ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ॥೧॥ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪಾದೇ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ ಪರಿಶೋಧಿತೌ , ಇದಾನೀಮಪುನರುಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಿತಪದಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥೋಽವಧಾರ್ಯತೇ । ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಚಿಂತಾ ತು ತದ್ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಾತ್ । ಪದಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಚ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಾಮಭೇದಚಿಂತಾ , ಭೇದಚಿಂತಾ ತು ತದಪವಾದತ್ವೇನ । ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತು ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ತನ್ನ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ತು ಆನಂದಾದಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೈ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೩.ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೧) ರ್ಲಕ್ಷ್ಯಾಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರರೂಪೋ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯತೇ । ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಭಿಸಂಧಾಯಾಹ –

ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಕ್ಷೇಪಭಾಷ್ಯಂ - ‘ನನು ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ವಾಪರಾದಿಭೇದರಹಿತಮೇಕರಸಂ ಸೈಂಧವಧನವದವಧಾರಿತಮಿತ್ಯಾ’ದಿ , ತದನುಪಪನ್ನಮಿವ ; ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾರಸತ್ವೇನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ ।

ಅತ ಆಹ –

ನಿರುಪಾಧೀತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಪರಾದಿಭೇದರಹಿತಮೇಕರಸಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಸ್ಯಾಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಮಾಹ –

ಸಾವಯವಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಯವಿನಿ ಹ್ಯವಯವಾಃ ಪೂರ್ವಾಪರಭಾವೇನ ವರ್ತಂತೇ ಅತಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ಸಾವಯವತ್ವನಿಷೇಧಃ । ಏಕರಸಮಿತ್ಯನೇಕಧರ್ಮವತ್ತ್ವನಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಭಾವೋ ಧರ್ಮಃ ।

ಭಾಷ್ಯಗತಧನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಕಠಿನಮಿತಿ ।

ಅಚ್ಛಿದ್ರತ್ವಾತ್ ರಸಾಂತರರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಯವಭೇದಂ ಧರ್ಮಭೇದಂ ಚ ನಿರಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧ ಏಕರೂಪತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ನನ್ವೇಕಮಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಏಕತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಾಙ್ ನಿಷಿದ್ಧಾವಯವಧರ್ಮಭೇದೇ ನಿಷೇಧಾನುವಾದಃ ।

ನನ್ವನೇಕರೂಪಾಣಿ ಜ್ಞಾನಾನೀತ್ಯತ್ರ ರೂಪಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ , ಅನೇಕಾನೀತ್ಯೇವೋಚ್ಯತಾಮ್ , ಅತ ಆಹ –

ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಗೋಚರ ಇತಿ ।

ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ಕಥಮನೇಕರೂಪತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರತ ಆಹ –

ರೂಪಮಾಕಾರ ಇತಿ ।

ನಾಮರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷಪುನರುಕ್ತಿನಿಂದಾಶಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಿವಚನಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾಚ್ಛಾಖಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಸ್ಯಾ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪಾ.೪.ಸೂ.೮) ದಿತಿ ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ನಿಂದೇತಿ ಉದಿತಹೋಮಾನುದಿತಹೋಮನಿಂದೋಚ್ಯತೇ । ‘‘ಪ್ರಾತಃ ಪ್ರಾತರನೃತಂ ತೇ ವದಂತಿ ಪುರೋದಯಾಜ್ಜುಹ್ವತಿ ಯೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ದಿವಾ ಕೀರ್ತ್ಯಮದಿವಾ ಕೀರ್ತಯಂತಃ ಸೂರ್ಯೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ತದಾ ಜ್ಯೋತಿರೇಷಾ’’ ಮಿತ್ಯನುದಿತಹೋಮನಿಂದಾ । ‘‘ಯಥಾಽತಿಥಯೇ ಪ್ರದುತಾಯಾನ್ನಂ ಹರೇಯುಸ್ತಾದೃಕ್ ತದ್ಯದುದಿತೇ ಜುಹ್ವತೀ’’ ತ್ಯುದಿತಹೋಮನಿಂದಾ । ಪ್ರದ್ರುತಾಯ ನಿರ್ಗತಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚ ಏಕಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಕಾಲದ್ವಯಾಸಂಭವಾತ್ಕರ್ಮಭೇದಃ । ಪ್ರಾಯಾಶ್ಚಿತ್ತಮುದಿತಾನುದಿತಹೋಮವ್ಯತಿಕ್ರಮೇ । ತತ್ರ ನಿಂದಾಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇ ವೇದಾಂತಗತವಿದ್ಯಾಸು ನ ಸ್ತ ಇತಿ ನೋದಾಹ್ರಿಯೇತೇ ।

ಇತರೇ ಯೇ ನಾಮಾದಯೋ ಭೇದಹೇತವಸ್ತದುಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಂ ನಾಮ್ನಸ್ತಾವದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಸ್ತ್ಯಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಯಜೇತೇತಿ ಪ್ರಕೃತವ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾನುವಾದೋಽನುಪಪನ್ನಃ ; ನಾಮ್ನೈವ ತದ್ಬುದ್ಧಿವಿಚ್ಛೇದಾದತ ಆಹ –

ಜ್ಯೋತಿರಿತೀತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತ್ವಸ್ಯ ನಾಮತ್ವಮಭಿವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಏತೇನೇತ್ಯಮುಮನುಕೃಷ್ಯ ಯಜೇತೇತ್ಯಾಖ್ಯಾತವಾಚ್ಯಕರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ತು ನಾಮತ್ವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚಾಖ್ಯಾತಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದ್ಯದ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಕರ್ಮ ವಿದಧೀತ , ತರ್ಹಿ ನಾಮಾಪಿ ತದ್ವದೇದಥ ತ್ವನುವದೇತ್ತರ್ಹಿ ನಾಮಾಪಿ ತದನುವದಿಷ್ಯತೀತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಮಿಹ ನಾಮ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ । ತತಶ್ಚಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಏವ ಚಿಂತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ಪ್ರಾಯೇಣಾಖ್ಯಾತಸಂಬಂಧಿ ನಾಮೇಷ್ಟಂ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಭಾಕ್ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಥಮಂ ತೇನ ಭೇದಾಭೇದನಿಮಿತ್ತತಃ ॥ ಇತಿ । ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾದಿತ್ಯಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥೋಽಯಮನುವಾದ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅಥ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಆನಂತರ್ಯಂ ಹಿ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಗುಣವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ಚಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥಮಸ್ತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವೇ । ನ ಹಿ ಕ್ರತುಃ ಕ್ರತ್ವಂತರಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದ್ವಾದಶಶತಂ ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ದ್ವಾದಶಶತಂ ಗಾವೋ ದಕ್ಷಿಣಾ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾವಿಧಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ದ್ವಾದಶಶತೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾಪನಂ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ವಿಹಿತಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಂ , ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾಪನೋತ್ತರಕಾಲವಿಹಿತಮುತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಾದಶಶತಂ ದಕ್ಷಿಣಾ ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಶ್ರೂಯೇತ , ತರ್ಹಿ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಂ ಬಾಧೇತ , ನ ತ್ವೇವಮಸ್ತ್ಯುಭಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾಪನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಾಯಶ್ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿರಿಯಮ್ । ಯಥಾಽನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ ಏವಮೇಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯಮನೇಕಶಬ್ದತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ನ್ಯಾಯಸ್ತತೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೌ ನೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಾಚಕಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಸಂತವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯೇ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದನೇಕಶಬ್ದತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಚಿದಾಶ್ರಿತಮತ ಆಹ –

ಉತ್ಸರ್ಗತ ಇತಿ ।

ಅಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಪದವ್ಯವಾಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥವತಾ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪದೇನ ವ್ಯವಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ತು ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಏಕದೇಶಾಂತರಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟ ಏವಮತ್ರಾಪೀತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚೈಕತ್ರೇತಿ ।

ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತೇತ್ಯಾಖ್ಯಾತತಂತ್ರಾ ಸಂಜ್ಞಾ , ಆಖ್ಯಾತಂ ಚ ಕಾಲಾದಿವಿಧಿಸಂಕ್ರಾಂತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾನುವದೇತ್ , ಏಷಾ ತು ಪ್ರಥಮಾಂತತ್ವಾದತತ್ತಂತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಬುದ್ಧಿಂ ವಿಚ್ಛಿನತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ತು ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮುಚ್ಚಾರ್ಯೈತೇನೇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಾನಾದ್ ನಾಮಧೇಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತಿ , ತದೋಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ ; ತಸ್ಯೈವ ನಾಮ್ನಃ ಕರ್ಮಾಂತರವಾಚಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಭೇದೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ । ಯಥಾ ನಾಮಧೇಯತ್ವಮೇವಂ ಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮಮುಲ್ಲಿಖಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಠೇನ ಪ್ರಣೀತತ್ವಾದಧ್ಯಪಿತತ್ವಾದ್ವಾ ಕಾಠಕಮುಚ್ಯತೇ , ನ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಣೀಯತೇ , ತಸ್ಯಾ ಅಶಾಬ್ದತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಪ್ರಣಯನಂ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಣಯನಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ನಯನಮುಪದೇಶಃ ಸ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಅವಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜ್ಯೋತಿಃಸಂಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕಾಠಕತ್ವಾದಿಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಭೇದಕತ್ವಾತಿಶಯಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧೋ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ತದನುವಾದಕತ್ವೇನ ತನ್ನಾಮೈಕದೇಶತ್ವೇನ ಚ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನಾಮ ಯದಾ ಕರ್ಮಭೇದಕಂ , ತದಾ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥತ್ವೇನ ದೂರಸ್ಥಂ ಸಂಪೂರ್ಣಂ ಚ ಕಾಠಕಾದಿನಾಮಾತಿತರಾಂ ಜ್ಞಾನಭೇದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತತ್ಪ್ರತೀಕಭೂತೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ತಥಾ ರೂಪಭೇದೋಽಪೀತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮುಪಾತ್ತಂ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಇದಮಾಮ್ನಾಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನ್ವಿಹ ಸಿದ್ಧಾನುವಾದಮಾತ್ರಂ ಸ ಆಮಿಕ್ಷೇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ , ನ ವಿಧಿಃ , ತತ್ರ ಕಥಂ ಕರ್ಮಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾವಕಾಶಃ ? ತತ್ರಾಹ –

