ಉಪಸಂಹಾರೋಽರ್ಥಾಭೇದಾದ್ವಿಧಿಶೇಷವತ್ಸಮಾನೇ ಚ ॥೫॥ ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಗುಣ್ಯಾಕೃಷ್ಟಗುಣಾನಾಮುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧೇರಧಿಕರಣಾನಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಕರಣಂ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಽಂಗಮಾಕಾಂಕ್ಷತೇ , ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ಚ ಸನ್ನಿಧಿಸಮಾಮ್ನಾತೈಃ ಅಂಗೈಃ ಶಾಂತೇತಿ ನ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾಂಗಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ –

ಅಪೇಕ್ಷಣೇ ಚೇತಿ ।

ಸಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗವಿಧೇರನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಾಸಂಭವಾತನ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾಯ ಸರ್ವಮಂಗಜಾತಮೇಕಸ್ಯಾಮೇವ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಧೀಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಶಾಖಾಂತರಗತತದೀಯಾಂಗಾನನುಷ್ಠಾನೇಽಖಂಡಕರಣೋಪಕಾರಾಸಿದ್ಧೇರನುಪಕೃತಾ ವಿದ್ಯಾ ನ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರೀ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕಮಿತಿ ।

ನನು ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಮಿತ್ಯಾದಿನಿಯತನಿಮಿತ್ತವಶಾಚ್ಛಕ್ಯಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಮಾತ್ರೇಣ ಪರಿಪೂರ್ಣೋಪಕಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಉಪಾಸನಾಸು ತು ಸ್ವಶಾಖಾಧೀತೈರೇವಾಂಗೈಃ ಪರಿಪೂರ್ಣೋಪಕಾರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕೋ ಹೇತುರತ ಆಹ –

ಅಂಗಾಂತರಾವಿಧಾನಾದೇವೇತಿ ।

ಗೃಹಮೇಧೀಯೇತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯೇಷು ಗೃಹಮೇಧೀಯೋ ಮರೂಭ್ದ್ಯೋ ಗೃಹಮೇಧಿಭ್ಯಃ ಸರ್ವಾಸಾಂ ದುಗ್ಧೇ ಸಾಯಮೋದನ ಇತಿ । ತತ್ರೇದಮಾಮನಂತ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಯಜತೀತಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಮಯಮತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋರಾನುವಾದಃ , ಉತಾಂಗಾಂತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾ । ಅಥವಾಽತಿದೇಶೇನಾಜ್ಯಭಾಗಾವೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯೇತದನೇನ ವಚನೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ , ಕಿಂವಾ ಸರ್ವಾಂಗೇಭ್ಯೋ ಯ ಉಪಕಾರಃ ಸ ಆಜ್ಯಭಾಗಾಭ್ಯಾಮೇವಾಂಗಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಭವತೀತ್ಯುಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದ ಇತಿ । ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಥಮೇ ಕಾಂಡೇ ಸಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ತಾಸ್ತೇ ತು ವಿಸ್ತರಭಯಾನ್ನ ಲಿಖ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾನುವಾದಮಾತ್ರಸ್ಯ ವೈಫಲ್ಯಾತ್ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವಾದಂಗಾಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾದಪ್ರತೀತೇಃ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚಾಜ್ಯಭಾಗವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಚಾಂಗಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಪ್ರಾಪಕಪ್ರಮಾಣಬಾಧಾಪಾತಾತ್ । ತದೇವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಹಾನಿರಸ್ವಾರ್ಥಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಬಾಧಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿದೋಷೀಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಿದೇಶಸ್ಯ ಚ ವಿಕೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಾಕೃತಾಖಂಡಕರಣೋಪಕಾರಾತಿದೇಶದ್ವಾರೇಣೋಪಕಾರಜನಕಪದಾರ್ಥಾನ್ ವಿಕೃತೌ ಪ್ರಾಪಯತೋ ಯುಗಪದೇವ ಸರ್ವಾಂಗವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಾಶುಭಾವಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಯೋಗಾದುಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದ ಏವೇತಿ ದಶಮೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಏತನ್ನ್ಯಾಯೇನೇಹ ನೋಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।

