ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ದ್ವಯಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ । ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಯಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಪನ್ನಾ ದೇವಾಃ । ತೇ ಹಿ ದೀವ್ಯಂತ ಇತಿ ದೇವಾಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮತಯಸ್ತಾಮಸವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾ ಅಸುರಾ ಅಸುಭಿಃ ಪ್ರಾಣೈರನಿಂದ್ರಿಯೈರಗೃಹೀತೈಸ್ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ರಮಂತ ಇತ್ಯಸುರಾ ಅತ ಏವ ತೇ ಜ್ಯಾಯಾಂಸಃ । ಯತೋಽಮೀ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಂತಃ ಕಾನೀಯಸಾಸ್ತು ದೇವಾಃ । ಅಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಸ್ತಾಮಸವೃತ್ತ್ಯಭಿಭವಃ ಕದಾಚಿತ್ । ಕದಾಚಿತ್ತಾಮಸವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವೋಽಭಿಭವಶ್ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ವೃತ್ತೇಃ । ಸೇಯಂ ಸ್ಪರ್ಧಾ । ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುಃ, ಹಂತ ಅಸುರಾನ್ ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮ ಅಸುರಾನ್ ಜಯಾಮಾಸ್ಮಿನ್ನಾಭಿಚಾರಿಕೇ ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥಲಕ್ಷಣಸಾಮಭಕ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇನೋದ್ಗಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣೇತಿ । ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಸಾಮಾಸುರಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತಯಾ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಅಥ ಹೇಮಮಾಸನ್ಯಮಾಸ್ಯೇ ಭವಮಾಸನ್ಯಂ ಮುಖಾಂತರ್ಬಿಲಸ್ಥಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನವತೀಂ ದೇವತಾಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ । ತಥೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣ ಉದಗಾಯತ್ತೇಽಸುರಾ ವಿದುರನೇನ ಪ್ರಾಣೇನೋದ್ಗಾತ್ರಾ ನೋಽಸ್ಮಾನ್ ದೇವಾ ಅತ್ಯೇಷ್ಯಂತೀತಿ । ತಮಭಿದ್ರುತ್ಯ ಪಾಪ್ಮನಾವಿಧ್ಯನ್ನಸುರಾ ಯಥಾಶ್ಮಾನಮೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೃತ್ತ್ವಾಲ್ಲೋಷ್ಟೋ ವಾ ವಿಧ್ವಂಸತ ಏವಂ ವಿಧ್ವಂಸಮಾನಾ ವಿಷ್ವಂಚೋಽಸುರಾ ವಿನೇಶುಃ ।
ತದೇತತ್ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಿಮೃಶತಿ –
ತತ್ರ ಸಂಶಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕತ್ರೋದ್ಗಾತೃತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣ ಏಕತ್ರ ಚೋದ್ಗಾನತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರೋಶ್ಚ ಸ್ಫುಟೋ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಖಾಂತರೇ, ಏಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಮೇತನ್ನ ಚ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನುಗ್ರಹಾಯ ಚೋಮಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಉದ್ಗೀಥಾವಯವೇನ ಉದ್ಗೀಥ ಏವ ಲಕ್ಷಣೀಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ॥ ೬ ॥
ನ ವಾ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾತ್ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ ।
ಬಹುತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಉಪಕ್ರಮಭೇದಾತ್ತದನುರೋಧೇನ ಚೋಪಸಂಹಾರವರ್ಣನಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ತಸ್ಯೈವ ಚೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಪುನಃಪುನಃ ಸಂಕೀರ್ತನಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಓಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ರಸತಮಾದಿಗುಣೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೋಂಕಾರಸ್ಯ । ತಥಾಹಿ ಭೂತಪೃಥಿವ್ಯೋಷಧಿಪುರುಷವಾಗೃಕ್ಸಾಮ್ನಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಮುತ್ತರಂ ರಸತಯಾ ಸಾರತಯೋಕ್ತಮ್ । ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ರಸತಮ ಓಂಕಾರ ಉಕ್ತಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ।
ನಚ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಭೇದ ಇತಿ ।
ಏಕತ್ರೋದ್ಗೀಥೋದ್ಗಾತಾರಾವುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾವೇಕತ್ರ ತದವಯವ ಓಂಕಾರ ಇತಿ । ತಥಾ ಹ್ಯಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇ ಇತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ “ವಿವಾ ಏತಂ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರರ್ಧಯತಿ ವರ್ಧಯತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ ಸ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ದಾತ್ರೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನ್ ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಮ್” ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಂ ಕಾಲಾಪರಾಧೇ ಯಾಗಾಂತರಮಿದಂ ಚೋದ್ಯತ ಉತ ತೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಕೃತೇಷು ಕಾಲಾಪರಾಧೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ದೇವತಾಪನಯ ಇತಿ । ಏಷ ತಾವದತ್ರ ವಿಷಯಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇವ ದರ್ಶಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ವೇದಿಕ್ರಿಯಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನಕ್ರಿಯಾ ವ್ರತಾದಿಶ್ಚ ಯಜಮಾನಸಂಸ್ಕಾರಃ । ದಧ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ದೋಹಃ । ಪ್ರತಿಪದಿ ಚ ದರ್ಶಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ । ಯಸ್ಯ ತು ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಭ್ರಮನಿಬಂಧನಾಚ್ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮೇವಾಮಾವಾಸ್ಯಾಬುದ್ಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೀಯತೇ ತತ್ರೇದಂ ಶ್ರೂಯತೇ “ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಮ್” ಇತಿ । ತೇನ ಯಜಮಾನೇನಾಭ್ಯುದಿತೇನಾಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇವ ನಿಮಿತ್ತಾಧಿಕಾರಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪುರಸ್ತದಹರೇವ ವೇದ್ಯುದ್ಧರಣಾದಿಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪದಿ ದರ್ಶಃ ಪ್ರವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರಾಭ್ಯುದಯೇ ಕಿಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಮಿದಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ದರ್ಶಾಚ್ಚೋದ್ಯತ ಉತ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದರ್ಶಕರ್ಮಣಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾಪನಯನೇನ ದೇವತಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಹವಿರ್ಭಾಗಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾಚ್ಚರುವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಾಂತರಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವೀಂಷಿ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತತಸ್ತಾನ್ಯೇವ ಹವೀಂಷಿ ದೇವತಾಂತರೇಣ ಯುಜ್ಯಮಾನಾನಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹಂತಿ ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತಮೇವ ಕರ್ಮ ತದ್ಧವಿಷ್ಕಮಪನೀತಪೂರ್ತದೇವತಾಕಂ ದೇವತಾಂತರಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರ ಪುನಸ್ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಹವಿಷ ಏವ ಮಧ್ಯಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ವಿಭಾಗಶ್ರವಣಾದನಪನೀತಾ ಹವಿಷಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾವರುದ್ಧೇ ಹವಿಷಿ ದೇವತಾಂತರಮಲಬ್ಧಾವಕಾಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ಗೋಚರಯೇತ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ದಧ್ನಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಪಯಸಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಚೇಂದ್ರಾದಿದೇವತಾ ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವಿಧಾತವ್ಯಃ । ಚರುತ್ವಂ ಚಾತ್ರ ವಿಹಿತಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದಪಿ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನೇಕಗುಣವಿಧಾನಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ಕರ್ಮಾಂತರಂ ತ್ವಪೂರ್ವಂ ಶಕ್ಯಮೇಕೇನೈವ ಪ್ರಯತ್ನೇನಾನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಧಾತುಮಿತಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ದರ್ಶಸ್ತು ಲುಪ್ಯತೇ ಕಾಲಾಪರಾಧಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಮ್ । ಪೂರ್ವದೇವತಾತೋ ಹವಿಷೋ ವಿಭಾಗಪೂರ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೇ ದೇವತಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ । ಚರ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಚಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಾ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ ವಿಭಜೇದಿತಿ ತಂಡುಲಾನಾಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಭಾಗವಿಧಾನಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಂಡುಲಾನಾಂ ತ್ರೇಧಾತ್ವಮನೂದ್ಯ ವಿಭಜೇದಿತ್ಯೇತಾವದ್ವಿಧತ್ತೇ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಲೋಚನಯಾ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಂಡುಲಾನಿತಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಂ ಹವಿರುಭಯತ್ವವತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪನೀತೇ ಪೂರ್ವವತ್ದೇವತಾಸಂಬಂಧೇ ಹವಿಷಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕರ್ಮಣ್ಯಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ನುವಂತಿ । ತಥಾಚ ದ್ರವ್ಯಮುಖೇನ ಪ್ರಕೃತಮುಖಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಕಲ್ಪನಾಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತಶ್ಚ ಸಮಾಪ್ತೇಽಪಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತಾನ್ಯೇವ ಪುನಃ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ನಚ ದಧನಿ ಚರುಮಿತಿ ಚರುಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಯೋರ್ವಿಧಾನಂ ತಯೋರಪ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ತಂಡುಲಪೇಷಣಪ್ರಥನಂ ಪುರೋಡಾಶಪಾಕಾದಿ ದಧಿಪಯಸೀ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ತತ್ರಾಭ್ಯುದಯನಿಮಿತ್ತೇ ದಧಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಪಯೋಯುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ತಂಡುಲಾನಾಂ ವಿಭಜೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪೂರ್ವದೇವತಾಪನಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಃ ಕೃತಃ । ನಚ ಪ್ರಭೂತದಧಿಪಯಃ ಸಂಸಕ್ತೈರಲ್ಪೈಸ್ತಂಡುಲೈಃ ಪುರೋಡಾಶಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವತಿ । ಇತಿ ಪುರೋಡಾಶನಿವೃತ್ತೌ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಥನಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರನಿವೃತ್ತಸ್ತು ಪಾಕೋಽಪವಾದಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಚಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚೋದ್ಯತೇ । ಭವತು ವಾ ಅನೇಕವಾಕ್ಯಕಲ್ಪನಮ್ । ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕಾರಾವಗಮಬಲಾದಸ್ಯಾಪಿ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವೇದಂ ಕರ್ಮ ನ ತು ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪಶುಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ತ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮವಿಧಿರಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಽಪಿ । “ಯಃ ಪಶುಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ಸೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ಸನಿಮತೇಽಷ್ಠಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತಾನ್ ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಮ್” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವೇತಿ ಸಮಾಪ್ತೇ ಯಾಗೇ ಪಶುಕಾಮೇಷ್ಟಿವಿಧಾನಂ ನಾತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನನುವೃತ್ತೇರ್ಯಾಗಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ ।
ಯಥೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಆದಿತ್ಯಗತಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಕ್ಷುತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾತಃ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾ ಭಿನ್ನಾ ತದ್ವದಿದಮಪೀತಿ । ಪರಸ್ಮಾತ್ಪರೋ ವರಾಚ್ಚ ವರೀಯಾನಿತಿ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಪರಮಾತ್ಮರೂಪಃ ಸಂಪನ್ನಃ । ಅತ ಏವ ಅನಂತಃ । ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಮುದ್ಗೀಥೇ ಭವಯಿತುಮ್ “ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೨) ಇತ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ ॥ ೭ ॥
ಸಂಜ್ಞಾತಶ್ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮಸ್ತಿ ತು ತದಪಿ ।
ಸ್ಫುಟತರೇ ಭೇದಾವಗಮೇ ಸಂಜ್ಞೈಕತ್ವಂ ನಾಭೇದಸಾಧನಮತಿಪ್ರಸಂಗಪಾತಾತ್ । ಅಪಿಚ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಲೋಚನಯಾ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೋಽಂತರಂಗಶ್ಚಾನಪೇಕ್ಷಶ್ಚ । ಸಂಜ್ಞೈಕತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತಯಾ ಬಹಿರಂಗಂ ಚ ಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ದುರ್ಬಲಂ ನಾಭೇದಸಾಧನಾಯಾಲಮಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥೬॥ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪವಾದಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾಗತಮುದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತ ಉದ್ಗೀಥಾಧ್ಯಾಯಶ್ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತಃ । ತತ್ರ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತಾವದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದ್ವಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘‘ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಸ್ತ ಏಷು ಲೋಕೇಷ್ವಸ್ಪರ್ಧಂತ ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಹಂತಾಸುರಾತ್ ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿ ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ । ತಥೇತಿ ತೇಭ್ಯೋ ವಾಗುದಗಾಯತ್ತೇ ವಿದುರನೇನ ವೈತ ಉದ್ಗಾತ್ರಾಽತ್ಯೇಷ್ಯಂತೀತಿ ತಮಭಿದ್ರುತ್ಯ ಪಾಪ್ಮನಾವಿಧ್ಯನ್ ಅಥ ಹೇಮಮಾಸನ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮೂಚುಸ್ತ್ವನ್ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ ತಥೇತಿ ತೇಭ್ಯ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಉದಗಾಯತ್ತೇ ವಿದುರನೇನೇ’’ ತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧಾಯ ‘‘ತಮಭಿದ್ರುತ್ಯ ಪಾಪ್ಮನಾಽವಿಧ್ಯಂತ್ಸನ್ಸ ಯಥಾಽಶ್ಮಾನಮೃತ್ವಾ ಲೋಷ್ಟೋ ವಿಧ್ವಂಸತೈವಂ ಹೈವ ವಿಧಂಸಮಾನಾ ವಿಶ್ವಂಚೋ ವಿನೇಶು’’ರಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ । ತದಪತ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ ।
ಅಸುರಾಣಾಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ವೃದ್ಧತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯತೋಽಮೀ ಇತಿ ।
ಕಾನೀಯಸಾಃ ಕನೀಯಾಂಸೋ ದೇವಾಃ ।
ಕನಿಷ್ಠತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನಾದಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚರಮಭಾವಿ । ಅತಸ್ತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾಣಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಕನಿಷ್ಠತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಪರ್ಧಂತೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತಿಗತಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।ಹಂತೇತ್ಯನುಮತೌ । ಯದ್ಯನುಮತಿರಸ್ತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಸ್ಮಾಕಮಸುರಜಯೇ , ತರ್ಹ್ಯಸುರಾನತ್ಯಯಾಮಾತೀತ್ಯಾಸುರಾನ್ ದೇವಭಾವಮಾಪ್ನುವಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಞೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ । ಸೋಽಸುರಾಣಾಂ ವಿಧ್ವಂಸಕತ್ವಾದಾಭಿಚಾರಿಕಃ । ವಾಕ್ ಪ್ರಾಣೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಮ್ ।
ನಿಂದಿತ್ವೇತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವ ವಾಗಾದೀನೀತ್ಯರ್ಥಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಂವಾದಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದ್ದೇವತಾ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನೇತಿ ।
ಏಷ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಘ್ರಾಣವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅಭಿದ್ರುತ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯ । ಅವಿಧ್ಯಂಸ್ತಾಡಿತವಂತಃ । ಅವಿಧ್ಯಂತ್ಸನ್ನಿತಿ ಶ್ರುತಿಪದಂ ತತ್ರ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರಮುದಾಹೃತಮ್ । ಲೋಷ್ಟಃ ಪಾಂಸುಪಿಂಡಃ । ಸ ಚಾನ್ಯೋ ವಾ ದುರ್ಬಲಃ ಕಾಷ್ಠಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಾವವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನ್ಯಾಯಲಭ್ಯತ್ವಾದುಪನ್ಯಸ್ತಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಉದ್ಗಾನಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಂ ಚ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕಮ್ , ಏಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಧೈಕ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಖಾಂತರೇ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾತ್ವನಿರ್ದೇವೈಷಮ್ಯಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸಕಲಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶೋ ವಾಜಸನೇಯಕೇ , ಭಕ್ತಯೇಕದೇಶಪ್ರಣವನಿರ್ದೇಶಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ – ಬಹುತರರೂಪೇತಿ ॥೬॥ ರಸತಮಾದಿಗುಣೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಕೃತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಏತಚ್ಚ ಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಮ್ । ಏಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋ ರಸೋಽಪಾಮೋಷಧಯ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗ್ ರಸೋ ವಾಚ ೠಗ್ರಸಃ , ೠಚಃ ಸಾಮರಸಃ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸಃ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ರಸತಮಃ ಪರಮಃ ಪರಾರ್ಧ್ಯೋಽಷ್ಟಮೋ ಯದುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ।
ಏತಚ್ಛ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರಸತಮಾದಿಗುಣಯೋಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಹವಿರುಪ್ತಂ ದೇವತಾರ್ಥಂ ಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಭವತಿ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಪಶ್ಚಾದಭ್ಯುದೇತಿ ಸ ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮಮಾವಸ್ಯಾಭ್ರಮವಾನ್ ಮಧ್ಯಮಾದಿಭಾವೇನ ತ್ರೇಧಾಭೂತಾಸ್ತಂಡುಲಾನಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದರ್ಶದೇವತಾಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಿಭಜೇದ್ । ವಿಭಜ್ಯ ಚ ದಾತ್ರಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಭ್ಯೋ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಧನ್ ದಧನಿ । ಶ್ರುತೇ ದುಗ್ಧೇ ।
ತೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸ್ವಿತಿ ।
ಆಗ್ನೇಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಲಾಪರಾಧಂ ವಿವರೀತುಂ ಯಥಾಕಾಲಮನುಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಷ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಭಿತಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಉದಿತಶ್ಚಂದ್ರೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಯಜಮಾನೋಽಭ್ಯುದಿತಃ ।
ಅತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದರ್ಶಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ದೇವತಾಪನಯಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣೋನುವರ್ತಮಾನತ್ವೇ ಹಿ ಸ್ವದೇವತಾಯುಕ್ತಂ ತತ್ಪರಿಸಮಾಪನೀಯಂ ತತಶ್ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಂ ನಿರುಪ್ತಹವಿಷಾ ದೇವತಾಂತರೇಭ್ಯೋ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಯೋಗಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪುನರಮಾವಸ್ಯಾಯಾಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದರ್ಶದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ಯ ಪ್ರತಿಪದಿ ದರ್ಶಃ ಪ್ರವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ದರ್ಶಲೋಪೇ ತು ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಭೂತಮಿದಂ ಕರ್ಮಾಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಕೃತ್ವೋಪರಂತವ್ಯಮಿತಿ ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಹವಿರ್ಭಾಗೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾವರುದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ದೇವತಾಂತರಾನವಕಾಶಾತ್ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಹವಿರ್ವಿಭಾಗಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ , ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನೇಕಗುಣವಿಧೌ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಚರುವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯದಿ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಹವೀಂಷಿ ವಿಭಜೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಹಿತೇ ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾವರೋಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ವಾರಿತತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಣಿ ದೇವತಾಂತರನಿವೇಶಸಂಭವೇ ಸತಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಹವಿರ್ಮಾತ್ರವಿಭಾಗವಿಧಾನೇ ತೂತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾವರೋಧಾದ್ ವಾಜಿನೇಜ್ಯಾವತ್ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಾಂತವಿಧೌ ಪ್ರಾರಬ್ಧದರ್ಶಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಸ್ತತ್ರಾಹ –
ದರ್ಶಸ್ತು ಲುಪ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪೂರ್ವದೇವತಾತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾವರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಚರ್ವರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಭಜೇದಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರವಿಧೌ ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –
ತತ್ರ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವತಾಂತರೇಷು ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನಾಂ ವಿಭಾಗಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಂಡುಲಾನಾಮೇವ ದೇವತಾಭ್ಯೋ ವಿಭಾಗಶ್ರವಣಾದ್ದಧಿಪಯಸೋರ್ನ ಪೂರ್ವದೇವತಾತೋ ವಿಭಾಗೋಽವಗತೋಽತಸ್ತಯೋರುತ್ಪತ್ತಾವೈಂದ್ರಂ ದಧ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೈಂದ್ರಂ ಪಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿತೀಂದ್ರದೇವತಾವರುದ್ಧಯೋರ್ನ ದೇವತಾಂತರಾವಕಾಶ ಇತಿ ಕರ್ಮಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ತಂಡುಲಾನಿತಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ಹವಿರ್ಮಾತ್ರಂ ವಿಭಾಗವಿಷಯಃ । ತಸ್ಯ ತಂಡುಲತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣೇ ವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ದೇಶಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹವಿರುಭಯತ್ವವದಿತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಾಮ್ನಾಯತೇ –
ಯಸ್ಯೋಭಯಮ್ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇದೈಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ।
ಉಭಯಂ ದಧಿಪಯಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ಧವಿರ್ವದುಭಯತ್ವಮಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರ್ಭೂತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಷಷ್ಠೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಅವಿವಕ್ಷಿತಮುಭಯತ್ವಮ್ । ತದ್ವಿವಕ್ಷಯಾಂ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ದೇಶನಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ – ಹವಿರಾರ್ತೌ ನಿರ್ವಪೇದುಭಯರ್ತೌ ಚೇತಿ , ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ಹವಿರಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದ್ಧವಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ತೇರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ ; ನ ; ಆರ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಭವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಸ್ಯ ಹಿ ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಉಭಯತ್ವಂ ತು ಪರ್ಯವಸಿತೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವಿದ್ವಿಧ್ಯನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯಾದಿತಿ ತನ್ನ ಮೃಷ್ಯಾಮಃ ।