ದ್ರವ್ಯದೇವತೇತಿ ।

ವಾಜಿನಂ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ವಾಜಿನಂ ದೇವತಾ ಚ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನೇಕಗುಣವಿಧ್ಯಸಂಭವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರವಿಧಿರುಕ್ತಃ । ವಾಜಿಪದೇನ ತು ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅಭಿಧೀಯಂತೇ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿತ್ವಾದಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮಾನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಮಪೂರ್ವಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೌ ಕರ್ಮ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ , ವಿಶೇಷಣಭೂತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ದೇವತಾ ಚೇತಿ ಗೌರವಮಿತ್ಯಾಹ –

ವಿಧಿಗೌರವೇತಿ ।

ಯದಾಽಽಮಿಕ್ಷಾಯಾಗಾದ್ವಾಜಿನಯಾಗಃ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತೇ , ತದಾ ತತ್ತಾವತ್ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ತಚ್ಚಾನ್ಯಪೂರ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಕರ್ಮಾಂತರಾಪೂರ್ವಾಂತರೇತಿ ।

ನನು ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತ್ಯತ್ರ ಯಾಗವಿಧಿಪ್ರತೀತಿಸಮಯ ಏವಾಽಽಮಿಕ್ಷಾ ಯಾಗಾನ್ವಿತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ , ವಾಜಿನಂ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣಾಽತ ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಾಮಿಕ್ಷಾಽವರುದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನಂ ದುರ್ಬಲಮವಕಾಶಮಲಭಮಾನಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ನ ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –

ಉಭಯೋರಪೀತಿ ।

ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ಅತ್ರ ಹ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಜಿನೇ ವಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಿಧಿಮುಪಲಭಾಮಹೇ , ನ್ಯಾಯಬಲಾತ್ತು ಕಲ್ಪಯೇಮಹಿ । ತತ್ರ ವೈಶ್ವದೇವೀವಾಕ್ಯೇ ಆಮಿಕ್ಷಾವಿಶ್ವೇದೇವಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ , ವಾಜಿನವಾಕ್ಯೇ ತು ವಾಜಿನಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಂ ವಾಜಿನಸ್ಯ ಚ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ದೇವತೈಕ್ಯಾದ್ ದ್ರವ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ಸಹತ್ಯಾಗಕಲ್ಪನಯಾ ದ್ರವ್ಯದ್ವಯಯುಕ್ತೈಕಯಾಗವಿಧಿರನುಮೀಯತೇ । ತತ್ರ ಕುತ ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಃ ? ಕುತೋ ವಾ ವಾಜಿನಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ? ನನ್ವಾಮಿಕ್ಷಾವರುದ್ಧಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವಿಶ್ವೇದೇವಾನಾಂ ಶ್ರೌತ ಆಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಃ , ತೇಷಾಂ ಪುನರ್ವಾಜಿಪದಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೀಯೋ ವಾಜಿನಸಂಬಂಧಃ , ಸ ಚ ಶ್ರೌತಸಂಬಂಧಾದ್ದುರ್ಬಲ ಇತಿ ನ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ವಾಜಿನೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ ।

ತತ್ರ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಾತ್ಮಕವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಅತ ಆಹ –

ನ ಚ ವೈಶ್ವದೇವೀತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತಿ ಪದದ್ವಯಾತ್ಮಕವಾಕ್ಯಾದೇವ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಃ ಏವಂ ವಾಜಿನಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ತೇಷಾಂ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಾತ್ಮಕವಾಕ್ಯಗಮ್ಯ ಇತಿ ತುಲ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ ತದ್ಧಿತಾಂತಪದಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಾದಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮ್ ಅವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನೋ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ನನು ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ದೇವತಾ ಅಸ್ಯಾ ಇತಿ ತದ್ಧಿತಾರ್ಥಃ ಅಸ್ಯಾ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತಾಽಽಮಿಕ್ಷೈವೋಚ್ಯತೇ , ಅತಃ ಶ್ರೌತಃ ಏವಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅಸ್ತು ವೇತಿ ।

ತತ್ಸಂಬಂಧಿನೋ ವಿಶ್ವಾನ್ ದೇವಾನುಪಲಕ್ಷಯತೀತಿ ।

ಉಪಲಕ್ಷಿತೇಷು ಚಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬದ್ಧೇಷು ವಿಶ್ವೇಷು ದೇವೇಷು ಯತ್ಫಲಿಷ್ಯತಿ ತತ್ತತಶ್ಚಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋಪಜೀವನೇನೇತ್ಯುಪರಿತನಗ್ರಂಥೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।