ಕುತಃ ? ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಹೃಹಮೇಧೀಯೇ ಹಿ ನ್ಯಾಯೇ ವಿಕೃತಿಕರ್ಮೈವ ಗೃಹಮೇಧೀಯಃ ಆಜ್ಯಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಮಂಗಗ್ರಾಮಂ ಸ್ವೋಪಕಾರಾಯ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ , ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ವಪೇಕ್ಷತೇ । ಅತ್ರ ಪುನರೇಕಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾಂಗಮೇತಚ್ಛಾಖಿಭಿರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಸನ್ನಾಪೇಕ್ಷತೇ , ಶಾಖಾಂತರೀಭಿರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಸದಪೇಕ್ಷತೇ । ಏತಚ್ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಯಥಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿ , ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ –

ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಾವಜ್ಜೀವನಿಮಿತ್ತಾನುರೋಧಾತ್ ಪ್ರಧಾನಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ನಿತ್ಯಮವಗತಂ ಸರ್ವಾಂಗೋಪಸಹಾರಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವದಾ ಪುಂಸಾ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಮಾತ್ರಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ಸಕಲಾಂಗಸಾಧ್ಯೋಪಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಕಾರಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಃ । ಅಶಕ್ಯಾಂಗೇಭ್ಯೋಽವಚ್ಛಿದ್ಯ ಶಕ್ಯೇಷ್ವವಸ್ಥಾಪನಂ ಯುಜ್ಯತೇ , ನ ತು ತಥೇಹ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾಂಗೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾವಗತಿಃ ಕಾಮ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಮೇಕಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇಽಪೇಕ್ಷಾಽನಪೇಕ್ಷಯೋರ್ವಿರೋಧಾದ್ ಗೃಹಮೇಧೀಯನ್ಯಾಯಾಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ , ಇದಾನೀಂ ವೈಷಮ್ಯಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಸಂಭವಮಾಹ –

ಪ್ರಾಕೃತೇತಿ ।

ಚೋದಕೋಽತಿದೇಶಃ । ತೇನ ಪ್ರಾಕೃತ ಉಪಕಾರಪಿಂಡೋ ಗೃಹಮೇಧಾಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚ ತಜ್ಜನಕಾನಿ ಸಕಲಪ್ರಾಕೃತಾಂಗಾನಿ । ತತ್ರಾಜ್ಯಭಾಗಾವಪಿ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ನುತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪುನರ್ವಚನಾತ್ ಸಕಲಾಂಗಜನ್ಯೋಪಕಾರಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವೇನಾವಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾದಿಹ ತು ಸ್ವಶಾಖಾಗತಾಂಗಾನಾಂ ವಚನಾದ್ವಿನಾ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತದ್ವಿಧಾಯಕಮೇವ ವಚನಂ ನೇತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಗೃಹಮೇಧೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗತಪರಿಸಂಖ್ಯಾಪಕ್ಷೋಽಪಿ ವ್ಯುದಸ್ತಃ ।

ತನ್ಮಾತ್ರವಿಧಿಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಗೃಹಮೇಧೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗತಸ್ಯಾತ್ರಾಸಂಭವಮಾಹ –

ನ ಚ ತದುಪಕಾರೇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಕೃತಮಂಗಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಆಜ್ಯಭಾಗತದಿತರಾಂಗಸಾಧ್ಯೇ ಉಪಕಾರಸ್ತೋಮೇಽತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗವಿಧಾನಾದ್ಧಿ ತತ್ರಾತಿದೇಶಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರವಿಧಾನಪರತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ , ನ ತ್ವಿಹ ವಿದ್ಯಾಸು ಸ್ವಪರಶಾಖಾಗತಧರ್ಮಸಾಧ್ಯೋಪಕಾರಪಿಂಡಸ್ಯಾಸ್ತಿಕಶ್ಚಿದತಿದೇಶಃ , ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಧಾನಾತ್ ಸ್ವಶಾಖಾಗತಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತ್ವೇನ ಏಕತ್ವೇನ ।

ಬಲವತಿ ಬಾಧಕೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪುನರ್ವಿಧಾನಮೇವ ಬಲವದ್ ಬಾಧಕಮ್ ॥೫॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಉಪಸಂಹಾರಾಧಿಕರಣಮ್ ॥