ತಸ್ಮಾದವಿವಕ್ಷಿತಮುಭಯತ್ವಮಿತಿ ।
ನನು ಶಕ್ನುವಂತು ವಾಕ್ಯಾನಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ದೇವತಾಂತರಂ ವಿಧಾತುಂ , ತಸ್ಯೈವತ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ರ ದೇವತಾವಿಧಿರತ ಆಹ –
ದ್ರವ್ಯಮುಖೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾವರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಂ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚ ದಧನಿ ಚರುಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಕೃತಕರ್ಮಣಿ ತಂಡುಲಾದಯಃ ಪಾಕಾಂತಾಃ ಪುರೋಡಾಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧಾಃ । ದಧಿಪಯಸೀ ಚ ಸ್ವತ ಏವ ಸಿದ್ಧೇ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾಽಧಿಕರಣಚರ್ವರ್ಥಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ದಧ್ನಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಪಯಸಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಚ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾದಿವಾಕ್ಯಾವಗತಾದೇಕದೇವತಾಕತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ದಧಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಪಯೋಯುಕ್ತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ದಧಿಪಯಸೋಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಚ ಮಿಶ್ರಣಮೇವ ಭವತಿ , ಕಥಮಧಿಕರಣಾರ್ಥಲಾಭಸ್ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚ ಪ್ರಭೂತೇತಿ ।
ತ್ರ್ಯಧಿಕಗವಾಂ ದೋಹವಿಧಾನಾದ್ದಧಿಪಯಸೋಃ ಪ್ರಭೂತತ್ವಮ್ । ಅತಶ್ಚಾಲ್ಪಾಸ್ತಂಡುಲಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೋ ದಧಿಪಯಸೋಃ ಸಿದ್ಧಃ ।
ನನು ಪುರೋಡಾಶನಿವೃತ್ತೌ ಪಾಕೋಽಪಿ ನಿವರ್ತತಾಂ , ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಚರುಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –
ಅನಿವೃತ್ತಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಧನವಿಶೇಷಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತಂಡುಲೇಷ್ವಪಿ ಪಾಕಾನುವೃತ್ತಿರ್ವ್ರೀಹಿ ಧರ್ಮಾಣಾಮಿವಾವಧಾತಾದೀನಾಂ ಯವೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕಾರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಕರ್ಮಣೋ ದ್ರವ್ಯದ್ವಾರೇಣಾಧಿಕಾರಾವಗಮಾತ್ ಸಂಬಂಧಾವಗಮಾದಗತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾದ್ಗೋದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರಂ ನಯೇತ್ । ಇತರಥಾ ಹಿ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವಂ ದುಗ್ಧಂ ಪಿಬೇಯುರಿತಿ ।
ಭವತು ಪರಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಪರೋ ವರಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ವರೀಯಾನ್ ವರತರ ಉದ್ಗೀಥಃ ಕಥಮನಂತಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮರೂಪೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಠ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ತದ್ರೂಪಸಂಪತ್ತಿಃ ।
ನನು ‘‘ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿಃ ಕಾರಣಂ , ಸ್ವರ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸ್ವರಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಣ’’ ಇತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯನಂತಾಕಾಶಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಾಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಿತ್ಯಾದಿನಾಽಽಕಾಶಸ್ಯೈವ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ಕಥಂ ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಠ್ಯಧ್ಯಾಸ ಉದ್ಗೀಥೇಽತ ಆಹ –
ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಠಿಮಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೨) ದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥೮॥ ತತ್ ತತ್ರ ದೇವಾದುರಸಂಗ್ರಹೇ ಹ ಕಿಲ ದೇವಾ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉದ್ಗೀಥಾವಯವೋಂಕಾರಮ್ ಆಜಹ್ನುರಾಹೃತವಂತಃ । ತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾಹರಣಾಯೋಗಾತ್ ತದಾಶ್ರಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿ ಆಹೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಏತಾನಸುರಾನಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಸ ಉದ್ಗಾತಾ ವಾಚಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಚ ವಾಗುಪಸರ್ಜನಪ್ರಾಪ್ನಾಣೇನೋದ್ಗಾನಂ ಕೃತವಾನ್ ॥