ನನು ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತಿ ಇನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಂ ಪದಮಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಿನೋ ವಿಶ್ವೇದೇವಾನುಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ , ಅಧಿಕರಣಾಂತರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ದಶಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ - ವಿಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಂತ್ರತ್ವೇ ಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇನ ಚೋದನಾ । (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧೦.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೩) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದೇವತಾಪದಾನ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದೀನಿ ಸಂತಿ , ಸಂತಿ ಚಾಗ್ನೇರಭಿಧಾನಾನಿ ಲೋಕೇಽಗ್ನಿಃ ಪಾವಕ ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಂ ಹವಿಃಪ್ರದಾನಸಮಯೇ ಯೇನ ಕೇನಚಿದಗ್ನಿವಾಚಕಪದೇನಾಗ್ನಿರುದ್ದೇಶ್ಯಃ , ಉತ ವಿಧಿಗತಾಗ್ನಿಪದೇನೈವೇತಿ । ತತ್ರಾರ್ಥರೂಪತ್ವಾದ್ದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಚ ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ವಾಚಕೇನ ನಿರ್ದೇಶಸಂಭವಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಸತ್ಯಮರ್ಥಾತ್ಮಕಂ ದೇವತಾತ್ವಮ್ ತತ್ತು ನ ಸ್ವರ್ಗವಾಸಿತ್ವಾದಿ ಸಂಭವತಿ ; ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದೌ ಮಾಸಾದೇರದೇವತಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತು ತ್ಯಜ್ಯಮಾನಹವಿಃ ಪ್ರತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ । ಉದ್ದೇಶಶ್ಚ ಹವಿಃ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ತತ್ರಾಗ್ನೇಯ ಇತಿ ವಿಧಿಗತಸ್ಯೈವ ಮಂತ್ರತ್ವೇ ದೇವತಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ಭಾವೋ ದೇವತಾತ್ವಂ ಹವಿಸ್ತ್ಯಾಗಕಾಲೇಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದ್ದಿತವರ್ತ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದೇನ ಹವಿಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಾದ್ಧವಿಸ್ತ್ಯಾಗಕಾಲೇಽಪಿ ತೇನೈವ ಸ ನಿರ್ದೇಶ್ಯಃ । ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ನಿರ್ದೇಶೇ ದೇವತಾತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಮಂತ್ರತ್ವೇ ದೇವತಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇನ ಹಿ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹವಿಷಶ್ಚೋದನೇತಿ । ತತ್ರ ಶಬ್ದಭೇದೇಽಪಿ ದೇವತೈಕ್ಯೇ ಏತದಧಿಕರಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಚ ಶಬ್ದಭೇದೇಽಪಿ ದೇವತೈಕ್ಯಂ , ತರ್ಹಿ ಸೌರ್ತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದು ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ , ಆದಿತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ಚ ಸೌರ್ಯಾದಿತ್ಯಚರ್ವೋರೇಕದೇವತಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚೈತಯೋರೇಕದೇವತಾತ್ವಮೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಸೂರ್ಯಾಯ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ , ಆದಿತ್ಯಾಯ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಚ ಸರ್ವಸಂಮತಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಾದಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥೇ ಹೀನಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ , ಅಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮ , ತೇನ ವಿಶ್ವೇದೇವಪದಸನ್ನಿಹಿತಾನಾಂ ಪರಾಮರ್ಶಾನ್ನ ಶಬ್ದಾನ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ದೇವತಾನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಮಿಕ್ಷಾಸಂಬದ್ಧವಿಶ್ವದೇವೋಪಲಕ್ಷಣೇ ಫಲಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ , ತತ್ರಾಹ –

ತತಶ್ಚೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯೇನೈವಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋಪಜೀವನೇನ ವಾಜಿನವಿಧಾನಾನ್ನ ವಾಜಿನಸಂಬದ್ಧಯಾಽಽಮಿಕ್ಷಯಾ ಬಾಧಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಶ್ರೌತಾತ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ಯೀಯಃ ಸಂಬಂಧೋ ದುರ್ಬಲ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಸ ಚ ನ್ಯಾಯೋ ವಚನೇನ ಬಾಧಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ದ್ರವ್ಯದ್ವಯೇನ ಯುಕ್ತಮೇಕಂ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯದವಾದಿಷ್ಮ ವಾಜಿನಾಮಿಕ್ಷಯೋಃ ಸಹತ್ಯಾಗ ಇತಿ , ತದಿದಮುತ್ಥಿತಮ್ ।

ಏವಂ ಚ ಯತ್ ಸಂದೇಹಪ್ರದರ್ಶನಾವಸರೇ ಉಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನಂ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ತದಾಪಾತಪ್ರತಿಭಾನಮಾದಾಯಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಾದ್ ವಾಜಿನಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯೀಯತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ತದ್ಧಿತ ಆಮಿಕ್ಷಾವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ವಿಶ್ವಾಂದೇವಾನಭಿಧತ್ತಾಮ್ , ಅಥವಾ ತೇಷಾಮಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಮಭಿವದತು , ಯದ್ವಾ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಯತ್ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಂ ತದ್ವಾ ವಕ್ತು , ತಥಾ ಚ ಕುತೋಽಸ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾವಾಚಕತ್ವಮತ ಆಹ – ನ ತು ವಿಶ್ವೇಷು ದೇವೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಹೇತುರುಕ್ತ ಏವ ಸನ್ನಿಹಿತವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಾದಾಮಿಕ್ಷಾಪ್ರತೀತಾವಾಮಿಕ್ಷಾಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ , ತದನುಭಾಷತೇ –

ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।

ಉತ್ತರಮಾಹ –

ತದ್ಧಿತಾಂತಸ್ಯೇತಿ ।

ನಾತ್ರ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದೇನ ಚಾಪರಸ್ಮಿನ್ನಭಿಹಿತೇ ತಯೋರ್ವೈಶಿಷ್ಠ್ಯಂ ಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದವಗಮ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ನಾಮಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಽರ್ಥಃ ಕ ಇತ್ಯಜ್ಞಾಯಮಾನ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದೇನ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ , ಅತಶ್ಚ ಯಥಾಽಯಂ ಘಟ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಯಮಿತಿ ಪದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನೋ ವಿಷಯಸನ್ನಿಧಾಪಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನ ಶ್ರುತಿತ್ವಹಾನಿರಿತ್ಯೇವಂ ತದ್ಧಿತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದೇವ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –

ಅವಸಿತಾಭಿಧಾನಂ ಹೀತಿ ।

ಅವಸಿತಾಭಿಧಾನತ್ವಂ ನಾಮ ಪರಿಪೂರ್ಣವಿಷಯಲಾಭಃ ।

ದ್ವಯಂ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾಪಾದ್ಯಮಭಿಮತವಿಘಾತೋಽನಭಿಮತಪ್ರಸರಶ್ಚೇತಿ ।ತತ್ರಾನಭಿಮತಪ್ರಸರಂ ವಾರಯತಿ –

ಕುತ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಾನಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।

ಅಭಿಮತವಿಘಾತೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಕುತೋ ವೇತಿ ।

ನನ್ವೇವಮಾಮಿಕ್ಷಾಪದಸಾಪೇಕ್ಷವೈಶ್ವದೇವೀಪದಾದಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಗಮ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ದ್ವೇ ಅಪಿ ಪದೇ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ ।

ಅಥ ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಪದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಮೇವ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ , ತರ್ಹ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಪದಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಅತಶ್ಚೇತಿ ।

ಯದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಂತಃ ಶಬ್ದಃ ಪದಮಿತಿ ಚ ಪ್ರಥಮಾಂತಃ । ಆಮಿಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಹಿ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಾಽವಭಾಸತೇ , ವೈಶ್ವದೇವೀತ್ಯುಕ್ತೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಕಾಸಾವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ , ಅತೋ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಮೇವ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಮರ್ಥಮಭಿದಧತ್ ಪ್ರಮಾನಮ್ , ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಂ ತು ತದೀಯಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಕಥಂಭಾವಾಕಾಂಕ್ಷಾಪರಿಪೂರಕಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯಭಾವಮನುಭವತೀತಿ ವಿನಿಗಮಕಹೇತುಬಲಾತ್ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತತ್ ಪ್ರಥಮಭಾವಿ , ತತಃ ಪದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಂ ಯದಾಮಿಕ್ಷಾವಿಶ್ವದೇವಸಂಬಂಧರೂಪಂ ವಸ್ತ್ವಭಿಧತ್ತೇ ; ತದುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಪ್ರಥಮಭಾವಿವೈಶ್ವದೇವೀಪದಾವಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಶ್ರೌತಂ , ತತಶ್ಚ ಬಲವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತತ್ಪ್ರಕರವೈಪರೀತ್ಯಂ ವಾಜಿನವಿಶ್ವದೇವಸಂಬಂಧೇ ದರ್ಶಯಸ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೀಯತಾಮಾಹ –

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತಿ ವಾಜಿನಮಿತಿ ಚ ಪದೇ ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನೇ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಜಿಪದಂ ವೈಶ್ವದೇವಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ ; ತಥಾಪಿ ನ ವಾಜಿನಪದಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ತತಶ್ಚ ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಯಾವಭಿಹಿತೌ ಪದಾರ್ಥೌ ವಾಜಿವಾಜಿನರೂಪೌ ತದವಗಮ್ಯಂ ಯದ್ವಿಶ್ವದೇವವಾಜಿನಸಂಬಂಧರೂಪಂ ವಸ್ತು ತದಾಮಿಕ್ಷಾವಿಶ್ವದೇವಸಂಬಂಧಾಚ್ಚರಮಭಾವಿ , ಅತೋ ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಾ ವಕ್ತವ್ಯಃ , ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ ; ನಿತ್ಯವದವಗತಸಾಧನಭಾವಾಯಾ ಆಮಿಕ್ಷಾಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾತ್ , ಅನಪೇಕ್ಷಾವಗತಸಾಧನಭಾವಾಯಾಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಮೇವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮೃದೂಕ್ತ್ಯಾ ವತಿಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ವಚನೇನೈವ ಶ್ರುತಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೪) ಬಾಧ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚಾಶ್ವತ್ವೇ ಇತಿ ।

ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಇತ್ಯಯಂ ಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ ತಾಂ ವೈಶ್ವದೇವಶಬ್ದಾಮ್ । ದ್ರವ್ಯವಚನಾದಾಮಿಕ್ಷಾದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನಭೂತಾಮವಗತಾಮೇವಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ನೋಪಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣೇ ಹಿ ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಪಸರ್ಜನಭೂತಾ ಅಪಿ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ವಾಜಿನ ಇತಿ ತದ್ಧಿತಾಂತರ್ವರ್ತಿಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತಾಂ , ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸನ್ನಿಹಿತಗೋಚರತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಪ್ರಕೃತಂ ಹೀತಿ ।

