತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ, ತನ್ನಿರ್ವಾಹಯಿತುಂ ತಸ್ಯೈವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೋ ಭವತಿ । ನಚ ವ್ಯಾಪಾರವತಿ ಸತ್ಯೇವ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿಷು ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ । ಅಸತ್ಯಪಿ ಚ ತೈಲಪಾನಕರ್ಮಣಿ ತೇನ ಪುಷ್ಟೌ ಕರ್ತವ್ಯಾಯಾಮಂತರಾ ತೈಲಪರಿಣಾಮಭೇದಾನಾಂ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಮಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾ ಫಲೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಾ ಪುನಃ ಫಲೋಪಜನನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಿಂಚಿತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದಾ –
ಫಲಸ್ಯ ವಾ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾ ।
ಅವಿಚಿತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದೀಶ್ವರಾದೇವ ಕೇವಲಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಕರ್ಮಭಿರ್ವಾ ಶುಭಾಶುಭೈಃ ಕಾರ್ಯದ್ವೈಧೋತ್ಪಾದೇ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ॥ ೪೦ ॥
ಪೂರ್ವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋ ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿಣೀ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ ನಾನ್ಯಥಾ । ನಹಿ ಜಾತು ಮೃತ್ಪಿಂಡದಂಡಾದಯಃ ಕುಂಭಕಾರಾದ್ಯನಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಕುಂಭಾದ್ಯಾರಂಭಾಯ ವಿಭವವಂತೋ ದೃಷ್ಟಾಃ । ನಚ ವಿದ್ಯುತ್ಪವನಾದಿಭಿರಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವೈರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತೇಷಾಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿದರ್ಶನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಕರ್ಮ ವಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ನ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ನಚ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಮಾನ್ಯವಿನಿಯೋಗಾದಿವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಯೇನ ತದ್ರಹಿತಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮುದ್ಭಾವ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಸಾದಾಟ್ಟಾಲಗೋಪುರತೋರಣಾದ್ಯುಪಜನನಿದರ್ಶನಸಹಸ್ರೈಃ ಸುಪರಿನಿಶ್ಚಿತಂ ಯಥಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಚೇತನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಂ ದೇವತಾಯಾ ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರಟಂಕಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ । ಲೌಕಿಕಶ್ಚೇಶ್ವರೋ ದಾನಪರಿಚರಣಪ್ರಣಾಮಾಂಜಲಿಕರಣಸ್ತುತಿಮಯೀಭಿರತಿಶ್ರದ್ಧಾಗರ್ಭಾಭಿರ್ಭಕ್ತಿಭಿರಾರಾಧಿತಃ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಾನುರೂಪಮಾರಾಧಕಾಯ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ವಿರೋಧತಶ್ಚಾಪಕ್ರಿಯಾಭಿರ್ವಿರೋಧಕಾಯಾಹಿತಾಮಿತ್ಯಪಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಿಹ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ವಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ । ಯಥಾ ವಿನಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ನ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದೇವಮಿಹಾಪೀತಿ । ತಥಾ ದೇವಪೂಜಾತ್ಮಕೋ ಯಾಗೋ ದೇವತಾಂ ನ ಪ್ರಸಾದಯನ್ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ । ನಹಿ ರಾಜಪೂಜಾತ್ಮಕಮಾರಾಧನಂ ರಾಜಾನಮಪ್ರಸಾದ್ಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾನುಗುಣ್ಯಾಯ ಯಾಗಾದಿಭಿರಪಿ ದೇವತಾಪ್ರಸತ್ತಿರುತ್ಪಾದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದೇವ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇಃ ಕೃತಮಪೂರ್ವೇಣ । ಏವಮಶುಭೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವತಾವಿರೋಧನಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತಃ ಸ್ಥಾಯಿನೋಽನಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಸವಃ । ನಚ ಶುಭಾಶುಭಕಾರಿಣಾಂ ತದನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸುವಾನಾ ದೇವತಾ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತವತೀತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ರಾಜಾ ಸಾಧುಕಾರಿಣಮನುಗೃಹ್ಣನ್ನಿಗೃಹ್ಣನ್ ವಾ ಪಾಪಕಾರಿಣಂ ಭವತಿ ದ್ವಿಷ್ಟೋ ರಕ್ತೋ ವಾ ತದ್ವದಲೌಕಿಕೋಽಪೀಶ್ವರಃ । ಯಥಾ ಚ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಮಂಗಾಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಾರಾಧನೇಽಂಗಾರಾಧನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾರಾಧನಾನಾಂ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಸ್ವಾಮ್ಯಾರಾಧನ ಇವ ತದಮಾತ್ಯತತ್ಪ್ರಣಯಿಜನಾರಾಧನಾನಾಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾವಿರೋಧೇನ ದೇವತಾರಾಧನಾತ್ಫಲಂ ನ ತ್ವಪೂರ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಕೇವಲಾದ್ವಿರೋಧತೋ ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ಶ್ರೌತಃ ಸ್ಮಾರ್ತಶ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯೇ ಪುನರಂತರ್ಯಾಮಿವ್ಯಾಪಾರಾಯಾ ಫಲೋತ್ಪಾದನಾಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮಧಿಕರಣಂ ದೂಷಯಾಂಬಭೂವುಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾಮೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ ॥ ೪೧ ॥
ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ ॥೩೮॥ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತುನಿ ನಿಷಿದ್ಧೇ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಹಾರತಸ್ತತ್ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಪಿ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತ್ವೇ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯಾರಂಭಃ । ಏತಚ್ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿವಶಾದೀಕ್ಷಣಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ತಪಸೇತಿ ಮಂತ್ರ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ತೇನ ಫಲದಾತತ್ವಮಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಮುಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಮಿಷ್ಟಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇಷ್ಟಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವೀಚಿರ್ನರಕವಿಶೇಷಃ ।
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮ ಸ್ವಾನಂತರಕಾಲಮಾರಭೇತ , ತರ್ಹ್ಯುಪಲಭ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಉಪಾತ್ತಮಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಪಿ ಕಥಂ ಫಲಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಭುಜ್ಯಮಾನನಪಿ ಫಲಂ ವಿಷಯಾಂತರವ್ಯಾಸಂಗಾನ್ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತೀವ್ರತಮೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗಮಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತೀತ್ಯಾಗಮಃ ॥೩೮॥ ಅನ್ನಮಾ ಸಮಂತಾದ್ದದಾತೀತ್ಯನ್ನಾದಃ ।
ಅತ್ರ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಭಾವೋಪಗಮಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಘಟನಾಯ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸಂಚಿಕ್ಷಿಪೇ , ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾದರ್ಶಯಂಸ್ತದಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥನಿಷ್ಪಾದಕಃ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರೋ ಭಾವನಾ , ಸೈವ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯನ್ಯೇಷಾಮ್ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾಮಾಹ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಾಗಾದೀನಾಮೇವ ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಧಾತುಭಿರೇವ ಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಾ ಇತಿ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಯಜಿನಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಯಾಗ ಏವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯಸಹಿತೇನ ತು ತೇನ ಸ ಏವ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತೋ ನಾನಾಕ್ಷಣವ್ಯಾಸಕ್ತೋಽಭಿಧೀಯತೇ ।
ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತ್ವಂ ಯಜತ ಇತ್ಯಾದಿವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇಷ್ವಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಲಿಂಗಾದಿಷು ವೇಶೇಷಮಾಹ –
ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಾ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ತಾದೃಶಭಾವನಾಭಾವ್ಯಃ ಕಿಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿರೇವ ? ಕಿಂ ವಾ ಯಾಗಾದಿರಪಿ ? ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಪ್ಯಸಾವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭೂತಾ ಭಾವನಾ ಧಾತ್ವರ್ಥಾತಿರಿಕ್ತಾ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಭಾವ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷತೇ ; ತಥಾಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥ ಏವಸ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಃ , ತಸ್ಯ ಯಜೇತೇತ್ಯೇಕಪದಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಅತ ಏವ ಚ ಪೂರ್ವಾವಗತೇಃ ನ ಸ್ವರ್ಗಃ । ತಸ್ಯ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯತ್ವಾದ್ , ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಲಿಂಗಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಚರಮಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ನ ಯಾಗೇನ ಸಂಬಂಧಃ , ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಪದಾಂತರೇಣಾಸಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಯಾಗಾದಯೋ ನ ಸಾಧ್ಯಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಂತೇ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದತಃ , ಅಪಿ ತು ವಸ್ತುತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಸ್ವರ್ಗೋ ನ ಸಾಧ್ಯಃ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವರ್ಗೋ ಯಾಗೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಸ್ವರ್ಗಾದೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರೀತಿಸಾಧನಂ ಚಂದನಾದಿ ಸ್ವರ್ಗಃ । ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಾಧ್ಯಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ –
ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಯಾಗಾದೇರ್ನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತ್ವಮ್ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪುರುಷಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಪ್ರವರ್ತಮಾನೇಷು ವಾ ತೇಷು ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮತ ಆಹ –
ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಮತ ಆಹ –
ಭೇದಪ್ರಪಂಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರವಿಲಾಪಿತೇ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವೈತಂ ಪ್ರತ್ಯೇತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯ ಆಕಾಶಾದಿಲಯೋ ನ ಭಾತ್ಯತ ಆಹ –
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಅನುಕ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಪ್ರತೀತಿಃ , ಉಕ್ತೇ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆಪಾತತ ಇತಿ ।
ಆಪಾತಪ್ರತೀತೋಽಪಿ ತಥಾಽಸ್ತು ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿವದತ ಆಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರಾಕೃತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತ್ವಮತ ಆಹ –
ಅಸತೋಽಪೀತಿ ।
ಅಸನ್ನಪಿ ಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ವಪೋತ್ಖನನಾದಿರಿವ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಜಡಪ್ರಪಂಚವಿಲಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಗೋದೋಹನವಾಕ್ಯೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರಿಣ ಏವ ಗೋದೋಹನೇಽಪ್ಯಧಿಕಾರಾವಗಮಾದುಭಯತ್ರಾಧಿಕಾರಿಭೇದಪ್ರವಿಲಾಪನದ್ವಾರಾ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಗೋದೋಹನೇನೇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಜಡಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರವಿಲಯಂ , ಪ್ರವೃತ್ತಿಕರ್ತುಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಭೇದಮಾತ್ರಪ್ರವಿಲಯಂ ಚಾಭಿಧಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರವಿಲಯಮಾಹ –
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗೀನೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ।
ಐಹಿಕಫಲಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾರಲೌಕಿಕಫಲಾನಾಂ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಸಾಗ್ರಹಣೀಷ್ಠ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪರಾಣಿ ನ ಭವಂತಿ ; ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದವದ್ ಗ್ರಾಮಕಾಮಪದಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೇವಾದಿದೃಷ್ಟೋಪಾಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಾನೀತಿ ।
ಸೇವಾದಿವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾಮನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾಯಾಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಬಾಧಕಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಪ್ರಪಂಚಲಯಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಲಕ್ಷಣಾಸ್ವೀಕಾರೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನನು ಯದಿ ನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಸಾಧನತ್ವಮ್ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಅನಾದಿವಿಚಿತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿರಿತಿ ।
ತ್ವಯಾಽಪಿ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ಬ್ರುವತಾ ವಿಧಿರ್ನ ತ್ಯಕ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ಫಲಾರ್ಥಿನೋಽಧಿಕಾರಿಣೋಽಭಾವೇ ವಿಧಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಯೂದಕಾದಿವದ್ವಿಧೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ತವದ್ ನಿಷೇಧನ್ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಉಪದೇಶೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಭವತೂಪದೇಶೋ ವಿಧಿಃ , ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನವಿಷಯತಾ ? ಅತ ಆಹ –
ಉಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಃ ಪುರುಷಸ್ತದೀಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ತನ್ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ನನು ನಿಯೋಕ್ತೃಪುರುಷಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಂ ಯಥಾಽಽಜ್ಞಾದೌ ಬೋಧ್ಯತೇ , ಏವಮುಪದೇಶೇಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ನ ತ್ವಜ್ಞಾದಿರಿವ ನಿಯೋಕ್ತೃಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ।
ಉಪದೇಶ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಉತ್ತಮನಿಯೋಕ್ತೃಕಾ ಹ್ಯಾಜ್ಞಾ ಯಥಾ ಗಾಮಾನಯೇತಿ । ಅನುತ್ತಮನಿಯೋಕ್ತೃಕಾಽಭ್ಯರ್ಥನಾ ಯಥಾ ಮಮ ಪುತ್ರಮಧ್ಯಾಪಯೇತಿ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಃ ಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಂ ಬೋಧ್ಯತೇ , ನೈವಮುಪದೇಶೇ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ತತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಯಿತಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಹಿತಂ ಭವತ್ವಿತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ತತ್ರಾಜ್ಞಾದಿಸ್ತದಭಿಪ್ರಾಯವಿಶೇಷಃ ಪ್ರವರ್ತಕಃ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ತಸ್ಯಾಸಂಭವಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮುಪದೇಶೋಽಪಿ ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನವಿಷಯೋಽಭಿಪ್ರಾಯವಿಶೇಷ ಇತಿ ಕಥಮಸಾವಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ಸಂಭವತೀತಿ ; ಯತಃ ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಮನಭಿಸಂಧಾಯಾಪಿ ಗೋಪಾಲಾದೇರ್ಮಾರ್ಗಾದ್ಯುಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ನನು ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನವಿಷಯತ್ವಮನುಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ , ಯಥೇಚ್ಛಸಿ ತಥಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯಾದೌ , ತತ್ರಾಹ –
ಅಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅನುಜ್ಞಾಯಾಂ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತನಮುಪದೇಶೇ ತ್ವಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತತಶ್ಚಾಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣವಿಷಿಷ್ಟನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನವಿಷಯತ್ವಮುಪದೇಶಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ ಉಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನೇತ್ಯಾದೇರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ – ಅನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾದಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತನಿಯೋಜ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಗತಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾರಹಿತೇತಿ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಪ್ರವರ್ತನಾಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾಭಾವ್ಯೋ ಯಾಗಾದಿಃ , ಸ ಚ ದುಃಖರೂಪ ಇತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚೈತ ಇತಿ ।
ವಿಧಿವಿಷಯೀಕೃತ ಭಾವನಾಯಾಃ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಾತ್ ಸ್ವರ್ಗ ಏವೋದ್ದೇಶ್ಯೋ ನ ತು ಯಾಗಾದಯಃ । ಯದಿ ಸ್ಯುಸ್ತರ್ಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯತಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ; ಯಾಗಾದೀನಾಂ ಭಾವನಾಂ ಪ್ರತ್ಯನೀಪ್ಸಿತಕರ್ಮತಾಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾಗಾದೀನಾಂ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ –
ದುಃಖತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಯಸ್ತ್ವರ್ಗಾದೇರ್ಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಧಾನಾನ್ನ ಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ , ತತ್ರಾಹ –
ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವೋ ಹಿ ಕಾಮನಾನಂತರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ , ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರ್ಭಾವನಾಯಾಃ ಪೂರ್ವರೂಪಕಾಮನಾವಿಷಯತ್ವಾದತಿತರಾಮವ್ಯವಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರೀತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಷಾಂ ಹೇತೂನಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇರಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರೀತೌ ಹಿ ರೂಢಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದ ಇತಿ ತಚ್ಛೇಷಾ ಕ್ರಿಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸುಬಂತಪದಾಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧರೂಪತೇತಿ , ತನ್ನ ; ತಥಾಪಿ ಕಾಮಪದಾತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಮೇತಿ ।
ಯದಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗಾದೇರ್ನ ಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಭಾವನಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತ್ರನುವಾದೇನ ವಿಶೇಷಣಭೂತಸ್ವರ್ಗಪರಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಸಮರ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಯಾಗಾದೇಃ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಶ್ಚ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಫಲಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾ ಭಾವನಾ ತಯಾ ಭಾಷ್ಯತ್ವ ಲಕ್ಷಣೇನೇತಿ ಪ್ರಥಮಗ್ರಂಥೇ ವಿಗ್ರಹಃ । ಫಲಾರ್ಥ ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಭಾವನಾ ತಯಾ ಭಾವ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಗ್ರಂಥೇ । ತತಶ್ಚ ಯಾಗಾದೇಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮನ್ಯತ್ಸಾಧಯಿತುಮ್ , ಸ್ವರ್ಗಾದೇಸ್ತು ಸ್ವತ ಇತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಸಾಧ್ಯದ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ನನು ಯಾಗಾದೀರ್ನ ಕರಣಂ ಸ್ಯಾದ್ , ಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗವದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಶ್ವಾದೇರಪಿ ತಥಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ತ್ವಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಮವ್ಯವಧಾನಾತಿಶಯ ಉಕ್ತಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವ್ಯವಧಾನಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವ ಆಕಾಂಕ್ಷಾತಿಶಯಮಾಹ –
ಫಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ತದುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಲಕ್ಷಣೇನ ಫಲಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಿತಯಾ ವ್ಯಾಪಿತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ವ್ಯಾಪಿತ್ವನಿರ್ದೇಶೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇ ಇತಿ । ಸ್ವರ್ಗಭೋಕ್ತೃರ್ಯಾಗಾಧಿಕಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಹಿ ದೇಹಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವಾವಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪಾತಃ ಆಪಾತಃ ।
ಯಚ್ಚ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚೈತಾವತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಪಾರಿಷದತಯಾ ಸರ್ವಪರಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾ ।
ಯದಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಮನ್ವೀರನ್ , ಅಸತಿ ವ್ಯಾಪಾರವತಿ ನ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ , ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಮತೇ ಆಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ಯಾಗಾ ಏವ ವಿಧೀಯಂತೇ ನಾಪೂರ್ವಾಣಿ । ಅಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಸನ್ನಿಧಿಸಮಾಮ್ನಾತಾನಾಮಾಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಧಿಕಾರಾಪೂರ್ವಾನುವಾದಕತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ಕುಂಠಿತಶಕ್ತೀನಾಂ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವಾಪೂರ್ವಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಾಜನಕತ್ವಾತ್ತೇಶ್ಚ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾ ಜನ್ಯಮಾನಾ ಅಸತ್ಸ್ವಪಿ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ಸು ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಲೌಕಿಕೋ ವದೇತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ಅಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷೇಶ್ವರಾತ್ ಫಲಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದವಿಚಿತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಕೇವಲಾದಿತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪಕ್ಷೋ ನಿರ್ದೋಷ ಇತಿ ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಕಾಶಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ಕರ್ಮಭಿರ್ವೇತಿ ।
ಕಂಚಿಚ್ಛುಭಂ ಕಾರಯತಿ ಕಂಚಿದಶುಭಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೦॥
ಕರ್ಮಾದಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನತ್ವಾದ್ ಮೃದ್ವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಜೀವೈಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮ ಸ್ವರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಚ ಶುಭಸ್ಯ ಸುಖಮಿತರಸ್ಯ ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿನಿಯೋಗಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾತ್ಸ್ವರ್ಗ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷವಿನಿಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ । ಫಲಸಿದ್ಧಿಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದಧಿಷ್ಠಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಗಮಪ್ರಮಿತೇ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೭) ದಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಖಂಡನಾನಾಮನವಕಾಶಃ । ದುರ್ಗೇಷು ಯೋ ಜನಾನಾಂ ನಿವೇಶನಾರ್ಥಂ ಭೂಮಿಕಾವಿಶೇಷೋ ರಚ್ಯತೇಽಸಾವಟ್ಟಾಲಃ । ನಿರಟಂಕಿ ನಿಷ್ಟಂಕಿತಂ ನಿರ್ಣೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಶ್ಚೇತ್ಫಲಂ ದದಾತಿ , ಕಿಂ ಕರ್ಮಭಿರತ ಆಹ –
ಲೌಕಿಕಶ್ಚೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಣಾಮೀಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ತದಿಹ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ತು ಕರ್ಮಭಿರೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ದೇವಪೂಜಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ನ ಪ್ರಸಾದಯನ್ನಿತಿ=ಅಪ್ರಸಾದಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಶಬ್ದೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಚನಃ । ವಿರೋಧನಂ ದ್ರೋಹಃ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಯಾಗೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಸೀದತು , ಅಂಗಾನುಷ್ಠಾನಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮರ್ಥಮತ ಆಹ –
ಯಥಾ ಚ ಪರಮಾಪೂರ್ವ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಪ್ರಲೇಪೇ –
ಭಾಷ್ಯಕಾರನತೇಽಂತರ್ಯಾಮಿವ್ಯಾಪಾರಃ ಫಲೋತ್ಪಾದಕಃ , ಸ ಚ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರರೂಪ ಇತಿ ನಿತ್ಯಃ , ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣಶ್ಚಾತೋ ನ ತಸ್ಯೈಕೈಕನೀವಕರ್ಮಭಿಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ , ತಂ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನಾನುಗೃಹ್ಣಾತಿ – ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿವಶಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾನಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಶ್ಚಾನುಗ್ರಹೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೧॥