ಯತ್ತು ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ವಿಧಿಗೌರವಮಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಚೇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ಚೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾದ್ ಯಥಾರ್ಥವಿಪಯತ್ವಾತ್ ।

ಏವಂ ಗುಣಾತ್ಕರ್ಮಭೇದೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮುದಾಹರಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾಽತ್ರತ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗುಣಾಜ್ಜ್ಞಾನಭೇದಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ಚಾತ್ರೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇಽನ್ಯೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ ಶಿರೋವ್ರತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನೋಕ್ತಮತೋಽಧ್ಯಾಹರತಿ –

ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।

ಶಿರಸ್ಯಂಗಾರಪಾತ್ರಧಾರಣಂ ಶಿರೋವ್ರತಮ್ । ಅಭ್ಯಾಸಾಧಿಕರಣಸ್ಯ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨) ಶಬ್ದಾಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ ।

ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಬಂಧೇನೇತಿ ।

ಶಬ್ದಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಕೃತಾನುಬಂಧತ್ವಾತ್ । ಯಜತಿ ದದಾತಿ ಜುಹೋತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಯಜತ್ಯಾದಯ ಏಕಾಂ ಭಾವನಾಂ ವಿಶಿಂಷಂತಿ , ಉತ ಪ್ರತಿಧಾತ್ವರ್ಥ ಭಾವನಾಭೇದ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಭಾವನಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ ಗುಣಭೂತಧಾತ್ವರ್ಥಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯೇಕಭಾವನಾವಿಶೇಷಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ - ನಿಯಮೇನ ಧಾತುಪ್ರತ್ಯಯಯೋರನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ ‘ಧಾತೋ’ರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತೈಕವಚನೇನೈಕನ್ಮಾದೇವ ಧಾತೋರ್ವಿಧಾನಾದೇಕಧಾತ್ವರ್ಥಾನುರಕ್ತಾ ಭಾವನಾಽಭಿಹಿತಾ , ಸಾ ನ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಪದಾಂತರೋಪಾತ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ತತ್ರ ಭವತಿ ಗುಣಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಕ್ರಯೇ ಇವಾರುಣ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪುನರುಕ್ತಧಾತ್ವಾತ್ಮಕಶಬ್ದಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದೋ ಭಾವನಾಭೇದಃ ಕೃತಾನುಬಂಧತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಕೃತಧಾತ್ವರ್ಥಸಬಂಧತ್ವಾದ್ಭಾವನಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಾತ್ವರ್ಥ ಏವಾನುಬಂಧೋಽವಚ್ಛೇದಕಃ ।

ನನು ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಾವೈಕಭಾವನಾವಿಧಾನೇ ಏಕತ್ರ ವಿಧಿರಪರತ್ರಾನುವಾದ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತತ್ರ ಕೋ ವಿಧಿರಿತಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇಽತ ಆಹ –

ಪ್ರಥಮಭಾವಿನಾ ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ।

ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾ ಬುದ್ಧಾವಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಧ್ಯನುವಾದಾವಿನಿಗಮೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಿತಿ ।

ಏಷಾಂ ಬೋಧಕತ್ವೇ ಕ್ರಮೋ ನ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪಾಠಕ್ರಮಾನಾದರಣೇ ಕಥಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪಾಠಾನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಯಾಜಾಂ ಹ್ಯೇಕಂ ಕರಣೋಪಕಾರಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾಃ । ಅತಸ್ತೇಷಾಮೇಕಕರಣೋಪಕಾರಜನಕತಯ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸಂಭೂಯಕಾರಿತ್ವೇ ಸತಿ ಪಾಠಕ್ರಮೋಽನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನೇ ಪರಸ್ಪರಂ ನಾಪೇಕ್ಷಂತೇ ಇತಿ ನ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಯತ ಏಕತ್ವಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾನ್ನಿಯಮ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಧಾತ್ವೈಕ್ಯಾದಿತರೇತರತ್ರ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮತ ಆಹ –

ಕಥಂ ಚಿದಿತಿ ।

ಸಮಿದಾದಿನಾಮಭಿಃ ಕರ್ಮಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಧಿತ್ವಮುತ್ಸರ್ಗಃ , ಸ ಚ ಬಲವದಪವಾದಕೇನ ಬಾಧನೀಯಃ । ನ ಚ ಇಹೈತದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ತದ್ಬಲವದಪವಾದಕಂ ? ತದಾಹ –

ಗುಣಶ್ರವಣೇಹೀತಿ ।

ಯತ್ರ ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗುಣಾಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮವಿಧಾನೇ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಚ ವಿಧಾತವ್ಯಂ , ತದಾ ವಿಧಿಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಲಾಘವಾಯ ವಿಧಿನಾ ವಿಶೇಷ್ಯಕರ್ಮಣೋಽನುವಾದೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾನಸ್ಯೋಪಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉದಾಹರತಿ –

ಯಥೇತಿ ।

ನನು ಸಮಿದಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಉದಾಹರಣಂ , ಸಮಿದಾದಿಗುಣಾದ್ಭೇದಪ್ರತೀತೇರತ ಆಹ –

ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।

ಸಮಿಧೋಽಗ್ನ ಆಜ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಂತ್ವಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೈರೇವ ಸಮಿದಾದಿದೇವತಾಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೇಃ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೪) ಸಮಿದಾದೀನಿ ನಾಮಧೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಗುಣವಚನತ್ವಮಾಹ –

ಅಗೃಹ್ಯಾಮಾಣೇತಿ ।

ಕೇನ ವಚನೇನ ವಿಹಿತಮಿತಿ ಕಿಂವಚನವಿಹಿತಮ್ । ಕಿಂವಚನವಿಹಿತಂ ಚ ತತ್ ಕಿಂಕರ್ಮ ಚೇತಿ ಕಿಂವಚನವಿಹಿತಕಿಂಕರ್ಮ । ತದನುವಾದೇನ ಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗುಣವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ನ ವಿನಿಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚಾಗ್ನೇಯಾದಿಕರ್ಮಸು ಗುಣವಿಧಿಃ ;ತೇಷಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಯದಿ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಸಮಿದಾದೀನಿ ತರ್ಹಿ ನಾಮ್ನ ಏವ ಭೇದೋ ನಾಭ್ಯಾಸಾದತ ಆಹ –

ನ ಚಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾನನ್ವಯೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನನ್ವಯಿತ್ವಾ ಹೇತುಃ –

ವಿಧಾನಾಽಸಂಬದ್ಧಮಿತಿ ।

ನನು ಜ್ಯೋತಿರಾದೇರಪಿ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಂಧೋಽಸಿದ್ಧಃ ।

ಏತೇನೇತ್ಯನುಕೃಷ್ಯ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಾವಗಮಾದತ ಆಹ –

ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾಮ ಹಿ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಧಾನೇನಾಸಂಬದ್ಧಮವಗತಂ , ಪಶ್ಚಾತ್ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚ ವಿಧಾಸ್ಯಮಾನಕರ್ಮನಾಮಧೇಯತ್ವೇನಾಪ್ಯವಿರುದ್ಧಃ , ಸಮಿದಾದಿ ತು ಪ್ರಥಮಮೇವ ವಿಧಿಸಂಬದ್ಧಮಿತಿ ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಬುದ್ಧಿವಿಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯ ದೇವತೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪುರುಷಕೃತಸ್ಯ ಕೃತೇ ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಸೇಚನಾಧಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಹೋಮಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದ್ಯೋ ಯಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನ ಏಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ಚೋದ್ಯತೇ ಸ ಏವ ಶಾಖಾಂತರೇ ಚೋದ್ಯತೇ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇನಾಸ್ಯಾಪೌನರುಕ್ತಯಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇ ಹಿ ಏಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮ್ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ಯೈಕಾದಶಕಪಾಲತ್ವಮಪರಸ್ಯಾಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲತ್ವಮಿತಿ ರೂಪಭೇದಾತ್ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಶಂಕಿತಃ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಪಾಲಸಂಖ್ಯಯೋರುತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟಯೋರುತ್ಪತ್ತಾವೈಕರೂಪ್ಯೇಣಾವಗಮ್ಯಮಾನಕರ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽವಾಧಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಗ್ನಿಗತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಸ್ತು ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ ವಾಜಿನವದ್ ಭೇದಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕೋತ್ಥಾನಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಶುದ್ಧಃ ಪಾಠಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಕಪಾಲಾಭಾವಾತ್ । ಅಥವಾ - ಅಗ್ನೌ ಹೋತ್ರಂ ಇತಿ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯ ಏವೋಚ್ಯತೇ । ಏಕಾದಶಕಪಾಲತ್ವಾದೇರುತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ವದತಾ ವಾಚಸ್ಪತಿನಾ ಕಸ್ಯಾಂಚಿಚ್ಛಾಖಾಯಾಮ್ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯೋ ಭವತೀತಿ ಕೇವಲೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇತರಥಾಽಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಸಂಖ್ಯಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯೈವ ನ ಷಟ್ಸಂಖ್ಯಾ ಷಷ್ಠಸ್ಯಗ್ನೇರನೂದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಪಂಚೈವೇತಿ ।

ಸಾಂಪಾದಿಕಾ ಉಪಾಸ್ಯಾಃ । ಸಂಪದ್ವ್ಯತಿರೇಕಾಯ ಉಪಾಸ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕಾಯ । ಅಗ್ನಿರೇವಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಮುಖ್ಯಾಗ್ನಿಸಮಿದಾದೇರನುವಾದಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಷಷ್ಠಾಗ್ನೇರನುವಾದ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ ಉಕ್ತಃ ।

ಇದಾನೀಂ ಷಡಪ್ಯಗ್ನಯಃ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಾಃ , ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ತ್ವಮುಖ್ಯಾನಗ್ನೀನ್ ಯೋಷಿದಾದೀನವಚ್ಛೇತ್ತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಅಥಾ ವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಛಂದೋಗೇನ ದೃಷ್ಟಾಂ ಶಾಖಾಮಧೀಯತೇ ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾಃ । ಇದಾನೀಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಉಪಾಸ್ಯಾಗ್ನಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನ ವಿಧೀಯತೇ , ಕಿಂ ತ್ವನೂದ್ಯತೇ ।

ಅಗ್ನಯಸ್ತು ಪಂಚ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪ್ಯವಿಶೇಷೇಣೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯಂತೇ , ಅಧಿಕಸ್ತು ಷಷ್ಠೋಽಗ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಅಥ ವಾ ಭವತು ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಚಯಶಿಷ್ಟೇತಿ ।

ಏಕೈಕಶೋಽಗ್ನಿಷು ವಿಹಿತೇಷು ತೇಷಾಂ ಪ್ರಚಯೇನಾರ್ಥಾತ್ ಜ್ಞಾತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಿತಿ ।

ಸಮಾರೋಪ್ಯಾಗ್ನಿಭಾವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಗತಾಧಿಕಸಂಖ್ಯಾದೇರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ॥೨॥॥೩॥

ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಪೂರಯತಿ –

ವಿಧ್ಯೈಕತ್ವಮಿತಿ ।

ನನು ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯದ್ವಾರೇಣ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯದರ್ಶಕಂ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ , ಕಥಮನೇನ ಸಗುಣವಿದ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ? ಅತ ಆಹ –

ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಾಯಪಠಿತಾನಾಮಿತಿ ।

ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ।

ನನು ವಿದ್ಯಾನಾಮಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಕಠಾದಿಪ್ರೋಕ್ತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಠಾದ್ಯನುಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ ಕಾಠಕಾದಿಸಂಜ್ಞಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಚ ಕಾಠಾದೀತಿ ।

ಅಧ್ಯಯನಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ತ್ವರಾದಿಭಿರ್ಭಿದ್ಯೇತ , ನ ತ್ವನುಷ್ಠಾನಮಿಥರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಿಂ ಕಠಪ್ರೋಕ್ತತ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನುಸರಣೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗ್ರಂಥೇ ಚ ಕಾಠಕಾದಿಶಬ್ದಾ ರೂಢಾ ಭವಂತು , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಕಠಪ್ರೋಕ್ತತೇತಿ ।

ಗ್ರಂಥೇ ಅವಯವಾರ್ಥಯೋಗಸಂಭವೇ ಗ್ರಂಥೇ ರೂಢಿರ್ನ ಕಲ್ಪನೀಯಾ ; ಗ್ರಂಥಸಂಬಂಧಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ತತ್ರಾಪಿ ರೂಢಿರ್ನ ಕಲ್ಪನೀಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಕಾಠಕಾದಿಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಹ –

ನ ಚ ತದ್ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ।

ಯದಿ ಕಾಠಕಾದಿಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾ ಭಿದ್ಯೇತ , ತರ್ಹಿ ಏಕಶಾಖಾಗತದಹರಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ , ತಚ್ಚ ಮಾ ಭೂದ್ ; ಅಯುಕ್ತಂ ಹಿ ತದ್ ; ನಾನಾಧಬ್ದಾದಿಭೇದಾ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೫೮) ದಿತ್ಯತ್ರ ತನ್ನಿಷೇಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಕಠಾದಿಪುರುಷೇತಿ ।

ಯಶ್ಚ ತತ್ತಚ್ಛಾಖಾಸ್ವೋಂಕಾರಸರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಿವ್ಯಪದೇಶೋಽಧ್ಯೇತೄಣಾಂ ಸೋಽಪಿ ತತ್ತದಂಶಸಮಾಪ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತತೋ ನ ಶಾಖಾಂತರೇ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಭೇದಕ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಮಾಪ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇನಾಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ಕಂಚಿದಿತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಗ್ನಿಗತಪಂಚತ್ವಷಟ್ತ್ವಸಂಖ್ಯಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ , ಸ ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ಪರಿಹೃತ ಇತಿ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾವರ್ಥೌ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರೌ । ರೇತಃ ಪ್ರಜನನೇಂದ್ರಿಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಜನನಮ್ ।

ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತದುಪಾಸ್ತೇಃ ಫಲಮಾಹ –

ಪ್ರಜಾಯತೇ ಹೀತಿ ।

ತಂ ಯಜಮಾನಂ ಪ್ರೇತಂ ದಿಷ್ಟಂ ಪರಲೋಕಾಯ ಕರ್ಮಭಿರಾದಿಷ್ಟಮಿತೋ ಗ್ರಾಮಾದಗ್ನಯೇ ಅಗ್ನ್ಯರ್ಥಂ ಹರಂತಿ ನಯಂತ್ಯೃತ್ವಿಜಃ । ಶಿರಸ್ಯಂಗಾರಪೂರ್ಣಪಾತ್ರಧಾರಣಂ ಶಿರೋವ್ರತಮ್ । ಏತಂ ಹ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಬಹ್ವೃಚಾ ೠಗ್ವೇದಿನೋ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷೇ ಮೀಮಾಂಸಂತೇ । ಮಹಾವ್ರತೇ ಕ್ರತುವಿಶೇಷೇ । ಮಹದ್ಭಯಂ ಭಯಹೇತುರ್ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಯಥಾ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷೋಽಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಉದ್ ಅಪಿ ಅರಮಲ್ಪಮ್ ಅಂತರಂ ಭೇದಮ್ । ಅಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಯದಾ ಕುರುತೇ , ಅಥ ತದಾ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ । ತತ್ತ್ವೇವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ವಿದುಷೋ ಜ್ಞಾತವತೋಽಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಅತರ್ಕಯತೋ ಮನನಮಕುರ್ವತೋ ಭಯಂ ಭಯಹೇತುಃ ॥೪॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